ربا: تفاوت میان نسخه‌ها
HeydariBot (بحث | مشارکتها) جز (وظیفهٔ شمارهٔ ۵) |
HeydariBot (بحث | مشارکتها) |
||
| خط ۳: | خط ۳: | ||
'''ربا''' از [[گناهان کبیره]] به معنای زیادت و سودخوری، عبارت است از زیادی یکی از دو کالای همجنس که هر دو پیمانه‌ای یا وزنی‌اند بر دیگری در [[معامله]]، یا [[قرض]] دادن [[مالی]] به شرط زیادی. بر این اساس. [[آیات]] و [[روایات]] [[رباخواری]] را [[حرام]] می‌دانند و [[حکمت]] آن ظالمانه بودن و جلوگیری از [[استثمار]] و [[استعمار]] توده‌های [[ضعیف]] است. رباخواری به‌عنوان [[جنگ]] با [[خدا]] اعلام شده است: {{متن قرآن|فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ}}<ref>سوره بقره، آیه ۲۷۹.</ref>. ربا به دو قسم قرضی و معاملی تقسیم شده است. | '''ربا''' از [[گناهان کبیره]] به معنای زیادت و سودخوری، عبارت است از زیادی یکی از دو کالای همجنس که هر دو پیمانه‌ای یا وزنی‌اند بر دیگری در [[معامله]]، یا [[قرض]] دادن [[مالی]] به شرط زیادی. بر این اساس. [[آیات]] و [[روایات]] [[رباخواری]] را [[حرام]] می‌دانند و [[حکمت]] آن ظالمانه بودن و جلوگیری از [[استثمار]] و [[استعمار]] توده‌های [[ضعیف]] است. رباخواری به‌عنوان [[جنگ]] با [[خدا]] اعلام شده است: {{متن قرآن|فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ}}<ref>سوره بقره، آیه ۲۷۹.</ref>. ربا به دو قسم قرضی و معاملی تقسیم شده است. | ||
==معناشناسی ربا== | == معناشناسی ربا == | ||
ربا به معنای زیادت است<ref>المنجد، ص۲۴۷؛ صحاح اللغة، ج۱، ص۹۴؛ معجم مقاییس اللغه، ج ۲، ص ۴۸۳؛ لسان العرب، ج ۵، ص ۱۲۶؛ المصباح، ص ۲۱۷.</ref>. معادل [[فارسی]] آن، سودخوری و نزول‌خواری است و بر خود سود نیز ربا اطلاق شده است<ref>لغت‌نامه، ج ۸، ص ۱۱۸۷۸، "ربا".</ref> و در اصطلاح [[شرع]]، بهره‌ای است که در [[قرض]] و یا معاوضۀ دو جنس متماثل یا مکیل و موزون از مقترض یا یکی از متبایعین اخذ می‌گردد<ref>النهایه، ص۳۷۶؛ تحریر الوسیله، ج۱، ص۵۳۸؛ مختلف الشیعه، ج۵، ص۱۱۴.</ref>. بر این اساس، بر هرگونه شرط زیاده بر اصل مال به [[قرض]] داده شده یا در یکی از دو طرف [[داد و ستد]] در کالای همجنس که با وزن و پیمانه داد و ستد می‌شود، ربا اطلاق می‌شود<ref>مسالک الافهام، ج ۳، ص ۳۱۶؛ جواهرالکلام، ج ۲۳، ص ۳۳۴.</ref>.<ref>[[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]] ج۴، صفحه ۴۸-۵۳؛ [[لطف‌الله خراسانی|خراسانی، لطف‌الله]]، [[ربا (مقاله)|مقاله «ربا»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۳؛ [[اباصلت فروتن|فروتن، اباصلت]]، [[علی اصغر مرادی|مرادی، علی اصغر]]، [[واژه‌نامه فقه سیاسی (کتاب)|واژه‌نامه فقه سیاسی]]، ص ۱۱۳.</ref> | ربا به معنای زیادت است<ref>المنجد، ص۲۴۷؛ صحاح اللغة، ج۱، ص۹۴؛ معجم مقاییس اللغه، ج ۲، ص ۴۸۳؛ لسان العرب، ج ۵، ص ۱۲۶؛ المصباح، ص ۲۱۷.</ref>. معادل [[فارسی]] آن، سودخوری و نزول‌خواری است و بر خود سود نیز ربا اطلاق شده است<ref>لغت‌نامه، ج ۸، ص ۱۱۸۷۸، "ربا".</ref> و در اصطلاح [[شرع]]، بهره‌ای است که در [[قرض]] و یا معاوضۀ دو جنس متماثل یا مکیل و موزون از مقترض یا یکی از متبایعین اخذ می‌گردد<ref>النهایه، ص۳۷۶؛ تحریر الوسیله، ج۱، ص۵۳۸؛ مختلف الشیعه، ج۵، ص۱۱۴.</ref>. بر این اساس، بر هرگونه شرط زیاده بر اصل مال به [[قرض]] داده شده یا در یکی از دو طرف [[داد و ستد]] در کالای همجنس که با وزن و پیمانه داد و ستد می‌شود، ربا اطلاق می‌شود<ref>مسالک الافهام، ج ۳، ص ۳۱۶؛ جواهرالکلام، ج ۲۳، ص ۳۳۴.</ref>.<ref>[[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]] ج۴، صفحه ۴۸-۵۳؛ [[لطف‌الله خراسانی|خراسانی، لطف‌الله]]، [[ربا (مقاله)|مقاله «ربا»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۳؛ [[اباصلت فروتن|فروتن، اباصلت]]، [[علی اصغر مرادی|مرادی، علی اصغر]]، [[واژه‌نامه فقه سیاسی (کتاب)|واژه‌نامه فقه سیاسی]]، ص ۱۱۳.</ref> | ||
==ربا در [[قرآن]]== | == ربا در [[قرآن]] == | ||
واژه "ربا" ۸ بار در [[قرآن]] به کار رفته و از رایج بودن آن به صورت یک داد و ستد در میان [[یهودیان]]: «ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی | واژه "ربا" ۸ بار در [[قرآن]] به کار رفته و از رایج بودن آن به صورت یک داد و ستد در میان [[یهودیان]]: «ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است»<ref>{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا}}؛ سوره نساء، آیه ۲۹.</ref>، «و (نیز) برای رباخواری آنان با آنکه از آن نهی شده بودند و ناروا خوردن دارایی‌های مردم؛ و برای کافرانشان عذابی دردناک آماده کرده‌ایم»<ref>{{متن قرآن|وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا}}؛ سوره نساء، آیه ۱۶۱.</ref>، [[حرمت]] آن در [[اسلام]]: «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند»<ref>{{متن قرآن|الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ}}؛ سوره بقره، آیه ۲۷۵.</ref> و از [[عذاب]] دردناک رباخواران در [[جهنم]] خبر داده است: «و (نیز) برای رباخواری آنان با آنکه از آن نهی شده بودند و ناروا خوردن دارایی‌های مردم؛ و برای کافرانشان عذابی دردناک آماده کرده‌ایم»<ref>{{متن قرآن|وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا}}؛ سوره نساء، آیه ۱۶۱.</ref>.<ref>[[لطف‌الله خراسانی|خراسانی، لطف‌الله]]، [[ربا (مقاله)|مقاله «ربا»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۳.</ref> | ||
===آیه ربا=== | === آیه ربا === | ||
===[[حرمت]] ربا در [[قرآن]]=== | === [[حرمت]] ربا در [[قرآن]] === | ||
[[قرآن کریم]] با ایجاد [[تقابل]] میان بیع و ربا، بیع را داد و ستدی [[مشروع]] و [[حلال]] و [[رباخواری]] را [[نکوهش]] کرده و به [[صراحت]] آن را [[حرام]] می‌خواند: «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر | [[قرآن کریم]] با ایجاد [[تقابل]] میان بیع و ربا، بیع را داد و ستدی [[مشروع]] و [[حلال]] و [[رباخواری]] را [[نکوهش]] کرده و به [[صراحت]] آن را [[حرام]] می‌خواند: «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند»<ref>{{متن قرآن|الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ}}؛ سوره بقره، آیه ۲۷۵.</ref>، «ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است»<ref>{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا}}؛ سوره نساء، آیه ۲۹.</ref>.<ref>تفسیر قمی، ج ۱، ص ۱۳۶؛ الکشاف، ج ۱، ص ۵۲۱.</ref> و «و (چیزی) را بدین امید که زیادتر (باز) بگیری مده»<ref>{{متن قرآن|وَلَا تَمْنُنْ تَسْتَكْثِرُ}}؛ سوره مدثر، آیه ۶.</ref>.<ref>مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۱۷۶.</ref> و با خطاب به [[مؤمنان]] آنان را از رباخواری برحذر می‌دارد: «ای مؤمنان! ربا را که (سودی) بسیار در بسیار است مخورید و از خداوند پروا کنید باشد که رستگار گردید»<ref>{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ}}؛ سوره آل عمران، آیه ۱۳۰.</ref>. "اکل ربا" که [[آیه]] {{متن قرآن|لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا}} از آن [[نهی]] میکند، هرگونه [[تصرف]] در [[مال]] ربوی است<ref>کنزالعرفان، ج ۲، ص ۴۰.</ref>.<ref>[[لطف‌الله خراسانی|خراسانی، لطف‌الله]]، [[ربا (مقاله)|مقاله «ربا»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۳؛ [[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]] ج۴، صفحه ۴۸-۵۳.</ref> | ||
==[[حکمت]] [[حرمت]] ربا== | == [[حکمت]] [[حرمت]] ربا == | ||
رباخواری در بعد [[اجتماعی]]، باعث [[استثمار]] و [[استعمار]] توده‌ها شده و آنها را به دو طبقه [[فقیر]] و [[غنی]] تقسیم میکند. از این‌رو، رباخواری در [[تعالیم اسلام]] در [[حکم]] [[جنگ]] با [[خدا]] به شمار آمده است: «و اگر (رها) نکردید پس، از پیکاری از سوی خداوند و فرستاده وی (با خویش) آگاه باشید و اگر توبه کنید سرمایه‌هایتان از آن شماست، نه ستم می‌ورزید و نه بر شما ستم می‌رود»<ref>{{متن قرآن|فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ}}؛ سوره بقره، آیه ۲۷۹.</ref>. [[امام رضا]]{{ع}} سبب حرمت ربا را ظالمانه بودن آن، نابودی و [[فساد]] [[اموال]] دانسته<ref> وسائل الشیعه، ج ۱۸، ص ۱۲۱.</ref> همچنین رواج یافتن [[خیرات]] و [[کارهای نیک]] در میان [[مردم]] را از دیگر [[ادله]] [[تحریم]] ربا برشمرده‌اند. | رباخواری در بعد [[اجتماعی]]، باعث [[استثمار]] و [[استعمار]] توده‌ها شده و آنها را به دو طبقه [[فقیر]] و [[غنی]] تقسیم میکند. از این‌رو، رباخواری در [[تعالیم اسلام]] در [[حکم]] [[جنگ]] با [[خدا]] به شمار آمده است: «و اگر (رها) نکردید پس، از پیکاری از سوی خداوند و فرستاده وی (با خویش) آگاه باشید و اگر توبه کنید سرمایه‌هایتان از آن شماست، نه ستم می‌ورزید و نه بر شما ستم می‌رود»<ref>{{متن قرآن|فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ}}؛ سوره بقره، آیه ۲۷۹.</ref>. [[امام رضا]] {{ع}} سبب حرمت ربا را ظالمانه بودن آن، نابودی و [[فساد]] [[اموال]] دانسته<ref> وسائل الشیعه، ج ۱۸، ص ۱۲۱.</ref> همچنین رواج یافتن [[خیرات]] و [[کارهای نیک]] در میان [[مردم]] را از دیگر [[ادله]] [[تحریم]] ربا برشمرده‌اند. | ||
بر پایه روایاتی، رواج [[رباخواری]] سبب نابودی [[اجتماع]] است<ref>وسائل الشیعه، ج ۱۸، ص ۱۲۰ ـ ۱۲۱.</ref>. برخی، رباخواری را به جهت [[مخالفت]] آن با [[آیه]] «و اگر تنگدست باشد، مهلتی باید تا گشایشی یابد و اگر بدانید | بر پایه روایاتی، رواج [[رباخواری]] سبب نابودی [[اجتماع]] است<ref>وسائل الشیعه، ج ۱۸، ص ۱۲۰ ـ ۱۲۱.</ref>. برخی، رباخواری را به جهت [[مخالفت]] آن با [[آیه]] «و اگر تنگدست باشد، مهلتی باید تا گشایشی یابد و اگر بدانید صدقه دادن برای شما بهتر است»<ref>{{متن قرآن|وَإِنْ كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَى مَيْسَرَةٍ وَأَنْ تَصَدَّقُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ}}؛ سوره بقره، آیه ۲۸۰.</ref> که به مراعات معسر [[دستور]] می‌دهد، [[حرام]] دانسته‌اند<ref>مجمع البیان، ج ۲، ص ۳۸۸.</ref>؛ با این توجیه که براساس این آیه، طلبکار می‌بایست بدون افزون بر مبلغ دِین به معسر مهلت بدهد؛ اما رباخوار در مقابل اضافه کردن مبلغ دین مهلت می‌دهد<ref>[[لطف‌الله خراسانی|خراسانی، لطف‌الله]]، [[ربا (مقاله)|مقاله «ربا»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۳؛ [[اباصلت فروتن|فروتن، اباصلت]]، [[علی اصغر مرادی|مرادی، علی اصغر]]، [[واژه‌نامه فقه سیاسی (کتاب)|واژه‌نامه فقه سیاسی]]، ص ۱۱۳.</ref>. | ||
==[[کیفر]] رباخواری== | == [[کیفر]] رباخواری == | ||
رباخواری از [[گناهان کبیره]] است و [[خدا]] به آن، [[عذاب]] و [[خلود در جهنم]] را [[وعده]] می‌دهد: «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر | رباخواری از [[گناهان کبیره]] است و [[خدا]] به آن، [[عذاب]] و [[خلود در جهنم]] را [[وعده]] می‌دهد: «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند»<ref>{{متن قرآن|الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ}}؛ سوره بقره، آیه ۲۷۵.</ref>. به فرموده [[پیامبر اکرم]] {{صل}} در مورد {{متن قرآن|يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْوَاجًا}}<ref>«روزی که در «صور» دمیده شود و شما گروه گروه بیایید،» سوره نبأ، آیه ۱۸.</ref> یکی از گروه‌های ده‌گانه‌ای که [[روز قیامت]] چهره‌شان دگرگون می‌شود؛ ولی [[مردم]] آنها را می‌شناسند، رباخواران هستند؛ آنان در حالی که به صورت بر [[زمین]] کشیده می‌شوند، [[محشور]] می‌شوند<ref>مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۲۴۲-۲۴۳؛ الدرالمنثور، ج ۶، ص ۳۰۷؛ کنزالدقائق، ج ۱۴، ص ۱۰۰.</ref>. | ||
برخی بر پایه [[آیات قرآن]]، ۵ گونه [[عقوبت]] را برای [[ربا خواری]] برشمرده‌اند: | برخی بر پایه [[آیات قرآن]]، ۵ گونه [[عقوبت]] را برای [[ربا خواری]] برشمرده‌اند: | ||
#'''تخبط:''' در معنای آن گفته شده که رباخوار در [[قیامت]] به گونه ای شکمش نفخ میکند که پاهای او برای حمل شکمش توان ندارد و هر گاه می‌‌خواهد بلند شود، همانند انسان‌های گرفتار به صرع به [[زمین]] می‌‌خورد: «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر | # '''تخبط:''' در معنای آن گفته شده که رباخوار در [[قیامت]] به گونه ای شکمش نفخ میکند که پاهای او برای حمل شکمش توان ندارد و هر گاه می‌‌خواهد بلند شود، همانند انسان‌های گرفتار به صرع به [[زمین]] می‌‌خورد: «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند»<ref>{{متن قرآن|الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ}}؛ سوره بقره، آیه ۲۷۵.</ref>. | ||
#'''محق:''' هلاک و [[استیصال]] و نابودی برکت مال ربوی است، به گونه‌ای که نه خود رباخوار و نه [[فرزندان]] او از آن مال بهره می‌برند: «خداوند ربا را کاستی می‌دهد و صدقات را افزایش می‌بخشد و خداوند هیچ ناسپاس بزهکاری را دوست نمی‌دارد»<ref>{{متن قرآن|يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ}}؛ سوره بقره، آیه ۲۷۶.</ref>. | # '''محق:''' هلاک و [[استیصال]] و نابودی برکت مال ربوی است، به گونه‌ای که نه خود رباخوار و نه [[فرزندان]] او از آن مال بهره می‌برند: «خداوند ربا را کاستی می‌دهد و صدقات را افزایش می‌بخشد و خداوند هیچ ناسپاس بزهکاری را دوست نمی‌دارد»<ref>{{متن قرآن|يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ}}؛ سوره بقره، آیه ۲۷۶.</ref>. | ||
#'''[[جنگ]] با [[خدا]]:''' در [[حقیقت]] رباخواران در [[حکم]] قطّاع الطریق هستند: «و اگر (رها) نکردید پس، از پیکاری از سوی خداوند و فرستاده وی (با خویش) آگاه باشید و اگر توبه کنید سرمایه‌هایتان از آن شماست، نه ستم می‌ورزید و نه بر شما ستم می‌رود»<ref>{{متن قرآن|فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ}}؛ سوره بقره، آیه ۲۷۹.</ref>. | # '''[[جنگ]] با [[خدا]]:''' در [[حقیقت]] رباخواران در [[حکم]] قطّاع الطریق هستند: «و اگر (رها) نکردید پس، از پیکاری از سوی خداوند و فرستاده وی (با خویش) آگاه باشید و اگر توبه کنید سرمایه‌هایتان از آن شماست، نه ستم می‌ورزید و نه بر شما ستم می‌رود»<ref>{{متن قرآن|فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ}}؛ سوره بقره، آیه ۲۷۹.</ref>. | ||
#'''[[کفر]]:''' این [[عقوبت]] بر اساس [[آیات]]: «ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و اگر مؤمنید آنچه از ربا که باز مانده است رها کنید»<ref>{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ}}؛ سوره بقره، آیه ۲۷۸.</ref> و «خداوند ربا را کاستی می‌دهد و صدقات را افزایش می‌بخشد و خداوند هیچ ناسپاس بزهکاری را دوست نمی‌دارد»<ref>{{متن قرآن|يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ}}؛ سوره بقره، آیه ۲۷۶.</ref> برای رباخوار [[ثابت]] شده است. | # '''[[کفر]]:''' این [[عقوبت]] بر اساس [[آیات]]: «ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و اگر مؤمنید آنچه از ربا که باز مانده است رها کنید»<ref>{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ}}؛ سوره بقره، آیه ۲۷۸.</ref> و «خداوند ربا را کاستی می‌دهد و صدقات را افزایش می‌بخشد و خداوند هیچ ناسپاس بزهکاری را دوست نمی‌دارد»<ref>{{متن قرآن|يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ}}؛ سوره بقره، آیه ۲۷۶.</ref> برای رباخوار [[ثابت]] شده است. | ||
#'''[[خلود]] در [[آتش]]:''' این [[کیفر]] نیز در آیه «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر | # '''[[خلود]] در [[آتش]]:''' این [[کیفر]] نیز در آیه «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند»<ref>{{متن قرآن|الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ}}؛ سوره بقره، آیه ۲۷۵.</ref> برای رباخوار یاد شده است<ref>المبسوط، سرخسی، ج ۱۲، ص ۱۰۹ـ۱۱۰.</ref>.<ref>[[لطف‌الله خراسانی|خراسانی، لطف‌الله]]، [[ربا (مقاله)|مقاله «ربا»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۳.</ref> | ||
==تفاوت بیع و ربا== | == تفاوت بیع و ربا == | ||
پس از [[نزول]] حکم [[حرمت]] ربا، برخی با [[تشبیه]] بیع به ربا، به تردید آفرینی درباره حرمت ربا پرداختند: «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر | پس از [[نزول]] حکم [[حرمت]] ربا، برخی با [[تشبیه]] بیع به ربا، به تردید آفرینی درباره حرمت ربا پرداختند: «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند»<ref>{{متن قرآن|الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ}}؛ سوره بقره، آیه ۲۷۵.</ref>. بعضی در پی [[حلال]] دانستن [[اموال]] ربوی برآمده‌اند؛ با این [[استدلال]] که بیع و ربا همانندند و همان گونه که اگر جنس به دیناری خریداری و سپس به دو [[دینار]] فروخته شود جایز است، چنانچه دیناری نیز در وقت نیاز [[قرض]] داده شود و دو دینار گرفته شود، جایز است<ref>روض الجنان، ج ۴، ص ۱۰۴؛ المنیر، ج ۳، ص ۸۶.</ref>. خدا با ردّ چنین استدلالی، تحلیل و [[تحریم]] هر چیز را پیرو [[مصالح]] و [[مفاسد]] آن دانسته است، چنان‌که حلّیت بیع، تابع مصالح آن و حرمت ربا پیرو مفاسد آن است<ref> ر. ک: روض الجنان، ج ۴، ص ۱۰۴؛ زبدة البیان، ص ۴۳۳.</ref>. افزون بر آنکه بیع برای [[حاجت]] و نیاز انجام می‌گیرد و در آن زیانی نیست؛ اما ربا بر اثر [[اضطرار]] است و در برابر آن، رباخوار [[مالک]] [[مالی]] بی عوض می‌گردد<ref>المنیر، ج ۳، ص ۸۷.</ref>. بر اساس [[نقل]] برخی [[مفسران]]، [[آیه]] «ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است»<ref>{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا}}؛ سوره نساء، آیه ۲۹.</ref> درباره ربا و مراد از {{متن قرآن|إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ}} بیع و شراست<ref>تفسیر قمی، ج ۱، ص ۱۳۶.</ref>.<ref>[[لطف‌الله خراسانی|خراسانی، لطف‌الله]]، [[ربا (مقاله)|مقاله «ربا»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۳.</ref> | ||
==اقسام ربا== | == اقسام ربا == | ||
===ربای قرضی=== | === ربای قرضی === | ||
ربای قرضی وقتی پیدا می‌شود که در [[عقد]] قرض شرط شود قرض گیرنده بیش از مال قرض گرفته را به دهنده آن برگرداند<ref>شرائع الاسلام، ج ۲، ص ۳۲۴؛ المغنی، ج ۴، ص ۳۶۰؛ جواهرالکلام، ج ۲۵، ص ۵.</ref>. [[فقها]] هرگونه شرط زیادت در قرض را ربای قرضی دانسته و با گسترش آن به هرگونه قرضی (اعم از مکیل و موزون و معدود) معتقدند حتی اگر شرط زیادی در [[وصف]] نیز باشد (زیاده [[حکمیه]])، ربا و [[حرام]] است<ref> المغنی، ج ۴، ص ۳۶۰؛ جواهرالکلام، ج ۲۵، ص ۵؛ الحدائق، ج ۲۰، ص ۱۱۰.</ref>. | ربای قرضی وقتی پیدا می‌شود که در [[عقد]] قرض شرط شود قرض گیرنده بیش از مال قرض گرفته را به دهنده آن برگرداند<ref>شرائع الاسلام، ج ۲، ص ۳۲۴؛ المغنی، ج ۴، ص ۳۶۰؛ جواهرالکلام، ج ۲۵، ص ۵.</ref>. [[فقها]] هرگونه شرط زیادت در قرض را ربای قرضی دانسته و با گسترش آن به هرگونه قرضی (اعم از مکیل و موزون و معدود) معتقدند حتی اگر شرط زیادی در [[وصف]] نیز باشد (زیاده [[حکمیه]])، ربا و [[حرام]] است<ref> المغنی، ج ۴، ص ۳۶۰؛ جواهرالکلام، ج ۲۵، ص ۵؛ الحدائق، ج ۲۰، ص ۱۱۰.</ref>. | ||
===ربای معاملی=== | === ربای معاملی === | ||
از این گونه ربا به "ربای [[فضل]]"<ref>الفقه الاسلامی، ج ۵، ص ۳۷۰۰.</ref> نیز یاد می‌شود و تنها در تبادل دو کالای همجنس<ref>کنزالعرفان، ج ۲، ص ۳۶؛ مصطلحات الفقه، ص ۲۶۷.</ref> است که هر دو با کیل یا وزن سنجیده می‌شوند<ref> شرائع الاسلام، ج ۲، ص ۲۹۹؛ جواهر الکلام، ج ۲۳، ص ۳۳۶.</ref>. بر این اساس، هر نوع کالایی که با کیل یا وزن [[داد و ستد]] شود، شرط زیادت در یک طرف ربا و حرام است و فروشنده نباید در مقابل جنس نامرغوب خویش، افزون از آن، از جنس نا مرغوب مشتری مطالبه کند و هرگونه شرط زیادت در چنین داد و ستدی سبب بطلان آن خواهد شد<ref> ر. ک: تحریرالاحکام، ج ۲، ص ۳۰۲؛ فقه الصادق، ج ۱۸، ص ۱۰۴.</ref>. برخی شرط زیاده را مایه بطلان عقد ندانسته و تنها گرفتن زیاده را حرام می‌دانند<ref>مصطلحات الفقه، ص ۲۶۷؛ العروة الوثقی، ج ۶، ص ۱۲.</ref>.<ref>[[لطف‌الله خراسانی|خراسانی، لطف‌الله]]، [[ربا (مقاله)|مقاله «ربا»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۳؛ [[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]] ج۴، صفحه ۴۸-۵۳.</ref> | از این گونه ربا به "ربای [[فضل]]"<ref>الفقه الاسلامی، ج ۵، ص ۳۷۰۰.</ref> نیز یاد می‌شود و تنها در تبادل دو کالای همجنس<ref>کنزالعرفان، ج ۲، ص ۳۶؛ مصطلحات الفقه، ص ۲۶۷.</ref> است که هر دو با کیل یا وزن سنجیده می‌شوند<ref> شرائع الاسلام، ج ۲، ص ۲۹۹؛ جواهر الکلام، ج ۲۳، ص ۳۳۶.</ref>. بر این اساس، هر نوع کالایی که با کیل یا وزن [[داد و ستد]] شود، شرط زیادت در یک طرف ربا و حرام است و فروشنده نباید در مقابل جنس نامرغوب خویش، افزون از آن، از جنس نا مرغوب مشتری مطالبه کند و هرگونه شرط زیادت در چنین داد و ستدی سبب بطلان آن خواهد شد<ref> ر. ک: تحریرالاحکام، ج ۲، ص ۳۰۲؛ فقه الصادق، ج ۱۸، ص ۱۰۴.</ref>. برخی شرط زیاده را مایه بطلان عقد ندانسته و تنها گرفتن زیاده را حرام می‌دانند<ref>مصطلحات الفقه، ص ۲۶۷؛ العروة الوثقی، ج ۶، ص ۱۲.</ref>.<ref>[[لطف‌الله خراسانی|خراسانی، لطف‌الله]]، [[ربا (مقاله)|مقاله «ربا»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۳؛ [[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]] ج۴، صفحه ۴۸-۵۳.</ref> | ||
نسخهٔ ۲۵ اوت ۲۰۲۲، ساعت ۰۰:۱۳
ربا از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ربا در قرآن - ربا در فقه اسلامی - ربا در فقه سیاسی - ربا در جامعه‌شناسی اسلامی - نفی ربا در معارف و سیره نبوی - نفی ربا در معارف و سیره علوی - پرسش مرتبط نداردربا از گناهان کبیره به معنای زیادت و سودخوری، عبارت است از زیادی یکی از دو کالای همجنس که هر دو پیمانه‌ای یا وزنی‌اند بر دیگری در معامله، یا قرض دادن مالی به شرط زیادی. بر این اساس. آیات و روایات رباخواری را حرام می‌دانند و حکمت آن ظالمانه بودن و جلوگیری از استثمار و استعمار توده‌های ضعیف است. رباخواری به‌عنوان جنگ با خدا اعلام شده است: ﴿فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ﴾[۱]. ربا به دو قسم قرضی و معاملی تقسیم شده است.
معناشناسی ربا
ربا به معنای زیادت است[۲]. معادل فارسی آن، سودخوری و نزول‌خواری است و بر خود سود نیز ربا اطلاق شده است[۳] و در اصطلاح شرع، بهره‌ای است که در قرض و یا معاوضۀ دو جنس متماثل یا مکیل و موزون از مقترض یا یکی از متبایعین اخذ می‌گردد[۴]. بر این اساس، بر هرگونه شرط زیاده بر اصل مال به قرض داده شده یا در یکی از دو طرف داد و ستد در کالای همجنس که با وزن و پیمانه داد و ستد می‌شود، ربا اطلاق می‌شود[۵].[۶]
ربا در قرآن
واژه "ربا" ۸ بار در قرآن به کار رفته و از رایج بودن آن به صورت یک داد و ستد در میان یهودیان: «ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است»[۷]، «و (نیز) برای رباخواری آنان با آنکه از آن نهی شده بودند و ناروا خوردن دارایی‌های مردم؛ و برای کافرانشان عذابی دردناک آماده کرده‌ایم»[۸]، حرمت آن در اسلام: «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند»[۹] و از عذاب دردناک رباخواران در جهنم خبر داده است: «و (نیز) برای رباخواری آنان با آنکه از آن نهی شده بودند و ناروا خوردن دارایی‌های مردم؛ و برای کافرانشان عذابی دردناک آماده کرده‌ایم»[۱۰].[۱۱]
آیه ربا
حرمت ربا در قرآن
قرآن کریم با ایجاد تقابل میان بیع و ربا، بیع را داد و ستدی مشروع و حلال و رباخواری را نکوهش کرده و به صراحت آن را حرام می‌خواند: «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند»[۱۲]، «ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است»[۱۳].[۱۴] و «و (چیزی) را بدین امید که زیادتر (باز) بگیری مده»[۱۵].[۱۶] و با خطاب به مؤمنان آنان را از رباخواری برحذر می‌دارد: «ای مؤمنان! ربا را که (سودی) بسیار در بسیار است مخورید و از خداوند پروا کنید باشد که رستگار گردید»[۱۷]. "اکل ربا" که آیه ﴿لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا﴾ از آن نهی میکند، هرگونه تصرف در مال ربوی است[۱۸].[۱۹]
حکمت حرمت ربا
رباخواری در بعد اجتماعی، باعث استثمار و استعمار توده‌ها شده و آنها را به دو طبقه فقیر و غنی تقسیم میکند. از این‌رو، رباخواری در تعالیم اسلام در حکم جنگ با خدا به شمار آمده است: «و اگر (رها) نکردید پس، از پیکاری از سوی خداوند و فرستاده وی (با خویش) آگاه باشید و اگر توبه کنید سرمایه‌هایتان از آن شماست، نه ستم می‌ورزید و نه بر شما ستم می‌رود»[۲۰]. امام رضا (ع) سبب حرمت ربا را ظالمانه بودن آن، نابودی و فساد اموال دانسته[۲۱] همچنین رواج یافتن خیرات و کارهای نیک در میان مردم را از دیگر ادله تحریم ربا برشمرده‌اند.
بر پایه روایاتی، رواج رباخواری سبب نابودی اجتماع است[۲۲]. برخی، رباخواری را به جهت مخالفت آن با آیه «و اگر تنگدست باشد، مهلتی باید تا گشایشی یابد و اگر بدانید صدقه دادن برای شما بهتر است»[۲۳] که به مراعات معسر دستور می‌دهد، حرام دانسته‌اند[۲۴]؛ با این توجیه که براساس این آیه، طلبکار می‌بایست بدون افزون بر مبلغ دِین به معسر مهلت بدهد؛ اما رباخوار در مقابل اضافه کردن مبلغ دین مهلت می‌دهد[۲۵].
کیفر رباخواری
رباخواری از گناهان کبیره است و خدا به آن، عذاب و خلود در جهنم را وعده می‌دهد: «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند»[۲۶]. به فرموده پیامبر اکرم (ص) در مورد ﴿يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْوَاجًا﴾[۲۷] یکی از گروه‌های ده‌گانه‌ای که روز قیامت چهره‌شان دگرگون می‌شود؛ ولی مردم آنها را می‌شناسند، رباخواران هستند؛ آنان در حالی که به صورت بر زمین کشیده می‌شوند، محشور می‌شوند[۲۸].
برخی بر پایه آیات قرآن، ۵ گونه عقوبت را برای ربا خواری برشمرده‌اند:
- تخبط: در معنای آن گفته شده که رباخوار در قیامت به گونه ای شکمش نفخ میکند که پاهای او برای حمل شکمش توان ندارد و هر گاه می‌‌خواهد بلند شود، همانند انسان‌های گرفتار به صرع به زمین می‌‌خورد: «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند»[۲۹].
- محق: هلاک و استیصال و نابودی برکت مال ربوی است، به گونه‌ای که نه خود رباخوار و نه فرزندان او از آن مال بهره می‌برند: «خداوند ربا را کاستی می‌دهد و صدقات را افزایش می‌بخشد و خداوند هیچ ناسپاس بزهکاری را دوست نمی‌دارد»[۳۰].
- جنگ با خدا: در حقیقت رباخواران در حکم قطّاع الطریق هستند: «و اگر (رها) نکردید پس، از پیکاری از سوی خداوند و فرستاده وی (با خویش) آگاه باشید و اگر توبه کنید سرمایه‌هایتان از آن شماست، نه ستم می‌ورزید و نه بر شما ستم می‌رود»[۳۱].
- کفر: این عقوبت بر اساس آیات: «ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و اگر مؤمنید آنچه از ربا که باز مانده است رها کنید»[۳۲] و «خداوند ربا را کاستی می‌دهد و صدقات را افزایش می‌بخشد و خداوند هیچ ناسپاس بزهکاری را دوست نمی‌دارد»[۳۳] برای رباخوار ثابت شده است.
- خلود در آتش: این کیفر نیز در آیه «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند»[۳۴] برای رباخوار یاد شده است[۳۵].[۳۶]
تفاوت بیع و ربا
پس از نزول حکم حرمت ربا، برخی با تشبیه بیع به ربا، به تردید آفرینی درباره حرمت ربا پرداختند: «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند»[۳۷]. بعضی در پی حلال دانستن اموال ربوی برآمده‌اند؛ با این استدلال که بیع و ربا همانندند و همان گونه که اگر جنس به دیناری خریداری و سپس به دو دینار فروخته شود جایز است، چنانچه دیناری نیز در وقت نیاز قرض داده شود و دو دینار گرفته شود، جایز است[۳۸]. خدا با ردّ چنین استدلالی، تحلیل و تحریم هر چیز را پیرو مصالح و مفاسد آن دانسته است، چنان‌که حلّیت بیع، تابع مصالح آن و حرمت ربا پیرو مفاسد آن است[۳۹]. افزون بر آنکه بیع برای حاجت و نیاز انجام می‌گیرد و در آن زیانی نیست؛ اما ربا بر اثر اضطرار است و در برابر آن، رباخوار مالک مالی بی عوض می‌گردد[۴۰]. بر اساس نقل برخی مفسران، آیه «ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است»[۴۱] درباره ربا و مراد از ﴿إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ﴾ بیع و شراست[۴۲].[۴۳]
اقسام ربا
ربای قرضی
ربای قرضی وقتی پیدا می‌شود که در عقد قرض شرط شود قرض گیرنده بیش از مال قرض گرفته را به دهنده آن برگرداند[۴۴]. فقها هرگونه شرط زیادت در قرض را ربای قرضی دانسته و با گسترش آن به هرگونه قرضی (اعم از مکیل و موزون و معدود) معتقدند حتی اگر شرط زیادی در وصف نیز باشد (زیاده حکمیه)، ربا و حرام است[۴۵].
ربای معاملی
از این گونه ربا به "ربای فضل"[۴۶] نیز یاد می‌شود و تنها در تبادل دو کالای همجنس[۴۷] است که هر دو با کیل یا وزن سنجیده می‌شوند[۴۸]. بر این اساس، هر نوع کالایی که با کیل یا وزن داد و ستد شود، شرط زیادت در یک طرف ربا و حرام است و فروشنده نباید در مقابل جنس نامرغوب خویش، افزون از آن، از جنس نا مرغوب مشتری مطالبه کند و هرگونه شرط زیادت در چنین داد و ستدی سبب بطلان آن خواهد شد[۴۹]. برخی شرط زیاده را مایه بطلان عقد ندانسته و تنها گرفتن زیاده را حرام می‌دانند[۵۰].[۵۱]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۷۹.
- ↑ المنجد، ص۲۴۷؛ صحاح اللغة، ج۱، ص۹۴؛ معجم مقاییس اللغه، ج ۲، ص ۴۸۳؛ لسان العرب، ج ۵، ص ۱۲۶؛ المصباح، ص ۲۱۷.
- ↑ لغت‌نامه، ج ۸، ص ۱۱۸۷۸، "ربا".
- ↑ النهایه، ص۳۷۶؛ تحریر الوسیله، ج۱، ص۵۳۸؛ مختلف الشیعه، ج۵، ص۱۱۴.
- ↑ مسالک الافهام، ج ۳، ص ۳۱۶؛ جواهرالکلام، ج ۲۳، ص ۳۳۴.
- ↑ هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۴، صفحه ۴۸-۵۳؛ خراسانی، لطف‌الله، مقاله «ربا»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۱۳؛ فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی، ص ۱۱۳.
- ↑ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا﴾؛ سوره نساء، آیه ۲۹.
- ↑ ﴿وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾؛ سوره نساء، آیه ۱۶۱.
- ↑ ﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾؛ سوره بقره، آیه ۲۷۵.
- ↑ ﴿وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾؛ سوره نساء، آیه ۱۶۱.
- ↑ خراسانی، لطف‌الله، مقاله «ربا»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۱۳.
- ↑ ﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾؛ سوره بقره، آیه ۲۷۵.
- ↑ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا﴾؛ سوره نساء، آیه ۲۹.
- ↑ تفسیر قمی، ج ۱، ص ۱۳۶؛ الکشاف، ج ۱، ص ۵۲۱.
- ↑ ﴿وَلَا تَمْنُنْ تَسْتَكْثِرُ﴾؛ سوره مدثر، آیه ۶.
- ↑ مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۱۷۶.
- ↑ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾؛ سوره آل عمران، آیه ۱۳۰.
- ↑ کنزالعرفان، ج ۲، ص ۴۰.
- ↑ خراسانی، لطف‌الله، مقاله «ربا»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۱۳؛ هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۴، صفحه ۴۸-۵۳.
- ↑ ﴿فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ﴾؛ سوره بقره، آیه ۲۷۹.
- ↑ وسائل الشیعه، ج ۱۸، ص ۱۲۱.
- ↑ وسائل الشیعه، ج ۱۸، ص ۱۲۰ ـ ۱۲۱.
- ↑ ﴿وَإِنْ كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَى مَيْسَرَةٍ وَأَنْ تَصَدَّقُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾؛ سوره بقره، آیه ۲۸۰.
- ↑ مجمع البیان، ج ۲، ص ۳۸۸.
- ↑ خراسانی، لطف‌الله، مقاله «ربا»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۱۳؛ فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی، ص ۱۱۳.
- ↑ ﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾؛ سوره بقره، آیه ۲۷۵.
- ↑ «روزی که در «صور» دمیده شود و شما گروه گروه بیایید،» سوره نبأ، آیه ۱۸.
- ↑ مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۲۴۲-۲۴۳؛ الدرالمنثور، ج ۶، ص ۳۰۷؛ کنزالدقائق، ج ۱۴، ص ۱۰۰.
- ↑ ﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾؛ سوره بقره، آیه ۲۷۵.
- ↑ ﴿يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ﴾؛ سوره بقره، آیه ۲۷۶.
- ↑ ﴿فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ﴾؛ سوره بقره، آیه ۲۷۹.
- ↑ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾؛ سوره بقره، آیه ۲۷۸.
- ↑ ﴿يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ﴾؛ سوره بقره، آیه ۲۷۶.
- ↑ ﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾؛ سوره بقره، آیه ۲۷۵.
- ↑ المبسوط، سرخسی، ج ۱۲، ص ۱۰۹ـ۱۱۰.
- ↑ خراسانی، لطف‌الله، مقاله «ربا»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۱۳.
- ↑ ﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾؛ سوره بقره، آیه ۲۷۵.
- ↑ روض الجنان، ج ۴، ص ۱۰۴؛ المنیر، ج ۳، ص ۸۶.
- ↑ ر. ک: روض الجنان، ج ۴، ص ۱۰۴؛ زبدة البیان، ص ۴۳۳.
- ↑ المنیر، ج ۳، ص ۸۷.
- ↑ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا﴾؛ سوره نساء، آیه ۲۹.
- ↑ تفسیر قمی، ج ۱، ص ۱۳۶.
- ↑ خراسانی، لطف‌الله، مقاله «ربا»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۱۳.
- ↑ شرائع الاسلام، ج ۲، ص ۳۲۴؛ المغنی، ج ۴، ص ۳۶۰؛ جواهرالکلام، ج ۲۵، ص ۵.
- ↑ المغنی، ج ۴، ص ۳۶۰؛ جواهرالکلام، ج ۲۵، ص ۵؛ الحدائق، ج ۲۰، ص ۱۱۰.
- ↑ الفقه الاسلامی، ج ۵، ص ۳۷۰۰.
- ↑ کنزالعرفان، ج ۲، ص ۳۶؛ مصطلحات الفقه، ص ۲۶۷.
- ↑ شرائع الاسلام، ج ۲، ص ۲۹۹؛ جواهر الکلام، ج ۲۳، ص ۳۳۶.
- ↑ ر. ک: تحریرالاحکام، ج ۲، ص ۳۰۲؛ فقه الصادق، ج ۱۸، ص ۱۰۴.
- ↑ مصطلحات الفقه، ص ۲۶۷؛ العروة الوثقی، ج ۶، ص ۱۲.
- ↑ خراسانی، لطف‌الله، مقاله «ربا»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۱۳؛ هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۴، صفحه ۴۸-۵۳.