بنی‌کنانه در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث بنی‌کنانه است. بنی‌کنانه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بنی‌کنانه در قرآن - بنی‌کنانه در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

نسب

بنی‌‌کنانه در عصر پیامبر (ص) مجموعه قبایل عرب عدنانی بودند که نسبشان به ابونضر کنانة ‌‌بن خزیمة بن مدرکة بن الیاس بن مضر بن نزار بن معد‌‌بن عدنان می‌‌رسید. کنانة بن خزیمه، جد هفتم رسول خدا، پسران بسیاری داشت که شمار آنها به ۱۴ تن می‌‌رسید: نضر، عبد مناة، مالک، ملکان، عامر، حارث، عمرو، سعد، عوف، غنم، مخرمه، جرول، غزوان و حُدال.

بعضی از ایشان خود منشأ قبیله‌‌های کوچک و بزرگ دیگری شدند و کنانه را در مناطق وسیعی از شبه جزیره عربستان گستراندند، چنان‌‌که:

1. از نضر بن کنانه، قریش
2. و از عبد مناة بن کنانه تیره‌‌های بزرگی چون بنی‌‌بکر، بنی‌‌عامر، بنی‌‌لیث، بنی‌‌دیل (دوئل)، بنی ضمره، بنی غفار و بنی مدلج
3. و از نسل مالک بن کنانه تیره‌‌های بنی فراس، بنی حارث بن غنم، بنی عمرو و بنی نابغه شکل گرفتند. از دیگر فرزندان کنانه نیز ‌‌تیره‌‌هایی پدید آمد که از شهرت چندانی برخوردار نیستند. هرچند در مقطعی همه کنانه یک مجموعه بوده‌‌اند و گاه برخی از ویژگی‌های یکی از قبایل کنانه به عموم آنها نسبت داده شده است؛ اما از گزارش‌ها برمی‌‌آید که در عصر پیامبر (ص) قریش که خود بخشی از کنانه بودند مجموعه‌‌ای مستقل به شمار می‌‌آمده‌‌اند.

گستردگی قبیله کنانه و نقش و جایگاه آنان در رخدادهای دوران جاهلیت و پس از آن، سبب شد تا بعدها روایاتی در فضیلت و برتری آنها گزارش شود. در برخی این روایت‌ها که به پیامبر نسبت داده شده، او کنانه را برگزیده نسل اسماعیل (ع) و قریش را برگزیده کنانه و‌ هاشم را برگزیده قریش دانسته است. همچنین آن‌گاه که صعصعة بن ناجیه، بنی‌کنانه را به چشم و گوش مُضَر وصف کرد، پیامبر به تأیید این سخن پرداخت. هرچند درستی این گزارش‌ها و نسبت آن به پیامبر جای درنگ دارد؛ بر فرض نادرستی چنین نقل‌هایی، باز هم نمی‌توان از اهمیت کنانه در مناسبات روزگار جاهلیت کاست.

با توجه به گستردگی کنانی‌ها، آنان در عصر جاهلی در مناطق وسیعی از حجاز، تهامه و یمن از جمله مکه واطراف آن، مدینه و در برخی نواحی مانند ودان، مطهر و بیض پراکنده بودند. با آغاز فتوحات در عصر اسلامی برخی از ایشان به کوفه، شام و مصر مهاجرت کردند.

"مجنه" بازاری در اطراف مکه، به کنانی‌ها اختصاص داشته و از زمین‌های آنان بوده است. این بازار پس از بازار عکاظ در ۱۰ روز پایانی ماه ذیقعده برپا می‌‌شده و بنابر نقلی به قبیله بنی‌‌دئل از کنانه تعلق داشته است. این گزارش، نشان می‌‌دهد که بخشی بنی‌‌کنانه در آن روزگار به تجارت و بازرگانی نیز مشغول بوده‌‌اند، چنان‌‌که از گزارشهای پراکنده دیگری نیز برمی‌‌آید که برخی تیره‌‌های این قوم به کشاورزی و دامداری اشتغال داشته‌‌اند.

آداب و سنن کنانی‌ها

بخشندگی از آداب دوره جاهلی کنانی‌ها بود. به عنوان نمونه، سُلَمی بن نَوْفل از بنی‌‌دُیِل در شمار بخشنده‌‌ترین عرب‌های جاهلی (اجواد الجاهلیه) جای داشت. از دیگر آداب این دوره بنی‌‌کنانه مهمان نوازی بود. بر پایه نقلی، ‌‌بنی‌‌کنانه رسم مهمان دوستی را از حضرت ابراهیم (ع) به ارث برده و تنهایی خوردن و آشامیدن را بر خود حرام کرده بودند. آنان چون سفره‌‌ای می‌‌گستراندند، آن‌‌قدر می‌‌ماندند تا مهمانی برسد. در عصر اسلامی با فرود آمدن این فقره از آیه ﴿لَيْسَ عَلَى الْأَعْمَى حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى أَنْفُسِكُمْ أَنْ تَأْكُلُوا مِنْ بُيُوتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ آبَائِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أُمَّهَاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ إِخْوَانِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَخَوَاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَعْمَامِكُمْ أَوْ بُيُوتِ عَمَّاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَخْوَالِكُمْ أَوْ بُيُوتِ خَالَاتِكُمْ أَوْ مَا مَلَكْتُمْ مَفَاتِحَهُ أَوْ صَدِيقِكُمْ لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَأْكُلُوا جَمِيعًا أَوْ أَشْتَاتًا فَإِذَا دَخَلْتُمْ بُيُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَى أَنْفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبَارَكَةً طَيِّبَةً كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾. خداوند ایشان را در عمل به این رفتار مخیر کرد. غالب گزارشهای موجود، نزول این آیه را درباره بنی‌‌کنانه یا از قبایل آن دانسته‌‌اند

جنگ‌ها

درگیری‌های دوران جاهلیت بنی‌‌کنانه با دیگر قبایل حتی ماههای حرام را هم در‌‌برمی‌‌گرفت. جنگ‌های فجار، جنگ‌های عرب جاهلی در ماه‌های حرام بود که بر اثر شکستن حرمت ماه‌های حرام به این نام مشهور شد. این جنگ‌ها ۴ بار رخ داد که بنی‌‌کنانه در سه بار آن شرکت داشت: فجار اول، میان کنانه و قریش با قبیله قیس‌‌بن عیلان درگرفت. بعضی این درگیری را میان کنانه و هوازن می‌‌دانند. فجار دوم بین قریش و کنانه رخ داد و برخی آن را میان قیس و کنانه می‌‌دانند. در فجار سوم بنی‌‌کنانه با تیره‌‌ای از هوازن درگیر شدند. گروهی این جنگ را میان قریش و کنانه شمرده‌‌اند.جنگ کنانه با قریش در ذات نکیف و یوم مشلل و درگیری بنی ضمره کنانی با قریش از دیگر ستیزهای بنی‌‌کنانه در جاهلیت بوده است. در جنگ یوم شهورة بنی‌‌ضمره از تیره‌‌های بنی‌‌کنانه، با قریش و دو تیره دیگر از کنانه به نام‌های بنی دیل و بنی لیث درگیر شد که از بزرگ‌‌ترین جنگ‌های کنانه شمرده شده است. بنی‌‌کنانه چندین بار با قبیله خزاعه جنگیدند؛ از جمله جنگ عتود و ستیزی که در محلی از یمامه رخ داد. درگیری بنی‌‌فراس، تیره‌‌ای از کنانه، با گروهی از هوازن در منطقه کدید نبرد دیگری است که به یوم‌‌کدید شهرت یافت

حفاظت از کعبه و اهتمام به امور آن

کنانی‌ها از متولیان کعبه بودند. خبرهای موجود، از توجه و اهتمام فراوان بنی‌‌کنانه به امور مکه حکایت دارد. آنان در حفظ کعبه و دور نگهداشتن آن از تجاوز و ستم می‌‌کوشیدند و در مقابل حرمت شکنیهایی که به خانه کعبه می‌‌شد، می‌‌ایستادند.

وقتی قبیله "جُرْهُم" در مکه، به ستمگری روی آوردند و برخی حرامها را حلال کرده، بر زائران کعبه ستم کردند و هدایای آنان برای کعبه را دزدیدند، گروهی از بنی کنانه با خزاعی‌ها یکی شدند و با این قبیله جنگیده، آنان را از مکه راندند. عمرو بن لُحَیّ رهبر خزاعی‌ها نیز به یاری بنی‌‌کنانه حکومت خود را بر مکه تثبیت کرد. وی اجرای بخشی از مناسک و شعائر حج را به کنانیها واگذارد. در دوره‌‌های بعدی قُصَیّ بن کِلاب کنانی نیز برای پایان دادن به تسلط خزاعی‌ها، از بعضی بنی‌‌کنانه کمک گرفت و بر مکه دست یافت. وی تیره‌‌های منتسب به نضر‌‌بن کنانه را که بعدها به قریش معروف شدند، در مکه گردهم آورد و برای اداره امور مکه مناصبی را تأسیس کرد.

کنانی‌ها در ماجرای لشکرکشی ابرهه به مکه نقش داشتند. رفتارهای بازدارنده کنانی‌ها در برابر توطئه ابرهه از دغدغه ایشان برای حفاظت از کعبه خبر می‌‌دهد، هرچند که این رفتارها بر انگیزه ابرهه در حمله به خانه خدا افزود؛ بر پایه گزارش‌های موجود یکی از مردان بنی‌‌کنانه وقتی شنید ابرهه در یمن عبادتگاهی ساخته تا مردم را به آنجا بکشاند و از زیارت کعبه بازدارد، راهی یمن شد و به آن بی‌‌حرمتی کرد. ابرهه از این کار سخت برآشفت و تصمیم گرفت حمله گسترده‌‌ای را برای تخریب خانه خدا تدارک ببیند. ابرهه که به قصد تخریب کعبه سپاهی بزرگ فراهم کرده بود، کسی را فرستاد تا مردم را بار دیگر به زیارت عبادتگاهی که ساخته بود دعوت کند. فرستاده ابرهه به دست برخی کنانی‌ها کشته شد. وقتی این خبر به ابرهه رسید، برانگیزه‌‌اش در حمله به مکه شدت بیشتری بخشید. کنانی‌ها و دیگر قبایل مکه برای رویارویی با سپاه ابرهه خود را آماده کردند؛ اما با آگاه شدن از قدرت و توان برتر‌‌سپاه ابرهه، دست از جنگ کشیدند. از کارهای دیگر بنی‌‌کنانه برای حفظ کعبه حفاظت از حجرالاسود بود. گروهی قصد داشتند حجرالاسود را از کعبه به صنعا در یمن ببرند و بنی‌‌کنانه به مقابله با آنها برخاسته، بعضی را کشته‌‌و‌‌برخی دیگر را اسیر کردند

تغییر در مناسک حج

جابه‌‌جایی در ماههای حرام از ویژگی‌های بنی‌‌کنانه بود. آنها که از فتوا دهندگان عرب جاهلی بودند، حرمت متوالی سه ماه ذی‌قعده، ذی‌حجه و محرّم را مایه مشقت و مانع از ادامه جنگ‌های خود می‌‌دانستند، از این رو در موسم حج با اعلام جابه‌‌جایی ماه‌ها و تأخیر انداختن ماه محرم توالی سه ماه حرام را از بین می‌‌بردند. این بدعت را که از آن به "نَسیء" یاد شده است، بیشتر حذیفه از بنی مالک‌‌ بن کنانه بنا نهاد و فرزندانش تا پس از اسلام ادامه دادند. جز گزارشی که بنی کنانه را پایه‌‌گذار این بدعت شمرده دیگر گزارش‌ها صرفاً مردی از کنانه را بدعت‌‌گذار معرفی کرده و نامی از وی نبرده‌‌اند. برخی نیز با ذکر نامش او را مالک ‌‌بن کنانه، ثعلبة ‌‌بن مالک، حارث ‌‌بن مالک القلمس، سریربن القلمس، ابو‌‌ثمامة جنادة بن عوف بن امیة ‌‌بن عبد بن فقیم، جنادة ‌‌بن عوف، ابوثمامة صفوان بن امیه، القلمّس، نعیم بن ثعلبه و سمیر بن ثعلبة بن حارث معرفی کرده‌‌اند.

خداوند با نزول آیه ﴿إِنَّمَا النَّسِيءُ زِيَادَةٌ فِي الْكُفْرِ يُضَلُّ بِهِ الَّذِينَ كَفَرُوا يُحِلُّونَهُ عَامًا وَيُحَرِّمُونَهُ عَامًا لِيُوَاطِئُوا عِدَّةَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ فَيُحِلُّوا مَا حَرَّمَ اللَّهُ زُيِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمَالِهِمْ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾، ﴿النَّسِيءُ﴾ و به تأخیر افکندن ماههای حرام را نشانه فزونی کفر معرفی کرد.

از بدعت‌های دیگری که کنانی‌ها همپای مشرکان قریش در مراسم حج نهادند، ترک وقوف در عرفه بود. آنها از سر همراهی با قریش در موسم حج در مکه می‌‌ماندند و به عرفات نمی‌‌رفتند، در حالی که وقوف در عرفه را از مناسک حج ابراهیمی می‌‌دانسته، خود نیز به آن اقرار داشتند. این بدعت، تا ظهور اسلام نیز ادامه داشت. خداوند با نزول آیه ﴿ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ النَّاسُ وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ همگی را دستور داد تا به عرفات وقوف کرده، از آنجا به مشعرالحرام و سپس به مِنا کُوچ کنند﴿فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ وَاذْكُرُوهُ كَمَا هَدَاكُمْ وَإِنْ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّينَ﴾.

طواف با بدن عریان، از دیگر بدعت‌های بنی‌‌کنانه بود. آنان این گونه طواف را تقلید از نیاکان و فرمان خدا می‌‌پنداشتند. خداوند برای تکذیب آنها این آیه را فرو فرستاد ﴿وَإِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً قَالُوا وَجَدْنَا عَلَيْهَا آبَاءَنَا وَاللَّهُ أَمَرَنَا بِهَا قُلْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ أَتَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾ گفته شده: بدعت‌ها و تحریف‌های یاد شده همچنین تعصب فراوان بنی‌‌کنانه در حفاظت کعبه و اهتمام به مناسک حج بر اثر "حُمْسی" بودن آنان بوده است؛ بنی‌‌کنانه از جمله قریش و قبایلی دیگر از "حمس" به شمار می‌‌آمدند. حمسی‌ها، خود را برتر و نسبت به مراسم و مناسک حج محکم‌‌تر می‌‌پنداشتند، از این رو، جابه جایی، تحریف، بدعت و تغییر در مناسک حج را حق خود می‌‌دانستند و بیش از دیگران به نگهداری کعبه اهمیت می‌‌دادند

اعتقاد به فرزند داشتن خداوند

کنانیان می‌‌پنداشتند فرشتگان دختران خدایند، در حالی که خداوند در آیه ﴿وَيَجْعَلُونَ لِلَّهِ الْبَنَاتِ سُبْحَانَهُ وَلَهُمْ مَا يَشْتَهُونَ﴾ با اشاره به این اعتقاد نادرست، خود را از داشتن فرزند منزه دانسته، می‌‌فرماید.

برخی گزارش‌ها نزول این آیه را درباره کنانه و خزاعه می‌‌دانند. بنی‌‌کنانه با اصرار می‌‌گفتند: خدا با جنیّان ازدواج کرده و حاصل آن دخترانی به نام ملائکه است. خداوند با فرود آوردن آیه ﴿وَجَعَلُوا بَيْنَهُ وَبَيْنَ الْجِنَّةِ نَسَبًا وَلَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ إِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ﴾ دراین ‌‌باره، از احضار جنیان برای کیفر در روز قیامت خبر داده و نسبت میان آنان با خدا را نسبت عبودیت و ربوبیت دانسته نه نسبت ولادت و فرزندی

بت پرستی

کنانی‌ها همچون دیگر قبایل عرب جاهلی به پرستش بت روی آوردند. بت "عُزّی" به قریش و کنانه اختصاص داشت و از آن به بزرگی یاد می‌‌کردند. برخی مفسران نیز ذیل آیه﴿أَفَرَأَيْتُمُ اللَّاتَ وَالْعُزَّى﴾ به این امر اشاره کرده‌‌اند.

پرستش بت "سُواع" در منطقه نعمان و عبادت "هُبَل" از آیین‌های جاهلی اعضای بنی‌‌کنانه به شمار می‌‌رفت. خزیمه جد کنانه نخستین کسی بود که بت هبل را درون کعبه نصب کرد. مالک و ملکان، پسران کنانه، در محل سکونت خود بتی به نام "سعد" داشتند. برخی این بت را از آنِ بنی‌‌بکر بن کنانه دانسته‌‌اند. برابر گزارشهای موجود، هر قبیله‌‌ای که می‌‌خواست حج بگزارد، نزد بت خود می‌‌رفت، نماز و پس از آن تلبیه گفته، روانه مکه می‌‌شد. تلبیه بنی کنانه عبارت بود از: "لبيك الهم لبيك، اليوم يوم التعريف، يوم الدعاء والوقوف". بنی‌‌کنانه به سبب بزرگی و گستردگی در دوره جاهلیت و اسلام چهره‌‌های بنامی در زمینه‌‌های گوناگون داشته و بعضی حاکم، فرمانده و رئیس قبیله خود بوده‌‌اند. گروهی در بخشندگی، مهمان دوستی،شجاعت، شرف و جز اینها شهره بوده و دسته‌‌ای از جنگجویان و سواران زمانه خود به شمار می‌‌آمده‌‌اند. شاعر و نحوی نیز در میان این قوم بوده است.

کنانی‌ها و اسلام

با آغاز دعوت پیامبر به یگانه پرستی، بعضی اعضای بنی‌‌کنانه از نخستین کسانی بودند که این دعوت را اجابت کرده، به پیامبر ایمان آوردند. ابوذر غفاری نخستین مسلمان از کنانیان و چهارمین ایمان آورنده به پیامبر بود؛ همچنین ایاس، خالد، عاقل و عامر پسران بکیر، از قبیله بنی‌‌لیث، نخستین مسلمانان کنانی بودند که در مکه و در مخفیگاه "دار ارقم" به اسلام گرویدند. در پی ناتوانی قریش در برابر دعوت پیامبر و مقاومت بنی هاشم در برابر دیگر قبایل، قریشیان در منطقه خیف کنانه هم قسم شدند تا با بنی‌‌هاشم و بنی عبدالمطلب ازدواج و داد و ستد نکنند تا آنان را مجبور کنند پیامبر را‌‌تحویل دهند.

پس از هجرت پیامبر به مدینه نیز افراد معدودی از قبایل کنانی به اسلام روی آوردند، چنان‌‌که آورده‌‌اند: مردی از کنانه که در مکه به دین پیامبر در‌‌آمده بود، پس از هجرت پیامبر از مکه، به قصد دیدار آن حضرت رهسپار مدینه شد؛ اما در میانه راه مرد. قومش که هنوز در شرک و کفر مانده بودند از روی تمسخر و استهزا گفتند: نه به آنچه می‌‌خواست رسید و نه در میان قوم خود ماند تا دفنش کرده، برایش عزا برپا کنند. در‌‌این‌‌ باره آیه‌‌ ﴿وَمَنْ يُهَاجِرْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يَجِدْ فِي الْأَرْضِ مُرَاغَمًا كَثِيرًا وَسَعَةً وَمَنْ يَخْرُجْ مِنْ بَيْتِهِ مُهَاجِرًا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾ نازل شد.

همچنین در گزارشی آمده است: شماری از کنانی‌ها نزد پیامبر آمدند تا اسلام آورند؛ اما گروهی راه را بر ایشان بسته، آنها را کشتند و اموالشان را به غارت بردند. جبرئیل پیامبر را از این حادثه خبر داد و آیه ﴿إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذَلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾ را فرود آورد.

پس از استقرار پیامبر در مدینه، به سبب وجود سکونتگاه‌های بسیاری از قبایل کنانه در نزدیکی مدینه و در مسیر کاروان‌های تجاری مکه به شام، پیامبر با این دسته از آنان ارتباط بیشتری برقرار کرد و از آنجا که آ ن حضرت در اقدام‌های نظامی خود کاروانهای تجاری قریش را مد نظر داشت به ناچار در تعقیب آنها از مناطق مسکونی برخی قبایل کنانی عبور می‌‌کرد. در همین اعزامها که عمدتاً در سالهای نخست پس از هجرت روی داد، قبایل مزبور (بنی‌‌مدلج، بنی ضمره و...) با رسول خدا پیمان عدم تعرض بسته، از همراهی با قریش روی گردانیدند. بر اساس صلحنامه‌‌ای که میان رسول خدا و جمعیتی از بنی کنانه در غزوه ابواء بسته شد، این دسته از کنانی‌ها متعهد شدند تا از هرگونه برتری‌‌مالی و نفری نسبت به مسلمانان بپرهیزند و دشمنان اسلام را یاری ندهند همکاری نکردن دسته‌‌ای از بنی‌‌کنانه با مشرکان قریش در جنگ بدر، گواه دیگری است بر اینکه آنان از دشمنی با مسلمانان کناره می‌‌گرفتند. برپایه خبرهای آمده در ذیل آیه ﴿وَإِذْ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ وَقَالَ لَا غَالِبَ لَكُمُ الْيَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَإِنِّي جَارٌ لَكُمْ فَلَمَّا تَرَاءَتِ الْفِئَتَانِ نَكَصَ عَلَى عَقِبَيْهِ وَقَالَ إِنِّي بَرِيءٌ مِنْكُمْ إِنِّي أَرَى مَا لَا تَرَوْنَ إِنِّي أَخَافُ اللَّهَ وَاللَّهُ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾، شیطان با وسوسه‌‌های خود مشرکان قریش را برای جنگ با پیامبر و پیروانش تحسین و تشویق می‌‌کرد. او وقتی که مشرکان را از همکاری بنی کنانه با پیامبر بیمناک دید، خود را به شکل سراقة بن مالک از سران بنی‌‌کنانه درآورد و به مشرکان قریش از بی‌‌طرفی بنی‌‌کنانه در جنگ بدر اطمینان داد. وقتی که دو سپاه در برابر هم قرار گرفتند، شیطان فرشتگان بسیاری دید که برای امداد مؤمنان فرود آمده بودند. او گریخت و از پی وی سپاه مشرکان از هم گسیخت و درهم شکست. خداوند با یادآوری این ماجرا آیه ﴿وَإِذْ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ وَقَالَ لَا غَالِبَ لَكُمُ الْيَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَإِنِّي جَارٌ لَكُمْ فَلَمَّا تَرَاءَتِ الْفِئَتَانِ نَكَصَ عَلَى عَقِبَيْهِ وَقَالَ إِنِّي بَرِيءٌ مِنْكُمْ إِنِّي أَرَى مَا لَا تَرَوْنَ إِنِّي أَخَافُ اللَّهَ وَاللَّهُ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ را نازل کرد. هرچند احتمال ساختگی بودن چنین اخباری وجود دارد؛ اما می‌‌توان پذیرفت که پیمان برخی قبایل کنانی با پیامبر و بی طرفی آنان‌‌در‌‌جنگ بدر موجبات نگرانی قریش را فراهم آورده است.

خداوند با نزول آیه ﴿لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾، مسلمانان را از نیکی و انصاف نسبت به این گروه منع نکرد.

برخی گزارش‌ها از حضور زنان و مردان کنانی در سپاه مشرکان در اُحُد و نیز گروهی از آنان از جمله عمرو ‌‌بن ‌‌عبدود در خندق خبر داده‌‌اند. گزارشی نیز ذیل آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا وَجُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا﴾ آمده است که بر شرکت بنی‌‌کنانه در جنگ خندق دلالت دارد.

در سال نهم هجری و با نزول سوره برائت، از حضور مشرکان در مکه جلوگیری شد؛ اما این حکم شامل قبایل مشرک همپیمان با پیامبر که عمدتاً کنانی بودند نمی‌‌گردید، از این رو ذیل برخی آیات سوره توبه از پایبندی ایشان به پیمانهایشان سخن به میان آمده‌‌است.

برابر گزارش‌هایی که ذیل آیه ﴿كَيْفَ يَكُونُ لِلْمُشْرِكِينَ عَهْدٌ عِنْدَ اللَّهِ وَعِنْدَ رَسُولِهِ إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَمَا اسْتَقَامُوا لَكُمْ فَاسْتَقِيمُوا لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ﴾ مشاهده می‌‌شود، بنی ضمره و بنی بکر از تیره‌‌های مشهور کنانی، بر پیمان خود با پیامبر استوار مانده، همانند قریش و سایر گروهها عهد نشکستند. خداوند در این باره فرمود؛ همچنین از اخباری که ذیل آیه ﴿إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ثُمَّ لَمْ يَنْقُصُوكُمْ شَيْئًا وَلَمْ يُظَاهِرُوا عَلَيْكُمْ أَحَدًا فَأَتِمُّوا إِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلَى مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ﴾ آمده، دانسته می‌‌شود که مراد از ﴿إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ گروه‌هایی از بنی‌‌کنانه شامل بنی ضمره و بنی مدلج بوده است. آنان از همپیمانان پیامبر بودند و بر سر پیمان خود به درستی ماندند. به نظر می‌‌رسد آخرین رویارویی مسلمانان با کنانی‌ها در سریّه بنی جزیمه صورت گرفت. خالد بن ولید در این سریّه بسیاری از ایشان را به ناحق کشت

برخی دیگر از اعضا و تیره‌‌های کنانی سال نهم هجری معروف به "عام‌‌الوفود" در کنار دیگر هیئت‌ها و گروه‌ها نزد پیامبر آمده، اسلام آوردند که در این میان می‌‌توان به هیئت‌های بنی‌‌علیم به ریاست قطن و أنس پسران حارثه، بنی‌‌لیث به ریاست صعب بن جثامه و بنی‌‌بکیر به ریاست عدی بن شراحیل اشاره کرد. بر این اساس عمده کنانیان تا سالهای پایانی حیات پیامبر مسلمان نشدند. نبردهای خیبر،حنین، فتح مکه و چندین غزوه و سریه دیگر از میدانهایی بود که معدود مسلمانان کنانه در آنها شرکت کردند.

اعتماد پیامبر به بعضی از مسلمانان بنی‌‌کنانه چنان بود که وقتی برای حج یا غزوه‌‌ای به بیرون از مدینه می‌‌رفت، کسی از کنانی‌ها را در جای خود می‌‌نشاند. عویف بن أضبط،کلثوم بن حصین و سباع بن عرفطه از این جمله بوده‌‌اند. پیامبر از برخی مسلمانان کنانی برای اجرای مأموریت‌های ویژه کمک می‌‌گرفت؛ از جمله عمرو بن امیه ضمری که رسول خدا او را برای چند مأموریت به کار گرفت؛ قتل ابو سفیان، دعوت نجاشی به اسلام، استقبال از سپاه جعفربن ابی طالب، برگرداندن جنازه خبیب بن عدی از یاران پیامبر و... ؛همچنین ابوجعد ضمری را برای فراخوانی قومش در غزوه فتح مکه به میان قبیله‌‌اش فرستاد

مشاهیر کنانی

قبیله بزرگ بنی‌کنانه به سبب گستردگی و انشعاب قبایل گوناگون از آن، در روزگار جاهلیت و اسلام، چهره‏‌هایی بنام در زمینه‌‏های گوناگون داشته‌ است.

1. رهبران سیاسی: بعضی از آنان رهبر سیاسی یا نظامی قبیله خود بوده‌‏اند؛ همچون: ابونوفل معاویة بن عروة، مالک بن صخر از بنی‌ضمره، صفوان بن امیه، معن بن حرمله از بنی‌مدلج، حُلَیس بن علقمه از بنی‌حارث بن عبدمناة، صعب بن جثامه لیثی، و عدی بن شراحیل.
2. اخلاقی و رفتاری: گروهی در ویژگی‌های اخلاقی و رفتاری همانند بخشندگی، مهمان‌دوستی، دلیری و شرافت شهره بودند؛ ازجمله: سُلمی بن نوفل، علقمة بن مرحل، ابواناس، ابومالک بن کلثوم، و هشام بن خلف از بنی‌فراس.
3. رزمندگان و سواران: شماری همچون علقمة بن مرحل، ربیعة بن مکدم از بنی‌فراس، و عمرو بن عبدود از رزمندگان و سواران نامی بنی‌کنانه در زمانه خود به‌شمار می‏‌آمدند.
4. ادیبان و شاعران: ادیبان و شاعرانی نیز میان این قبیله بوده‌اند که می‌توان از ابواناس دوئلی و فرزندش انس و نیز ابوالاسود دوئلی، بنیان‌گذار دانش نحو، نام برد.

واژگان کنانی در قرآن

بر پایه گزارشی، گروهی از واژگان قرآن به لهجه و لغت کنانه نازل شده است. سیوطی در گزارشی ‌‌۱۷ نمونه از این واژه‌‌ها را بر می‌‌شمرده که عبارت‌‌اند از: ﴿السُّفَهَاءُ﴾ (نادانان)، ﴿خَاسِئِينَ﴾ (رانده شدگان)، ﴿شَطْرَ﴾ (سمت و سو)، ﴿خَلَاقٍ﴾ (بهره)، ﴿مْلَوْ كَا﴾ (آزاد)، ﴿قَبِيلًا﴾ (رویارو)، ﴿مُعْجِزِينَ﴾ (ناتوان کنندگان) ﴿يَعْزُبُ﴾ (پنهان می‌‌شود)، ﴿وَلَا تَرْكَنُوا﴾ (متمایل نشوید)، ﴿فَجْوَةٍ﴾ (جای وسیع)، ﴿مٌ وَإِلَّا﴾ (پناه و گریزگاه)، ﴿مُبْلِسُونَ﴾ (ناامیدان)، ﴿دْحُورًا﴾ (رانده شدن)، ﴿الْخَرَّاصُونَ﴾ (دروغگویان)، ﴿أَسْفَارًا﴾ (نوشته‌‌ها)، ﴿أُقِّتَتْ﴾ (جمع‌‌شده)، ﴿كَنُودٌ﴾ (ناسپاس).

منابع

1. محمدی یدک، علی، مقاله «بنی کنانه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۶
2. محمدی یدک، علی، مقاله «بنی کنانه»، دانشنامه حج و حرمین شریفین ج۴