علت غیبت امام مهدی

این مدخل مرتبط با مباحث پیرامون امام مهدی(ع) است. "امام مهدی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

امام مهدی در قرآن | امام مهدی در حدیث | امام مهدی در کلام اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل امام مهدی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• یکی از مهم‌ترین پرسش‌ها در مسأله مهدویت، فلسفه غیبت است. با توجّه به اینکه اصل اوّلی در امام، ظهور است تا اهداف و غایات امامت تحقق یابد، این پرسش پدید می‌آید: چرا امام غایب است؟

این پرسش را عالمان و اندیشمندان، با مبانی عقلی و استناد به منابع روایی پاسخ گفته‌اند، ولی آنچه می‌توان در پاسخ گفت، این است که فلسفه و علّت غیبت حضرت برای ما روشن نیست و با آمدن حضرت، روشن خواهد شد. آنچه در روایات آمده است نیز، علّت اصلی غیبت نیست، بلکه حکمت‌های ظاهری غیبت به شمار می‌رود.

• در روایتی رسول خدا(ص) می‌فرماید: "ای جابر! این امر از امور الهی و سرّی از اسرار ربوبی و مستور از بندگان خدا است، مبادا در آن شک کنی که شک در امر خدای تعالی کفر است".
• اکنون به دیدگاه برخی از عالمان شیعه، درباره علت اصلی غیبت اشاره می‌کنیم:
• شیخ مفید می‌نویسد: "خداوند، غیبت را برای مصالح خلقش قرار داد و علّت آن را کسی جز خودش نمی‌داند".
• آیت‌الله جوادی آملی می‌نویسد: "بحث و بررسی در حوزه حکمت‌های نهفته در مسئله غیبت، پسندیده است، ولی نباید رهزن مقصود نهایی گردد؛ چرا که هدف از گفت‌و‌گو درباره غیبت امام عصر اولاً و بالذات، کشف چرایی غیبت آن وجود مبارک نیست، بلکه آن است که مؤمنِ منتظِر، وظیفه خویش را در زمان این غیبت حکیمانه باز شناسد و آن‌گاه دریابد که آیا به وظیفه خویش عمل می‌کند یا نه".
• در روایات به حکمت‌های غیبت اشاره شده است:

ترس از کشته شدن

• یکی از حکمت‌های غیبت امام زمان(ع) ترس از کشته شدن ایشان است.
• امام صادق(ع) در روایتی می‌فرمایند: "به‌راستی قائم(ع) پیش از آنکه قیام کند، غیبتی دارد؛ زیرا او می‌ترسد و با دست، به خودش اشاره کرد و فرمودند: "یعنی از کشته‌شدن" می‌ترسد.
• برخی روایات به این نکته تصریح دارد که ترس از کشته‌ شدن، علّت غیبت است:
• امام کاظم(ع) می‌فرمایند: "غیبتی طولانی دارد، به دلیل ترس از کشته‌ شدن خود". ترس یاد شده، هرگز ناپسند نیست؛ زیرا از ضعف نفس بر نمی‌خیزد، بلکه هراسی عقلی است که امری بس پسندیده و در برخی موارد لازم و ضروری است.
• ترس برخاسته از بستر خوددوستی، که سبب گریز از خطر کردن به روز حادثه در مسیر حفظ دین و مکتب می‌گردد، ضعف نفسانی و صفتی ناپسند در برابر شجاعت است، ولی خوفی که سبب حفظ جان آدمی‌و هدر نشدن و بی‌اثر نمردن گردد، ممدوح و عاقلانه، بلکه واجب است؛ زیرا مهم آن است که نثار خون نتیجه دهد و به ثمر بنشیند. آنکه خون می‌دهد، ولی به مثمر بودنش نمی‌اندیشد، متهوِّر است نه شجاع؛ زیرا شجاعت، در سنجیده عمل کردن و به‌جا کارزار کردن است.

آزمایش الهی

• بر پایه برخی از روایات، یکی دیگر از حکمت‌های غیبت امام زمان، امتحان مردم است:
• امام صادق(ع) در روایتی می‌فرماید: "همانا این امر برای شما نیاید، مگر پس از ناامیدی و نه، به خدا تا از هم تمییز داده شوید و نه، به خدا تا امتحان گردید".
• در برخی روایات، به واژه امتحان تصریح شده و از قطعی بودن غیبت سخن به میان آمده است:
• امام کاظم(ع) می‌فرماید: "چاره‌ای از این غیبت برای صاحب امر نیست. این غیبت، آزمونی الهی است که مخلوقاتش را با آن می‌آزماید".

جاری‌ شدن سنت غیبت انبیا(ع)

• به درازای تاریخ بعثت انبیای الهی(ع)سنت خداوند متعال بر این بوده که اگر اُمتی در حق حجت خدا ظلم روا داشته و قصد کشتن او را داشته باشند، خداوند او را به وسیله غیبت محافظت می‌کند او اراده نموده است که این سنت الهی را برای امام عصر(ع) این قرار دهد.
• برخی روایات علاوه بر اجرای سنت انبیا(ع) در غیبت، سنت طول عمر را اضافه می‌کند:
• امام عسکری(ع) در روایتی می‌فرماید: "برای فرزندم سنت‌های انبیا از طول عمر و غیبت، جاری است".

عهده‌دار نبودن بیعت حاکمان

• امیرمؤمنان(ع) در روایتی می‌فرمایند: "هنگامی‌ که قائم ما قیام کند، بیعت احدی بر گردن او نیست و به این دلیل است که ولادتش پنهان است و شخص او غایب می‌شود".
• برخی روایات دیگر اشاره دارند که اهل بیت(ع)بیعت حاکم ظالم زمان را به‌عهده داشتند، ولی امام عصر(ع) که برنامه گسترش عدالت در سراسر جهان را دارد، هیچ بیعتی از حاکمان ظالم به عهده ندارد.
• در توقیعی از امام زمان آمده است: "هیچ‌ کدام از پدران من نبوده، مگر این که به بیعت طاغوت زمانشان به عهده وی بوده است (به جهت اینکه ایشان به تقیه مأمور بوده‌اند)، ولی من وقتی قیام کنم، بیعت هیچ یک از طواغیت به عهده‌ام نیست".

خالی شدن صلب کافران از مؤمنان

• امام صادق(ع) می‌فرماید: "قائم(ع) ظهور نمی‌کند تا آنکه ودایع خدای تعالی خارج شوند. در همین روایت گفته شده ودایع همان مؤمنان در صلب کفّار است".
• آیت‌الله لطف‌الله صافی گلپایگانی در این‌باره می‌نویسد: "چه کسی پیش‌بینی می‌کرد از صلب حجاج بن یوسف ثقفی، آن خون‌خوار ستمکار، فرزندی به نام حسین، معروف به ابن حجاج، شاعر و سخنور معروف شیعه و دوستدار اهل بیت پرورش یابد؟ آیا کسی چنین می‌پنداشت که از صلب سندی‌بن‌شاهک، که قاتل موسی‌بن جعفر است، فرزندی (کشاجم) پدید آید که عمرش را به مدیحه‌سرایی برای امیرمؤمنان، علی و اهل بیت(ع) صرف کند؟.

علت غیبت امام مهدی در درسنامه و فرهنگ‌نامه

• پیش از آن‏که به برخی حکمت‏‌ها و علت‏‌های ظاهری غیبت آن حضرت اشاره شود، لازم یادآوری است در بررسی‌‏هایی که در روایات انجام شده است، نخستین نکته‌‏ای که در این‌‏باره به چشم می‌‏خورد، این است که پنهان‌‏زیستی آخرین ذخیره الهی، به طور قطع از اسرار خداوند سبحانه و تعالی است. حقیقت سرّ بودن این امر را رسول گرامی اسلام(ص) چنین بیان فرموده است: "ای جابر! همانا این امر، امری است از امر خداوند سبحانه و تعالی و سرّی است از سرّ خدا که بر بندگان او پوشیده است؛ پس برحذر باش که دچار تردید نشوی. همانا شک درباره خدا کفر است".
• بی‌‏گمان این حکمت، اساسی‌‏ترین دلیل بر این رخداد بزرگ است؛ امّا از آن‏جا که برخی شیعیان، همواره این پرسش را مطرح می‏‌کردند، در سخنان پیشوایان معصوم(ع) به برخی حکمت‏‌های ظاهری غیبت آن حضرت نیز اشاره شده است؛ از این رو بدان‏‌ها نیز اشاره‏‌ای گذرا می‏‌کنیم.

1. برای حفظ جان آن حضرت‏: در بررسی روایات مربوط به غیبت حضرت مهدی(ع)‏ می‌‏یابیم یکی از حکمت‏‌های ظاهری پنهان‌‏زیستی حضرت مهدی(ع)‏، امان ماندن آن حضرت از گزند بدخواهان و ستمگران است. شیخ طوسی در کتاب الغیبة، ابتدای فصل پنجم، چنین نگاشته است: "هیچ علتی جز بیم حضرت از کشته شدن خویش، مانع ظهور وی نیست. اگر این‏گونه نباشد، نهان بودن در پس پرده غیبت برایش روا نخواهد بود. آن محبوب دل‏ها، دشواری‏‌ها و آزار و اذیت را تحمل می‏‌کند؛ زیرا مقام و جایگاه والای امامان و پیامبران(ع) به سبب تحمل رنج و دشواری‌‏های بزرگ آنان در راه خدا بوده است. البته این نه بدان معنا است که آن حضرت، از شهادت و کشته شدن در راه خدا هراس دارد؛ بلکه آن حضرت، چون آخرین ذخیره الهی در زمین است و آن حاکمیت فراگیر و جهانی که در تمام ادیان وعده داده شده است، فقط به دست او تحقق می‌‏یابد؛ بنابراین بر خداوند سبحانه و تعالی است که به هر وسیله ممکن، او را تا روز موعود حفاظت نماید و حکمت الهی نیز بر پنهان‌‏زیستی او تعلق گرفته است. شبیه این پنهان‌‏زیستی با ویژگی‏‌های خاص خود درباره برخی از پیامبران- هنگامی که بر جان خویش بیم داشتند- اتفاق افتاده بود که می‌‏توان به پنهان شدن پیامبر اکرم(ص) در شعب ابی طالب و نیز در غار حرا در برخی زمان‏‌ها اشاره کرد. می‏‌دانیم هیچ دلیلی برای چنین پنهان ‏شدنی نبود، مگر ترس از ضررهایی که آن حضرت را تهدید می‏‌کرد.
2. آزمایش انسان‌‏ها: یکی دیگر از حکمت‌‏های غیبت حضرت مهدی(ع)‏ آزمایش مردم است. از آن‏جا که این نوع آزمایش، به دلیل عدم حضور ظاهری امام، بسیار مشکل و طاقت ‏فرسا است، در تکامل روحی انسان‏‌ها نقش بسیار مهم و مؤثری دارد. با این آزمایش است که آشکار می‌‏شود چه کسی ثابت ‏قدم و استوار، و چه کسی در ایمان و اعتقاد سست و مردد است. جابر جعفی گوید: "به امام باقر(ع) عرض کردم فرج شما چه هنگام خواهد بود؟ حضرت فرمود: هیهات، هیهات، فرج ما فرا نمی‌‏رسد، تا زمانی که شما غربال شوید، تا خداوند سبحانه و تعالی ناخالصی‌‏ها را محو و نابود کند و آنچه خالص و زلال است، باقی نهد". روشن است در این امتحان بزرگ کسانی سربلند خواهند بود که دارای جایگاه والایی از ایمان و عمل شایسته باشند و کسانی که در این امور دچار کاستی باشند، بیشتر دچار لغزش و سقوط خواهند شد.امام صادق(ع) تبلور این حقیقت را چنین بیان کرده است: "و این‌‏گونه است که غیبت قائم طولانی خواهد بود، تا این‏که حق محض آشکار شود و ایمان، از کدورت‌‏ها و پیرایه‌‏ها صاف و زلال گردد. این آشکار شدن، با بازگشت افرادی صورت می‏‌پذیرد که دارای طینت ناپاکی هستند، از پیروان ظاهری اهل بیت(ع)؛ یعنی همان‌‏ها که ترس نفاق بر آن‏ها می‌‏رود. از مجموع سخنان معصومان(ع) به دست می‌‏آید که مهم‏ترین ویژگی مرتبط با امتحان و آزمایش انسان‏‌ها در این دوران، گریز آن‏ها از دین و آموزه‌‏های آن و به اوج رسیدن دنیا پرستی است‏ ک: شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص ۲۵۳</ref> که آن را از دوره‌‏های دیگر متمایز کرده است. معصومان(ع) برای این دوران، پس از بیان برخی ویژگی‌‏ها، هشدارهایی نیز داده‏‌اند که با توجه به آن‏ها، آزمایش‏‌های بزرگ از مهم‏ترین ویژگی این دوران است. افرادی که با ویژگی‌‏های این دوران، ایمان خود را به خوبی حفظ کرده، پروای الهی داشته باشند، ارزش والایی دارند. در این‏ باره وقتی پیامبر اکرم(ص) از چهره‏‌های پیروز این دوران یاد می‏‌کند، با شگفتی به حضرت علی(ع) چنین می‏‌فرماید: "ای علی! بدان شگفت‏‌آورترین مردم در ایمان و بزرگ‏ترین آنان در یقین، کسانی هستند که در پایان دوران- با آن‏که پیامبر خود را درک نکرده‌‏اند و از امام خود در پرده‌‏اند- به نوشته‌‏ای سیاه بر صفحه‌‏ای سپید، ایمان می‌‏آورند". افسوس بر آنان که در این دوران، اسیر وسوسه‌‏های بی‌‏پایان شیطان و هواهای نفسانی شده، در دام تاریک نادانی و عصیان زندگی می‏‌کنند.
3. آزادگی از بیعت دیگران‏: دیدگاه برخی روایات، این است که آن حضرت، با غیبت خود، از بیعت با طاغوت‏‌های زمان در امان خواهد بود. امام مجتبی(ع)- آن هنگام که برای حفظ مصالح اسلام و مسلمین به سازش با معاویه تن داد و مردم، زبان به سرزنش حضرتش گشودند- چنین فرمود: "آیا ندانستید که هیچ ‏یک از ما امامان نیست، مگر این‏که بیعت با ستمگری بر گردن او قرار می‌‏گیرد؛ جز قائم که عیسی بن مریم(ع) پشت سرش نماز می‌‏گزارد. به درستی که خداوند سبحانه و تعالی ولادتش را پنهان و شخصش را مخفی می‌‏سازد، تا آن‏گاه که قیام می‌‏کند، بیعت هیچ‏کس بر گردنش نباشد.حضرت مهدی(ع)‏ در توقیعی در پاسخ به برخی پرسش‏‌ها فرمود: "درباره علت غیبت پرسیده بودید؛ خداوند سبحانه و تعالی در قرآن کریم می‌‏فرماید: ای اهل ایمان! از چیزهایی نپرسید که اگر برای شما روشن شود، ناراحت می‌‏شوید. بدانید هرکدام از پدران من، بیعت یکی از طاغوت‌‏های زمان خویش را بر گردن داشتند؛ ولی من هنگامی که قیام می‌‏کنم، بیعت هیچ‏ یک از گردنکشان و طاغوت‏‌های زمان را بر گردن ندارم".
4. تأدیب انسان‏‌ها: ادب کردن انسان‌‏ها- به ‏ویژه مسلمان‏‌ها- یکی دیگر از فلسفه‌‏های غیبت است؛ چرا که بیشتر آن‏ها در زمان زندگی و حضور امامان پیشین، آن‏گونه که شایسته بود از ایشان استفاده و حمایت نکردند. افزون بر آن، گاهی با برخوردهای ناشایست خود، سبب محروم شدن جامعه بشری از فیض آن‏ها شدند. امام‏ باقر(ع) در این‏ باره فرمود: " شما مردمی هستید که با دل، ما را دوست می‏‌دارید؛ ولی عمل شما با این محبت، ناسازگار است. به خدا سوگند! اختلاف اصحاب پایان نمی‌‏یابد و به همین دلیل، صاحب شما از دست شما گرفته می‌‏شود ...."

• بدین ‏سان غیبت آخرین حجّت خداوند سبحانه و تعالی نماد خشم خداوند بر زمینیان است که با چراغ‏‌های هدایت به گونه‌‏ای ناشایست برخورد کردند.
• افزون بر آنچه یاد شد، به مواردی همچون: تربیت انسان‏‌های مناسب برای قیام و حکومت جهانی و ایجاد اشتیاق جهانی برای حکومت جهانی حضرت مهدی(ع)‏ نیز اشاره شده است.
• با توجه به آن‏که روایات یاد شده فقط به برخی از حکمت‌‏های غیبت حضرت مهدی(ع)‏ اشاره کرده بود و در روایاتی نیز اساس حکمت غیبت آن حضرت، رازی از رازهای خداوند سبحانه و تعالی دانسته شده است و با توجه به این‏که عصر ظهور حضرت مهدی(ع)‏ عصر آشکار شدن حقایق است، از روایات استفاده می‏‌شود حکمت‏‌های اساسی غیبت آن حضرت، پس از ظهور حضرت مهدی(ع)‏ آشکار خواهد شد.
• امام صادق(ع) در این ‏باره فرمود: "... حکمت غیبت او، همان حکمتی است که در غیبت حجت‏‌های الهی پیش از او بوده است و وجه حکمت غیبت او پس از ظهورش آشکار شود؛ همچنان که وجه حکمت کارهای خضر از شکستن کشتی و کشتن پسر و به پا داشتن دیوار بر موسی(ع) روشن نبود، تا آن‏که هنگام جدایی آن‏ها فرا رسید".

علت غیبت امام مهدی در موعودنامه

• در نامه مبارک حضرت ولی عصر (ع) به شیخ مفید، علت غیبت و طولانی شدن آن چنین آمده است: "فَمَا يَحْبِسُنَا عَنْهُمْ إِلَّا مَا يَتَّصِلُ بِنَا مِمَّا نَكْرَهُهُ وَ لَا نُؤْثِرُهُ مِنْهُمْ"؛ باید بدانند که جز برخی رفتارهای ناشایسته آنان که ناخوشایند ما است و ما آن عملکرد را زیبنده شیعیان نمی‌دانیم، عامل دیگری ما را از آنان دور نمی‌دارد. حقیقت این است که انبوهی از روایات به صراحت، بیان‌گر این است که تمام اعمال ما، در عصر هر امام و پیشوایی از پیشوایان معصوم در هفته دوبار، در روزهای دوشنبه و پنج‌شنبه به امام راستین جامعه ارائه می‌شود. از این‌رو طبیعی است که امام نمی‌پسندد که شیعه او به راه انحراف و اشتباه و گناه‌آلود شود و همین آلودگی به گناه است که توفیق تشرف را از آنان سلب و آنان را از افتخار دیدار محروم می‌سازد. در همان نامه حضرت به شیخ مفید آمده است که: "اگر پیروان و شیعیان ما -که خدا آنان را در فرمانبرداری خویش توفیق ارزانی‌شان دارد- به راستی در راه وفای به عهد و پیمانی که بر دوش دارند، همدل و یک‌صدا بودند، هرگز سعادت دیدار ما از آنان به تأخیر نمی‌افتاد". به راستی او غیبت نکرده است، ما غفلت کرده‌ایم. هرچه هست از ماست و باید علت غیبت را در خویش و رفتارمان جست‌وجو کنیم.
• امام صادق (ع) فرمود: "موضوع غیبت سری است از اسرار خداوند و غیبی است از غیوب الهی، چون خدا را حکیم می‌دانیم باید اعتراف کنم که کارهایش از روی حکمت صادر می‌شود؛ گرچه تفصیلش برای ما مجهول باشد". از این حدیث به خوبی آشکار می‌شود که علت و فلسفه اصلی غیبت، جزء اسرار الهی است و جز ائمه اطهار (ع) کسی نمی‌داند؛ آن‌ها هم مأذون به بازگو کردن آن نبودند. ولی در پاره‌ای روایات، بعضی از حکمت‌های آن بیان شده که به آن‌ها اشاره می‌کنیم:

1. آزمایش و امتحان: امام موسی بن جعفر (ع) می‌فرماید: "برای صاحب الامر ناچار غیبتی خواهد بود، به‌طوری که گروهی از مؤمنین از عقیده برمی‌گردند. خدا به وسیله غیبت، بندگانش را امتحان می‌کند".
2. بیعت نکردن با ستمکاران: علی بن موسی الرضا (ع) فرمود: "گویا شیعیانم را می‌بینم که هنگام مرگ سومین فرزندم (امام عسکری (ع)) در جست و جوی امام خود همه‌جا را می‌گردند، اما او را نمی‌یابند. عرض کردم برای چه‌؟ فرمود: برای این‌که امامشان غایب می‌شود. عرض کردم چرا غایب می‌شود؟ فرمود: برای این‌که وقتی با شمشیر قیام کرد، بیعت احدی در گردنش نباشد".
3. نجات از قتل: زراره از امام باقر (ع) نقل می‌کند که آن حضرت فرمود: قائم باید غایب شود، عرض کردم چرا؟ فرمود: از کشته شدن می‌ترسد...".
4. آمادگی پذیرش: برای تحقق یک انقلاب همه‌جانبه در سطح جهان، علاوه بر وجود رهبری شایسته، آمادگی عمومی نیز لازم است.

پرسش‌های وابسته

• علل غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
• علت طولانی شدن غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
• اگر امام مهدی بین مردم بود و مردم را به راه راست راهنمایی می‌کرد بهتر نبود؟ (پرسش)

منابع

• مجتبی تونه‌ای، موعودنامه
• سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت
• سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت ج۲
• مقامی، مهدی، درسنامه امام‌شناسی

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید:  

[رده:مدخل فرهنگ‌نامه]]