تفسیر مالک بن انس

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث مالک بن انس مدنی اصبحی است.

مقدمه

یکی از آثار تفسیری از دست رفتۀ عصر حضور کتابی است که ابن ندیم با عنوان «تفسیر مالک بن انس» از آن خبر داده است.

داوودی مالک بن انس را در شمار مفسّران معرفی و در بیان تألیفات وی از دو تألیف قرآنی با نام‌های التفسیر المسند و التفسیر لغریب القرآن یاد کرده است.

به گمان قوی التفسیر المسند همان کتابی است که ابن ندیم با عنوان تفسیر مالک بن انس از آن خبر داده است. ابن کثیر با تعبیرهایی از قبیل "وعن مالك في تفسيره المروي عنه"، "وقال مالك في ما يروي عنه في التفسير"، "وقد وقع في التفسير المروي عن الامام مالك" و "روی مالك في تفسيره" و سیوطی با تعبیر "اخرج مالك في تفسيره" از تفسیر وی روایت نقل کرده‌اند. آلوسی نیز در آغاز تفسیر سورۀ شعرا با عبارت "وتفسير الامام مالك تسميتها بسورة الجامعة به این تفسیر اشاره دارد؛ بنابراین، نوشته‌ای در تفسیر اثر مالک بن انس وجود داشته است و چون مالک متولد ۹۳ و متوفای ۱۷۹ ه‍‌. ق می‌باشد و در عصر امام باقر، امام صادق، امام کاظم و امام رضا(ع) می‌زیسته و از اصحاب و راویان از امام صادق(ع) به شمار آمده است، این اثر را می‌توان از آثار تفسیری عصر حضور به شمار آورد، ولی این اثر چاپ نشده و در حال حاضر خبری از آن در دست نیست.

در نیمۀ اول قرن ششم، ابو بکر بن عربی معافری - شارح موطّأ مالک - بخشی از آرای تفسیری و سخنان مالک در توضیح بعضی از کلمات و عبارات قرآن را با عنوان کتاب التفسیر به ترتیب سور و آیات قرآن ضمن کتاب القبس فی شرح موطّأ مالک بن انس آورده و شرح و توضیح داده است. کتاب التفسیر که آمیخته‌ای از سخنان تفسیری مالک و شرح ابن عربی است، در ۳۵ صفحه ضمن «القبس» (ج ۳، ص ۱۰۴۷-۱۰۸۱) چاپ شده و موجود است و اولین سخنی که در آن کتاب از مالک نقل و شرح شده، مربوط‍ به داستان آدم(ع) حسد و تکبّر شیطان نسبت به وی، و بخل یا حرص حضرت آدم نسبت به شجرة منهیّه است و دومین سخن مربوط‍ به ﴿نُقَدِّسُ لَكَ﴾ می‌باشد و از مالک نقل شده که تقدیس را به «صلاة» معنا کرده است و آخرین سخن در مورد ﴿تُعَزِّرُوهُ﴾ در سوره فتح است و از مالک نقل شده که ﴿تُعَزِّرُوهُ﴾ را به ﴿تَنْصُرُوهُ﴾ معنا کرده است. مطالب تفسیری نقل شده از مالک در این کتاب اندک است؛ زیرا فقط‍ درباره برخی کلمات یا عبارات ۴۶ آیه از ۲۳ سورۀ قرآن سخنی از مالک نقل و شرح شده و بیشتر مطالب آن شرح و توضیح سخنان مالک است.

در نیمۀ اول قرن پانزدهم نیز شخصی به نام حمید لحمر - استاد دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی سایس‌فاس - آثار تفسیری مالک را از کتاب‌های مختلف اهل تسنن جمع‌آوری و به ترتیب سور و آیات قرآن تنظیم و با نام الامام مالک مفسراً منتشر کرده است. این کتاب یک مقدمه و دو بخش دارد. در مقدمه، موضوع و دواعی بحث و روش جمع و تحقیق گردآورنده و مشکلات وی بیان شده است. در بخش اول، شرح‌ حال مالک و روش تفسیری وی و در بخش دوم، آثار تفسیری مالک به ترتیب سور و آیات آمده است. مصادر اصلی آثاری که در این کتاب گرد آمده - آن‌گونه که گردآورنده بیان کرده است - کتاب‌های:

1. «موطّأ» تألیف مالک بن انس؛
2. جامع البیان تألیف طبری؛
3. «التحصیل مهدوی»؛
4. «الهدایة الی بلوغ النهایة» تألیف مکی بن ابی طالب؛
5. «البیان و التحصیل» تألیف ابن رشد؛
6. «احکام القرآن» و «الاحکام الصغری» تألیف ابن عرب؛
7. «القبس فی شرح موطّأ مالک بن انس»، تألیف ابن عربی؛
8. تفسیر قرطبی؛
9. تفسیر ابن کثیر؛
10. در المنثور سیوطی است. بنابراین، هرچند این کتاب دستیابی به آرای پراکنده مالک در تفسیر آیات را آسان کرده است، ولی مطلبی اضافه بر آنچه در کتاب‌های دیگر از مالک نقل شده، ندارد و اعتبار آن نیز به اعتبار آن مصادر بستگی دارد و اگر اعتبار آثار نقل شده در این کتاب بر اثر زیاد شدن واسطه، از آثار نقل شده در آن مصادر کمتر نباشد، بیشتر نمی‌باشد.

این کتاب برحسب عددی که در صدر آخرین آیه تفسیر شده و آخرین اثر گردآمده در آن، ذکر شده است، ۹۳۷ اثر در تفسیر ۵۵۸ آیه از ۹۶ سوره قرآن را دربر دارد و این آثار از جهت سند، برخی مرسل و برخی مسند می‌باشد و ممکن است سند بعضی از آنها در نظر اهل تسنن معتبر و قابل اعتماد باشد، ولی باتوجه به اینکه مصادر این آثار کتاب‌های اهل تسنن است، در نظر شیعه سند هیچ‌یک از آنها معتبر نمی‌باشد؛ زیرا صحت و اعتبار هر اثر یا روایتی منوط‍ به آن است که وثاقت تمام واسطه‌های نقل آن برای کسی که می‌خواهد به آن اعتماد کند، ثابت باشد و برای شیعه راهی برای اثبات وثاقت راویانی که در سند آثار و روایات اهل تسنن واقع شده‌اند، وجود ندارد؛ زیرا توثیق رجال‌شناسان اهل تسنن برای شیعه اعتبار ندارد و رجال‌شناسان شیعه نیز نسبت به آنها توثیقی ندارند.

از جهت محتوا نیز می‌توان این آثار را به چهار دسته تقسیم کرد:

1. آرای فقهی و تفسیری مالک و سخنانی که از وی در تفسیر و معنای آیات نقل شده است؛ مانند اثری که می‌گوید از مالک دربارۀ قول خدای عزّ و جلّ ﴿اهْبِطُوا مِصْرًا فَإِنَّ لَكُمْ مَا سَأَلْتُمْ﴾ پرسیدند که آن مصر چه شهری است‌؟ در پاسخ گفت: آن در نظر من شهرهای فرعون است. بیشتر آثار این کتاب از این قبیل است.
2. آثاری که به‌واسطه مالک از صحابه یا تابعین و یا افراد بعد از تابعین نقل شده است؛ مانند اثری که در ذیل آیه ﴿أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ﴾ از وی از ربیعة بن عبد الرحمان از سعید بن جبیر نقل شده است.
3. روایاتی که در تفسیر آیات از مالک نقل و سند آن به رسول خدا(ص) منتهی شده است؛ مانند اثری که در تفسیر ﴿فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ...﴾ به این صورت نقل شده است: «يحيى: اخرج مالك عن ابي الزناد عن الاعرج عن ابي هريرة ان رسول الله(ص) قال: نار بني آدم التي يوقدون جزء من سبعين جزء من نار جهنّمز فقالوا: يا رسول الله، ان كانت لكافية قال: انّها فضلت عليها بتسعة و ستین جزءاً»؛

البته بخش اندکی از آثار این کتاب از این قبیل است.

1. روایاتی که به‌ واسطۀ مالک از امام صادق(ع) نقل شده است؛ مانند اثری که در تفسیر ﴿فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ﴾ به‌واسطه وی از امام جعفر صادق(ع) از پدرش از علی بن ابی طالب(ع) نقل شده است که در آن می‌خوانیم: ﴿فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ﴾ گوسفند است ﴿وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾؛ البته از این‌گونه روایات در این کتاب بسیار اندک است.

معنا و تفسیری که در این آثار برای آیات ذکر می‌شود، غالباً حدسی، ساده و به صورت ادعای بدون دلیل است، ولی در مواردی به آیات قرآن و گاهی به روایات نیز استناد شده است و ازاین‌رو می‌توان گفت برحسب آثار نقل شده در این کتاب، روش تفسیر قرآن به قرآن و تفسیر قرآن به سنّت در نزد مالک معتبر بوده است؛ همچنان‌که تفسیر حدسی و بدون مستند را نیز جایز می‌دانسته و روش تفسیری وی اجتهادی، قرآنی و روایی بوده است.

این کتاب گرچه آثار و روایات تفسیری منسوب به مالک را به صورت یک مجموعه منظم در اختیار خواننده قرار داده و دستیابی به آرای تفسیری نقل شده از مالک را آسان کرده و از این نظر مفید است، ولی با توجه به ساده و بدون دلیل بودن بیشتر تفاسیری که در این آثار برای آیات بیان شده، ارزش تفسیری آن بسیار اندک است و از روایات نقل شده در این کتاب نیز چون سند معتبر ندارند، فقط‍ در حد تأیید می‌توان بهره گرفت، آن‌هم درصورتی‌که مفاد آنها با نصّ کتاب یا سنّت قطعی و روایات معتبر مخالف نباشد.

منابع

1. بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن

جستارهای وابسته

• تفاسیر تابعین تابعین
• تفاسیر تک نگار
• تفاسیر عصر جدید
• تفاسیر عصر کهن
• تفاسیر لغوی
• تفسیر اجتهادی
• تفسیر اجمالی قرآن
• تفسیر اِعراب
• تفسیر قرآن به مقتضای عقل
• تفسیر باطنی
• تفسیر مالکیه
• تفسیر روایی
• تفسیر مسلسل
• تفسیر قرآن به کلام صحابه
• تفسیر قرآن با قول تابعی
• تفسیر قرآن با قرآن
• تفسیر عهد نبوت
• تفسیر عهد رسالت
• تفسیر عهد صحابه
• تفسیر غریب قرآن
• تفسیر عقلی
• تفسیر پلورالیستی قرآن
• تفسیر تبیینی قرآن
• تفسیر تحلیلی
• تفسیر بلاغی
• تفسیر تدبری قرآن
• تفسیر تمسکی قرآن
• تفسیر عصر تابعین
• تفسیر در عصر تدوین
• تفسیر عصر پیامبر خاتم
• تفسیر درایی
• تفسیر زبدة البیان
• تفسیر سکولاریستی قرآن
• تفسیر سیستمی
• تفسیر عبدالله بن عباس
• تفسیر قرآن به قرآن
• تفسیر لفظی قرآن
• تفسیر لیبرالیستی قرآن
• تفسیر مأثور
• تفسیر معتزله
• تفسیر مجمل به مبین
• تفسیر مطلق به مقید
• تفسیر معتزلیان جدید
• تفسیر معنا
• تفسیر معنوی قرآن
• تفسیر نو اعتزالی
• تفسیر وجوه قرآن
• تفسیر ترتیبی
• تفسیر مزجی
• تفسیر موضوعی
• تفسیر اهل بیت
• تفسیر پیامبر خاتم
• تفسیر تابعین
• تفسیر عامه
• تفسیر عصر نهضت
• تفسیر توحیدی
• تفسیر دوران نهضت‌های اصلاحی
• تفسیر صحابه
• تفسیر عصر جدید
• تفسیر باطن قرآن
• تفسیر ظاهر قرآن
• تفسیر اهل‌سنت
• تفسیر باطنیه
• تفسیر ماتریدیه
• تفسیر خوارج
• تفسیر شیعه
• تفسیر متصوفه
• تفسیر اجتماعی
• تفسیر اخلاقی
• تفسیر ادبی
• تفسیر اشاری
• تفسیر به رأی
• تفسیر بیانی
• تفسیر زیدیه
• تفسیر شافعیه
• تفسیر پوزیتیویستی
• تفسیر تاریخی
• تفسیر تربیتی
• تفسیر رمزی
• تفسیر عرفانی
• تفسیر علمی
• تفسیر فقهی
• تفسیر فیضی
• تفسیر فلسفی
• تفسیر کلامی
• تفسیر نقلی
• آداب تفسیر قرآن
• آراء تفسیری
• اسرائیلیات در تفسیر
• اقطاب اسرائیلیات
• اقطاب وضّاعین
• اولین مدون تفسیر
• تأویل قرآن
• تدوین تفسیر قرآن
• تفاسیر قرآن
• تفسیر پذیری قرآن
• تفسیر نگاری
• تنزیل قرآن
• توقیفیت تفسیر قرآن
• جری و تطبیق
• روایات تفسیری
• روش‌های تفسیری
• سیاق عام
• شرافت تفسیر قرآن
• طرق تفسیری
• غرایب تفسیر
• فضیلت تفسیر قرآن
• قواعد تفسیر
• مبادی تفسیر
• مدارس تفسیر قرآن
• مراتب تفسیر
• مراحل تفسیر
• مصادر نقلی تفسیر
• مفسران
• مقدمات تفسیر
• مکاتب تفسیری
• منابع تفسیر
• تأویل قرآن