تحدیث فرشتگان با معصوم: تفاوت میان نسخه‌ها
(←منابع) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱۰: | خط ۱۰: | ||
==چیستی [[تحدیث]] و [[الهام]]== | ==چیستی [[تحدیث]] و [[الهام]]== | ||
*علوم [[اهل بیت]]{{عم}} منحصر در آنچه از [[پیامبر خاتم|پیامبر اکرم]]{{صل}} شنیده بودند نبوده است<ref>ر.ک. [[محمد تقی مصباح یزدی|مصباح یزدی، محمدتقی]]، [[آموزش عقاید (کتاب)|آموزش عقاید]]، ص ۳۲۱</ref> بلکه یکی دیگر از منابع علوم [[اهل بیت]]{{عم}} محدث بودن ایشان است.<ref>ر.ک. [[عبدالحسین خسروپناه|خسروپناه، عبدالحسین]]، [[کلام نوین اسلامی ج۲ (کتاب)|کلام نوین اسلامی]]، ج ۲، ص ۳۹۶ ـ ۳۹۷؛ [[عسکری | *علوم [[اهل بیت]]{{عم}} منحصر در آنچه از [[پیامبر خاتم|پیامبر اکرم]]{{صل}} شنیده بودند نبوده است<ref>ر.ک. [[محمد تقی مصباح یزدی|مصباح یزدی، محمدتقی]]، [[آموزش عقاید (کتاب)|آموزش عقاید]]، ص ۳۲۱</ref> بلکه یکی دیگر از منابع علوم [[اهل بیت]]{{عم}} محدث بودن ایشان است.<ref>ر.ک. [[عبدالحسین خسروپناه|خسروپناه، عبدالحسین]]، [[کلام نوین اسلامی ج۲ (کتاب)|کلام نوین اسلامی]]، ج ۲، ص ۳۹۶ ـ ۳۹۷؛ [[عسکری امام‌خان|امام خان، عسکری]]، [[منشأ و قلمرو علم امام (پایان‌نامه)|منشأ و قلمرو علم امام]]، فصل پنجم، صفحه؟؟؟؛ [[علی کرجی|کرجی، علی]]، [[جلوه‌های دانش علی (مقاله)|جلوه‌های دانش علی]]، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، ص ۱۳</ref> [[امامان]]{{عم}} بخشی از علم خود را از راه "تحدیث" و سخن گفتن با فرشتگان الهی به دست می‌آورند،<ref>ر.ک. [[عبدالحسین خسروپناه|خسروپناه، عبدالحسین]]، [[کلام نوین اسلامی ج۲ (کتاب)|کلام نوین اسلامی]]، ج ۲، ص ۳۹۶ ـ ۳۹۷؛ [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[محمد تقی شاکر|شاکر، محمدتقی]]، [[ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی (کتاب)|ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی]]، ص ۴۸؛ [[سید محمد جعفر سبحانی|سبحانی، سید محمد جعفر]]، [[منابع علم امامان شیعه (کتاب)|منابع علم امامان شیعه]]، ص ۱۳۰ ـ ۱۴۰؛ [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، [[علم امام تام یا محدود؟ (مقاله)|علم امام تام یا محدود؟]]، فصلنامه مشرق موعود، ش ۳۷، صفحه؟؟؟؛ [[محمد کاظم رحمان ستایش|رحمان ستایش، محمد کاظم]]، [[بازشناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم (مقاله)|بازشناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم]]، ص ۱۱۶ ـ ۱۱۹؛ [[منصف علی مطهری|مطهری، منصف علی]]، [[علم ائمه از نظر عقل و نقل (پایان‌نامه)|علم ائمه از نظر عقل و نقل]]، ص ۷۱</ref> که نوعی [[الهام]] به حساب می‌آید.<ref>ر.ک. [[محمد حسن نادم|نادم، محمد حسن]]، [[علم غیب از نگاه عقل و وحی (کتاب)|علم غیب از نگاه عقل و وحی]]، ص ۳۳۰</ref> علم و آگاهی که توسط قلب انسان درک می‌گردد، الهام و تأثیر پذیری و معرفتی که توسط دستگاه شنیداری محقق می‌گردد، تحدیث دانسته شده است<ref>مفید، محمد بن محمد، ارشاد، ج ۲، ص ۱۸۶؛ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱ ص ۳۱۸ و ۳۹۸</ref>.<ref>ر.ک. [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[محمد تقی شاکر|شاکر، محمدتقی]]، [[حقیقت تحدیث و رابطه آن با نبوت (مقاله)|حقیقت تحدیث و رابطه آن با نبوت]]، فصلنامۀ آینۀ معرفت، ش ۳۷، ص ۱۵۲</ref> محدث کسی است که فرشته با او سخن بگوید؛<ref>ر.ک. [[محمد حسن نادم|نادم، محمد حسن]]، [[علم غیب از نگاه عقل و وحی (کتاب)|علم غیب از نگاه عقل و وحی]]، ص ۳۳۰؛ [[محمد حسن نادم|نادم، محمد حسن]]، [[سید ابراهیم افتخاری|افتخاری، سید ابراهیم]]، [[منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد (مقاله)|منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد]]، ص ۵۹</ref> بدون اینکه [[پیامبر]] باشد و یا فرشته را ببیند<ref>ر.ک. [[ناصرالدین اوجاقی|اوجاقی، ناصرالدین]]، [[علم امام از دیدگاه کلام امامیه (کتاب)|علم امام از دیدگاه کلام امامیه]]، ص ۶۴؛ [[سید ابراهیم افتخاری|افتخاری، سید ابراهیم]]، [[بررسی مقایسه‌ای شئون امامت در مکتب قم و بغداد (پایان‌نامه)|بررسی مقایسه‌ای شئون امامت در مکتب قم و بغداد]]، ص ۷۴ ـ ۷۶؛ [[سید محمد فائز باقری|باقری، سید محمد فائز]]، [[بررسی علم اولیای الهی (پایان‌نامه)|بررسی علم اولیای الهی]]، ص ۱۱۶؛ [[قاسم علی شیخ‌زاده|شیخ‌زاده، قاسم علی]]، [[رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا (پایان‌نامه)|رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا]]، ص ۵۷</ref> و یا کسی که در او دانشی به طریق الهام و مکاشفه ایجاد گردد و یا آن که در قلب او حقایقی پدید آید که از دیگران مخفی است<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج۱، ص۲۷۱، ح۴؛ [[عبدالحسین امینی|امینی، عبدالحسین]]، [[الغدیر (کتاب)|الغدیر]]، ج۵، ص۴۲؛ [[عبدالحسین خسروپناه|خسروپناه، عبدالحسین]]، [[کلام نوین اسلامی ج۲ (کتاب)|کلام نوین اسلامی]]، ج ۲، ص ۳۹۶ ـ ۳۹۷؛ [[رضا نیرومند|نیرومند، رضا]]، [[الهام محمدزاده نقاشان|محمدزاده نقاشان، الهام]]، [[رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه (مقاله)|رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه]]، ص ۵۹؛ [[محمد صادق عظیمی|عظیمی، محمد صادق]]، [[سیر تطور موضوع گستره علم امام در کلام اسلامی (پایان‌نامه)|سیر تطور موضوع گستره علم امام در کلام اسلامی]]، ص ۱۷۶؛ [[سید علی موسوی|موسوی، سید علی]]، [[تبیین و بررسی گستره علم امام از دیدگاه علامه طباطبایی و امام خمینی (پایان‌نامه)|تبیین و بررسی گستره علم امام از دیدگاه علامه طباطبایی و امام خمینی]]، ص ۸۸</ref> لغویون محدّث را به مُلهَم ترجمه کرده و می‌گویند:<ref>ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، ج ۱، ص ۳۵۰؛ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج ۲، ص ۱۳۴</ref> "مُلهَم کسی است که چیزی در قلبش القاء می‌شود، پس به خاطر قوۀ حدس قوی و فراستی که دارد، به او خبر داده می‌شود و این روشی است که خداوند آن را به بندگان برگزیده‌اش داده است، مثل این است که به آنها چیزی الهام می‌شود، سپس آن را می‌گویند".<ref>ر.ک. [[سید ابراهیم افتخاری|افتخاری، سید ابراهیم]]، [[بررسی مقایسه‌ای شئون امامت در مکتب قم و بغداد (پایان‌نامه)|بررسی مقایسه‌ای شئون امامت در مکتب قم و بغداد]]، ص ۷۴ ـ ۷۶</ref> در این زمینه محمد بن مسلم می‌گوید:<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۲۷۱</ref> نزد [[امام صادق]]{{ع}} صحبت از محدّث به میان آمد، فرمود: «محدّث کسی است که صدای فرشته را میشنود ولی شخص او را نمیبیند.» عرض کردم: "فدایت شوم از کجا تشخیص میدهد که کلام فرشته است؟" فرمود: «به واسطه آرامش خاطر و وقاری که در آن حال به وی عطا می‌شود میفهمد فرشته است.»<ref>ر.ک. [[ابراهیم امینی|امینی، ابراهیم]]، [[بررسی مسائل کلی امامت (کتاب)|بررسی مسائل کلی امامت]]، ص ۲۴۹؛ [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، [[آفاق علم امام در الکافی (مقاله)|آفاق علم امام در الکافی]]، صفحه؟؟؟؛ [[علی کرجی|کرجی، علی]]، [[جلوه‌های دانش علی (مقاله)|جلوه‌های دانش علی]]، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، ص ۱۳</ref> سخن گفتن فرشتگان با حضرت مریم<ref>سورۀ آل عمران، آیۀ ۴۲ ـ ۴۵</ref> و ساره همسر حضرت ابراهیم<ref>سورۀ هود، آیۀ ۷۱</ref> و با حضرت زهرا{{عم}}<ref>ابن بابویه، محمد بن علی، علل الشرایع، ج۱، ص۲۱۶، باب ۱۴۶، ح۱؛ ابن جریر طبری، محمد، دلائل الامامه، ص ۲۸</ref> نمونه‌ایی از تحدیث ملائکه است.<ref>ر.ک. [[عبدالحسین خسروپناه|خسروپناه، عبدالحسین]]، [[کلام نوین اسلامی ج۲ (کتاب)|کلام نوین اسلامی]]، ج ۲، ص ۳۹۶ ـ ۳۹۷؛ [[سید محمد جعفر سبحانی|سبحانی، سید محمد جعفر]]، [[منابع علم امامان شیعه (کتاب)|منابع علم امامان شیعه]]، ص ۱۳۰ ـ ۱۴۰</ref> برخی از امامان{{عم}} که در دوران طفولیت به مقام [[امامت]] می‌رسیدند و از همه چیز آگاه بودند، از این طریق بوده است.<ref>ر.ک. [[محمد تقی مصباح یزدی|مصباح یزدی، محمدتقی]]، [[آموزش عقاید (کتاب)|آموزش عقاید]]، ص ۳۲۱</ref> | ||
==تفاوت مقام تحدیث با الهام و وحی== | ==تفاوت مقام تحدیث با الهام و وحی== | ||
| خط ۲۲: | خط ۲۲: | ||
==برخی از روایات دربارۀ تحدیث== | ==برخی از روایات دربارۀ تحدیث== | ||
*دربارۀ تحدیث فرشتگان با [[امامان]] [[معصوم]]{{عم}} روایاتی وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم: | *دربارۀ تحدیث فرشتگان با [[امامان]] [[معصوم]]{{عم}} روایاتی وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم: | ||
#[[امام باقر]]{{ع}} می‌فرماید:<ref>صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ج ۱، ص ۲۳۵</ref> «[[امام علی]]{{ع}} به کتاب خدا و سنت [[پیامبر]]{{صل}} عمل می‌کرد. هنگامی که با مسئله جدیدی روبه‌رو می‌شد که نه در کتاب خدا بود و نه در سنت پیامبر، خداوند به او الهام می‌کرد.»<ref>ر.ک. [[محمد حسن نادم|نادم، محمد حسن]]، [[ | #[[امام باقر]]{{ع}} می‌فرماید:<ref>صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ج ۱، ص ۲۳۵</ref> «[[امام علی]]{{ع}} به کتاب خدا و سنت [[پیامبر]]{{صل}} عمل می‌کرد. هنگامی که با مسئله جدیدی روبه‌رو می‌شد که نه در کتاب خدا بود و نه در سنت پیامبر، خداوند به او الهام می‌کرد.»<ref>ر.ک. [[محمد حسن نادم|نادم، محمد حسن]]، [[سید ابراهیم افتخاری|افتخاری، سید ابراهیم]]، [[منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد (مقاله)|منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد]]، ص ۵۹؛ [[سید ابراهیم افتخاری|افتخاری، سید ابراهیم]]، [[بررسی مقایسه‌ای شئون امامت در مکتب قم و بغداد (پایان‌نامه)|بررسی مقایسه‌ای شئون امامت در مکتب قم و بغداد]]، ص ۷۴ ـ ۷۶؛ [[علی کرجی|کرجی، علی]]، [[جلوه‌های دانش علی (مقاله)|جلوه‌های دانش علی]]، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، ص ۱۳</ref> | ||
#[[امام باقر]]{{ع}} فرمودند:<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۲۷۰</ref> «به درستى که اوصیاى محمد{{صل}} محدثند.»<ref>ر.ک. [[سید محمد جعفر سبحانی|سبحانی، سید محمد جعفر]]، [[منابع علم امامان شیعه (کتاب)|منابع علم امامان شیعه]]، ص ۱۳۰ ـ ۱۴۰</ref> | #[[امام باقر]]{{ع}} فرمودند:<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۲۷۰</ref> «به درستى که اوصیاى محمد{{صل}} محدثند.»<ref>ر.ک. [[سید محمد جعفر سبحانی|سبحانی، سید محمد جعفر]]، [[منابع علم امامان شیعه (کتاب)|منابع علم امامان شیعه]]، ص ۱۳۰ ـ ۱۴۰</ref> | ||
#[[امام صادق]]{{ع}} فرمودند:<ref>صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ج ١، ص ٣١٩</ref> «ما دوازده نفر محدث هستیم.»<ref>ر.ک. [[سید محمد جعفر سبحانی|سبحانی، سید محمد جعفر]]، [[منابع علم امامان شیعه (کتاب)|منابع علم امامان شیعه]]، ص ۱۳۰ ـ ۱۴۰؛ [[ | #[[امام صادق]]{{ع}} فرمودند:<ref>صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ج ١، ص ٣١٩</ref> «ما دوازده نفر محدث هستیم.»<ref>ر.ک. [[سید محمد جعفر سبحانی|سبحانی، سید محمد جعفر]]، [[منابع علم امامان شیعه (کتاب)|منابع علم امامان شیعه]]، ص ۱۳۰ ـ ۱۴۰؛ [[سید ابراهیم افتخاری|افتخاری، سید ابراهیم]]، [[بررسی مقایسه‌ای شئون امامت در مکتب قم و بغداد (پایان‌نامه)|بررسی مقایسه‌ای شئون امامت در مکتب قم و بغداد]]، ص ۷۴ ـ ۷۶؛ [[قاسم علی شیخ‌زاده|شیخ‌زاده، قاسم علی]]، [[رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا (پایان‌نامه)|رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا]]، ص ۵۷</ref> | ||
#[[امام کاظم]] فرمودند:<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافى، ج ١، ص ٢٧١؛ طوسی، محمد بن حسن، امالى، ص ٢۴۵</ref> «[[ائمه]]، دانشمندان، راستگویان، فهمیدگان و محدثان‌اند.»<ref>ر.ک. [[ناصرالدین اوجاقی|اوجاقی، ناصرالدین | #[[امام کاظم]] فرمودند:<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافى، ج ١، ص ٢٧١؛ طوسی، محمد بن حسن، امالى، ص ٢۴۵</ref> «[[ائمه]]، دانشمندان، راستگویان، فهمیدگان و محدثان‌اند.»<ref>ر.ک. [[ناصرالدین اوجاقی|اوجاقی، ناصرالدین]]، [[علم امام از دیدگاه کلام امامیه (کتاب)|علم امام از دیدگاه کلام امامیه]]، ص ۶۴؛ [[داوود افقی|افقی، داوود]]، [[بررسی غلو در روایات علم اهل بیت از کتاب بصائر الدرجات (پایان‌نامه)|بررسی غلو در روایات علم اهل بیت از کتاب بصائر الدرجات]]، ص ۵۰ ـ ۵۲؛ [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، [[آفاق علم امام در الکافی (مقاله)|آفاق علم امام در الکافی]]، صفحه؟؟؟</ref> و ... .<ref>ر.ک. ا[[ابراهیم امینی|امینی، ابراهیم]]، [[بررسی مسائل کلی امامت (کتاب)|بررسی مسائل کلی امامت]]، ص ۲۴۹؛ [[محمد حسن نادم|نادم، محمد حسن]]، [[سید ابراهیم افتخاری|افتخاری، سید ابراهیم]]، [[منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد (مقاله)|منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد]]، ص ۵۹؛ [[سید محمد جعفر سبحانی|سبحانی، سید محمد جعفر]]، [[منابع علم امامان شیعه (کتاب)|منابع علم امامان شیعه]]، ص ۱۳۰ ـ ۱۴۰؛ [[سیدابراهیم افتخاری|افتخاری، سیدابراهیم]]، [[بررسی مقایسه‌ای شئون امامت در مکتب قم و بغداد (پایان‌نامه)|بررسی مقایسه‌ای شئون امامت در مکتب قم و بغداد]]، ص ۷۴ ـ ۷۶؛ [[سید محمد فائز باقری|باقری، سید محمد فائز]]، بررسی علم اولیای الهی، ص ۱۱۶؛ [[محمد حسین نصیری|نصیری، محمد حسین]]، [[گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات (پایان‌نامه)|گسترۀ علم امام از دیدگاه آیات و روایات]]، صفحه؟؟؟؛ [[سید عبدالحمید ابطحی|ابطحی، سیدعبدالحمید]]، [[فرآیند آگاهی شیعیان از علم غیب امامان (مقاله)|فرآیند آگاهی شیعیان از علم غیب امامان]]، فصلنامه امامت پژوهی، ش ۲، ص ۷۸؛ [[محمد صادق عظیمی|عظیمی، محمد صادق]]، [[سیر تطور موضوع گستره علم امام در کلام اسلامی (پایان‌نامه)|سیر تطور موضوع گستره علم امام در کلام اسلامی]]، ص ۱۷۶؛ [[داوود افقی|افقی، داوود]]، [[بررسی غلو در روایات علم اهل بیت از کتاب بصائر الدرجات (پایان‌نامه)|بررسی غلو در روایات علم اهل بیت از کتاب بصائر الدرجات]]، ص ۵۰ ـ ۵۲؛ [[سید علی موسوی|موسوی، سید علی]]، [[تبیین و بررسی گستره علم امام از دیدگاه علامه طباطبایی و امام خمینی (پایان‌نامه)|تبیین و بررسی گستره علم امام از دیدگاه علامه طباطبایی و امام خمینی]]، ص ۸۸؛ [[رضا نیرومند|نیرومند، رضا]]، [[الهام محمدزاده نقاشان|محمدزاده نقاشان، الهام]]، [[رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه (مقاله)|رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه]]، ص ۵۹؛ [[عسکری امام‌خان|امام خان، عسکری]]، [[منشأ و قلمرو علم امام (پایان‌نامه)|منشأ و قلمرو علم امام]]، فصل پنجم، صفحه؟؟؟؛ [[علی کرجی|کرجی، علی]]، [[جلوه‌های دانش علی (مقاله)|جلوه‌های دانش علی]]، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، ص ۱۳؛ [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، [[آفاق علم امام در الکافی (مقاله)|آفاق علم امام در الکافی]]، صفحه؟؟؟</ref> | ||
==نظر علمای [[شیعه]] و [[اهل سنت]] دربارۀ مقام [[تحدیث]]== | ==نظر علمای [[شیعه]] و [[اهل سنت]] دربارۀ مقام [[تحدیث]]== | ||
*برخی از بزرگان [[شیعه]] با توجه به روایات، محدث بودن [[امامان]]{{عم}} را صحیح می‌دانند.<ref>ر.ک. [[محمد حسن نادم|نادم، محمد حسن]]، [[ | *برخی از بزرگان [[شیعه]] با توجه به روایات، محدث بودن [[امامان]]{{عم}} را صحیح می‌دانند.<ref>ر.ک. [[محمد حسن نادم|نادم، محمد حسن]]، [[سید ابراهیم افتخاری|افتخاری، سید ابراهیم]]، [[منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد (مقاله)|منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد]]، ص ۵۹؛ [[سید ابراهیم افتخاری|افتخاری، سید ابراهیم]]، [[بررسی مقایسه‌ای شئون امامت در مکتب قم و بغداد (پایان‌نامه)|بررسی مقایسه‌ای شئون امامت در مکتب قم و بغداد]]، ص ۷۴ ـ ۷۶؛ [[محمد مشکی|مشکی، محمد]]، [[بررسی علم امام از دیدگاه شیخ مفید (مقاله)|بررسی علم امام از دیدگاه شیخ مفید]]، فصلنامه فلسفی کلامی، ش ۴۵، ص ۳۱۷؛ [[محمد صادق عظیمی|عظیمی، محمد صادق]]، [[سیر تطور موضوع گستره علم امام در کلام اسلامی (پایان‌نامه)|سیر تطور موضوع گستره علم امام در کلام اسلامی]]، ص ۱۷۶؛ [[قاسم علی شیخ‌زاده|شیخ‌زاده، قاسم علی]]، [[رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا (پایان‌نامه)|رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا]]، ص ۵۷</ref> [[شیخ مفید]] در این زمینه می‌گوید: "نظر من این است که شنیدن صدای ملائک، از نظر عقلی جایز است، از راستگویان شیعه که معصومند، ممتنع نیست. روایاتی در تأیید صحت آن وارد شده است. البته این عمل مخصوص [[امامان]] [[معصوم]]{{عم}} است؛ همچنین برای برخی از شیعیان که به صالحین و ابرار و برگزیدگان معروفند، امکان دارد. این نظر فقهای محدث شیعه است".<ref>مفید، محمد بن محمد، اوائل المقالات، ص ۶۹ ـ ۷۰ و تصحیح الاعتقاد، ص ۹۹</ref> ایشان در جای دیگر می‌نویسد: "ما معتقدیم خداوند متعال بعد از [[پیامبر]]{{صل}}، به اولیای خود کلماتی را القا می‌کند که به آنها [[وحی]] گفته نمی‌شود."<ref>مفید، محمد بن محمد، تصحیح الاعتقاد، ص ۹۹</ref> از نگاه [[شیخ مفید]]، [[تحدیث]] و [[الهام]]، دو منبع اساسی علم امام، عقلاً و نقلاً پذیرفته شده است.<ref>ر.ک. [[محمد حسن نادم|نادم، محمد حسن]]، [[سید ابراهیم افتخاری|افتخاری، سید ابراهیم]]، [[منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد (مقاله)|منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد]]، ص ۵۹</ref> بزرگان دیگری همچون [[شیخ طوسی]]<ref>مانند امالی شیخ طوسی، ص ۲۴۵ ـ ۴۰۷ و ۴۰۸ و ...</ref> هم قائل به چنین نظریه‌ایی هستند.<ref>ر.ک. [[محمد حسن نادم|نادم، محمد حسن]]، [[سید ابراهیم افتخاری|افتخاری، سید ابراهیم]]، [[منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد (مقاله)|منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد]]، ص ۵۹</ref> | ||
*بر این اساس می‌توان گفت در دستگاه معرفتی شیعه آموزه "الهام یا "نَكْتٌ فِي الْقَلْب" و تحدیث "یا "نَقْرٌ فِي الْأَسْمَاع" دو مجرای تحقق آگاهی و دو شیوه برای رهیافت امام به حقیقت است که گاه از مجموعه این دو به تحدیث یاد شده است.<ref>ر.ک. [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[محمد تقی شاکر|شاکر، محمدتقی]]، [[حقیقت تحدیث و رابطه آن با نبوت (مقاله)|حقیقت تحدیث و رابطه آن با نبوت]]، فصلنامۀ آینۀ معرفت، ش ۳۷، ص ۱۵۲</ref> | *بر این اساس می‌توان گفت در دستگاه معرفتی شیعه آموزه "الهام یا "نَكْتٌ فِي الْقَلْب" و تحدیث "یا "نَقْرٌ فِي الْأَسْمَاع" دو مجرای تحقق آگاهی و دو شیوه برای رهیافت امام به حقیقت است که گاه از مجموعه این دو به تحدیث یاد شده است.<ref>ر.ک. [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[محمد تقی شاکر|شاکر، محمدتقی]]، [[حقیقت تحدیث و رابطه آن با نبوت (مقاله)|حقیقت تحدیث و رابطه آن با نبوت]]، فصلنامۀ آینۀ معرفت، ش ۳۷، ص ۱۵۲</ref> | ||
*اصل وجود محدث در [[اسلام]] اجماعی بوده و پیامبر از آن خبر داده که در امت اسلام هم مانند اقوام گذشته محدث وجود دارد، اختلافی اگر هست در مصداق آن است که [[اهل سنت]] مصداق آن را برخی از خلفا دانسته و شیعیان مصداق محدث را [[ائمه]] [[اهل بیت]]{{عم}} می‌دانند.<ref>ر.ک. [[سید محمد جعفر سبحانی|سبحانی، سید محمد جعفر]]، [[منابع علم امامان شیعه (کتاب)|منابع علم امامان شیعه]]، ص ۱۳۰ ـ ۱۴۰؛ [[ | *اصل وجود محدث در [[اسلام]] اجماعی بوده و پیامبر از آن خبر داده که در امت اسلام هم مانند اقوام گذشته محدث وجود دارد، اختلافی اگر هست در مصداق آن است که [[اهل سنت]] مصداق آن را برخی از خلفا دانسته و شیعیان مصداق محدث را [[ائمه]] [[اهل بیت]]{{عم}} می‌دانند.<ref>ر.ک. [[سید محمد جعفر سبحانی|سبحانی، سید محمد جعفر]]، [[منابع علم امامان شیعه (کتاب)|منابع علم امامان شیعه]]، ص ۱۳۰ ـ ۱۴۰؛ [[محمد صادق عظیمی|عظیمی، محمد صادق]]، [[سیر تطور موضوع گستره علم امام در کلام اسلامی (پایان‌نامه)|سیر تطور موضوع گستره علم امام در کلام اسلامی]]، ص ۱۷۶؛ [[قاسم علی شیخ‌زاده|شیخ‌زاده، قاسم علی]]، [[رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا (پایان‌نامه)|رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا]]، ص ۵۷؛ [[رضا نیرومند|نیرومند، رضا]]، [[الهام محمدزاده نقاشان|محمدزاده نقاشان، الهام]]، [[رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه (مقاله)|رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه]]، ص ۵۹</ref> | ||
*نتیجه اینکه مطابق نظر علمای شیعه، یکی از مهمترین راه‌های علم آموزی امامان{{عم}} تحدیث با فرشتگان بوده است. | *نتیجه اینکه مطابق نظر علمای شیعه، یکی از مهمترین راه‌های علم آموزی امامان{{عم}} تحدیث با فرشتگان بوده است. | ||
| خط ۶۸: | خط ۶۸: | ||
* [[پرونده:1368251.jpg|22px]] [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، [[ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی (کتاب)|'''ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی''']]؛ | * [[پرونده:1368251.jpg|22px]] [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، [[ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی (کتاب)|'''ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی''']]؛ | ||
* [[پرونده:Fqs.jpg|22px]] [[علی کرجی|کرجی، علی]]، [[جلوه‌های دانش علی (مقاله)|'''جلوه‌های دانش علی''']]؛ | * [[پرونده:Fqs.jpg|22px]] [[علی کرجی|کرجی، علی]]، [[جلوه‌های دانش علی (مقاله)|'''جلوه‌های دانش علی''']]؛ | ||
* [[پرونده:5433913604.jpg|22px]] [[عسکری امام‌خان| | * [[پرونده:5433913604.jpg|22px]] [[عسکری امام‌خان|امام خان، عسکری]]، [[منشأ و قلمرو علم امام (پایان‌نامه)|'''منشأ و قلمرو علم امام''']]؛ | ||
* [[پرونده:426310763.jpg|22px]] [[عبدالحسین خسروپناه|خسروپناه، عبدالحسین]]، [[کلام نوین اسلامی ج۲ (کتاب)|'''کلام نوین اسلامی ج۲''']]؛ | * [[پرونده:426310763.jpg|22px]] [[عبدالحسین خسروپناه|خسروپناه، عبدالحسین]]، [[کلام نوین اسلامی ج۲ (کتاب)|'''کلام نوین اسلامی ج۲''']]؛ | ||
* [[پرونده:11217.jpg|22px]] [[محمد تقی شاکر|شاکر، محمد تقی]] و [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[حقیقت تحدیث و رابطه آن با نبوت (مقاله)|'''حقیقت تحدیث و رابطه آن با نبوت''']]؛ | * [[پرونده:11217.jpg|22px]] [[محمد تقی شاکر|شاکر، محمد تقی]] و [[رضا برنجکار|برنجکار، رضا]]، [[حقیقت تحدیث و رابطه آن با نبوت (مقاله)|'''حقیقت تحدیث و رابطه آن با نبوت''']]؛ | ||
نسخهٔ ۱ دسامبر ۲۰۱۸، ساعت ۱۲:۰۲
 | این یک مقالهٔ خرد است. می‌توانید با گسترش آن به امامت‌پدیا کمک کنید. |
- اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث علم معصوم است. "تحدیث فرشتگان با معصوم" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل علم معصوم (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
چیستی تحدیث و الهام
- علوم اهل بیت(ع) منحصر در آنچه از پیامبر اکرم(ص) شنیده بودند نبوده است[۱] بلکه یکی دیگر از منابع علوم اهل بیت(ع) محدث بودن ایشان است.[۲] امامان(ع) بخشی از علم خود را از راه "تحدیث" و سخن گفتن با فرشتگان الهی به دست می‌آورند،[۳] که نوعی الهام به حساب می‌آید.[۴] علم و آگاهی که توسط قلب انسان درک می‌گردد، الهام و تأثیر پذیری و معرفتی که توسط دستگاه شنیداری محقق می‌گردد، تحدیث دانسته شده است[۵].[۶] محدث کسی است که فرشته با او سخن بگوید؛[۷] بدون اینکه پیامبر باشد و یا فرشته را ببیند[۸] و یا کسی که در او دانشی به طریق الهام و مکاشفه ایجاد گردد و یا آن که در قلب او حقایقی پدید آید که از دیگران مخفی است[۹] لغویون محدّث را به مُلهَم ترجمه کرده و می‌گویند:[۱۰] "مُلهَم کسی است که چیزی در قلبش القاء می‌شود، پس به خاطر قوۀ حدس قوی و فراستی که دارد، به او خبر داده می‌شود و این روشی است که خداوند آن را به بندگان برگزیده‌اش داده است، مثل این است که به آنها چیزی الهام می‌شود، سپس آن را می‌گویند".[۱۱] در این زمینه محمد بن مسلم می‌گوید:[۱۲] نزد امام صادق(ع) صحبت از محدّث به میان آمد، فرمود: «محدّث کسی است که صدای فرشته را میشنود ولی شخص او را نمیبیند.» عرض کردم: "فدایت شوم از کجا تشخیص میدهد که کلام فرشته است؟" فرمود: «به واسطه آرامش خاطر و وقاری که در آن حال به وی عطا می‌شود میفهمد فرشته است.»[۱۳] سخن گفتن فرشتگان با حضرت مریم[۱۴] و ساره همسر حضرت ابراهیم[۱۵] و با حضرت زهرا(ع)[۱۶] نمونه‌ایی از تحدیث ملائکه است.[۱۷] برخی از امامان(ع) که در دوران طفولیت به مقام امامت می‌رسیدند و از همه چیز آگاه بودند، از این طریق بوده است.[۱۸]
تفاوت مقام تحدیث با الهام و وحی
- مقام تحدیث به این معناست که امام(ع) در اثر نزاهت روحی، صفای باطن و شایستگی علمی به مرتبه‌ای می‌رسد که فرشتگان آسمانی با او به گفتگو می‌پردازند.[۱۹] مقام تحدیث را باید مرتبه‌ای بالاتر از الهام و پایینتر از وحی دانست. بالاتر بودن مقام تحدیث از الهام از دو جهت است:
- الهام موهبت و رهنمونی است الهی که همه بندگان به میزان صفای باطن یا مصالحی دیگر از آن بهره دارند و اختصاص به افرادی خاص ندارد، چنانکه خداوند در قرآن به صراحت از الهام به مادر موسی یاد کرده است. در حالی که تحدیث مقامی است خاص، که تنها شماری محدود از بندگان صالح خداوند همچون اوصیا و امامان(ع) از آن بهره دارند.
- در عموم موارد منشأ الهام مبهم است و فقط انسان در مییابد که بارقه‌ای در دل او درخشیدن گرفته و راهی برای گریز از مهلکه یا برون رفت از یک بحران و مسأله برای او گشوده شده است. اما این که این بارقه توسط چه کسی و چگونه در قلب او افکنده شده، نامشخص است. در حالی که در تحدیث منشأ آن که فرشته است، برای ولی خداوند از هر جهت آشکار و مشخص است.[۲۰]
- از سویی دیگر، پایینتر بودن مقام تحدیث از مرتبه وحی به دو جهت است:
- وحی نوعی از ارتباط خداوند به صورت مستقیم، یا با واسطه فرشته است که تنها به پیامبران اختصاص دارد و از رهگذر آن دین یا شریعت یا سایر فرامین الهی به آنان ابلاغ می‌گردد، اما تحدیث نوع ضعیف‌تری از ارتباط فرشته با ولی خداوند است که از رهگذر آن دانش افزایی اتفاق میافتد.
- در وحی با وساطت فرشته، پیامبر فرشته را در خواب یا بیداری میبیند، اما در تحدیث ولی خدا تنها صدای فرشته را میشنود، اما او را نمیبیند.[۲۱]
برخی از روایات دربارۀ تحدیث
- امام باقر(ع) می‌فرماید:[۲۲] «امام علی(ع) به کتاب خدا و سنت پیامبر(ص) عمل می‌کرد. هنگامی که با مسئله جدیدی روبه‌رو می‌شد که نه در کتاب خدا بود و نه در سنت پیامبر، خداوند به او الهام می‌کرد.»[۲۳]
- امام باقر(ع) فرمودند:[۲۴] «به درستى که اوصیاى محمد(ص) محدثند.»[۲۵]
- امام صادق(ع) فرمودند:[۲۶] «ما دوازده نفر محدث هستیم.»[۲۷]
- امام کاظم فرمودند:[۲۸] «ائمه، دانشمندان، راستگویان، فهمیدگان و محدثان‌اند.»[۲۹] و ... .[۳۰]
نظر علمای شیعه و اهل سنت دربارۀ مقام تحدیث
- برخی از بزرگان شیعه با توجه به روایات، محدث بودن امامان(ع) را صحیح می‌دانند.[۳۱] شیخ مفید در این زمینه می‌گوید: "نظر من این است که شنیدن صدای ملائک، از نظر عقلی جایز است، از راستگویان شیعه که معصومند، ممتنع نیست. روایاتی در تأیید صحت آن وارد شده است. البته این عمل مخصوص امامان معصوم(ع) است؛ همچنین برای برخی از شیعیان که به صالحین و ابرار و برگزیدگان معروفند، امکان دارد. این نظر فقهای محدث شیعه است".[۳۲] ایشان در جای دیگر می‌نویسد: "ما معتقدیم خداوند متعال بعد از پیامبر(ص)، به اولیای خود کلماتی را القا می‌کند که به آنها وحی گفته نمی‌شود."[۳۳] از نگاه شیخ مفید، تحدیث و الهام، دو منبع اساسی علم امام، عقلاً و نقلاً پذیرفته شده است.[۳۴] بزرگان دیگری همچون شیخ طوسی[۳۵] هم قائل به چنین نظریه‌ایی هستند.[۳۶]
- بر این اساس می‌توان گفت در دستگاه معرفتی شیعه آموزه "الهام یا "نَكْتٌ فِي الْقَلْب" و تحدیث "یا "نَقْرٌ فِي الْأَسْمَاع" دو مجرای تحقق آگاهی و دو شیوه برای رهیافت امام به حقیقت است که گاه از مجموعه این دو به تحدیث یاد شده است.[۳۷]
- اصل وجود محدث در اسلام اجماعی بوده و پیامبر از آن خبر داده که در امت اسلام هم مانند اقوام گذشته محدث وجود دارد، اختلافی اگر هست در مصداق آن است که اهل سنت مصداق آن را برخی از خلفا دانسته و شیعیان مصداق محدث را ائمه اهل بیت(ع) می‌دانند.[۳۸]
- نتیجه اینکه مطابق نظر علمای شیعه، یکی از مهمترین راه‌های علم آموزی امامان(ع) تحدیث با فرشتگان بوده است.
پرسش‌های وابسته
- رابطه تحدیث یا ارتباط با فرشتگان با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
- رابطه تحدیث یا ارتباط با فرشتگان با علم غیب معصوم چیست؟ (پرسش)
جستارهای وابسته
منبع‌شناسی جامع علم معصوم
منابع
مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش عقاید؛
هاشمی، سید علی، علم امام تام یا محدود؟؛
هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی؛
کرجی، علی، جلوه‌های دانش علی؛
امام خان، عسکری، منشأ و قلمرو علم امام؛
خسروپناه، عبدالحسین، کلام نوین اسلامی ج۲؛
شاکر، محمد تقی و برنجکار، رضا، حقیقت تحدیث و رابطه آن با نبوت؛
نادم، محمد حسن، علم غیب از نگاه عقل و وحی؛
مطهری، منصف علی، علم ائمه از نظر عقل و نقل؛
رحمان ستایش، محمد کاظم و شهیدی، روح‌الله، اندیشه امامت‌پژوهانه صفار در بصائرالدرجات؛
نادم، محمد حسن و افتخاری، سید ابراهیم، منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد؛
اوجاقی، ناصرالدین، علم امام از دیدگاه کلام امامیه؛
موسوی، سید علی، تبیین و بررسی گستره علم امام از دیدگاه علامه طباطبایی و امام خمینی؛- عظیمی، محمد صادق، سیر تطور موضوع گستره علم امام در کلام اسلامی؛
محمدزاده نقاشان، الهام و نیرومند، رضا، رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه؛- شیخ‌زاده، قاسم علی، رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا؛
- فائز باقری، سید محمد، بررسی علم اولیای الهی؛
غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی؛
امینی، ابراهیم، بررسی مسائل کلی امامت؛
افقی، داوود، بررسی غلو در روایات علم اهل بیت از کتاب بصائر الدرجات؛
نصیری، محمد حسین، گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات؛
سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه؛
پانویس
با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید:
- ↑ ر.ک. مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، ص ۳۲۱
- ↑ ر.ک. خسروپناه، عبدالحسین، کلام نوین اسلامی، ج ۲، ص ۳۹۶ ـ ۳۹۷؛ امام خان، عسکری، منشأ و قلمرو علم امام، فصل پنجم، صفحه؟؟؟؛ کرجی، علی، جلوه‌های دانش علی، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، ص ۱۳
- ↑ ر.ک. خسروپناه، عبدالحسین، کلام نوین اسلامی، ج ۲، ص ۳۹۶ ـ ۳۹۷؛ برنجکار، رضا، شاکر، محمدتقی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی، ص ۴۸؛ سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص ۱۳۰ ـ ۱۴۰؛ هاشمی، سید علی، علم امام تام یا محدود؟، فصلنامه مشرق موعود، ش ۳۷، صفحه؟؟؟؛ رحمان ستایش، محمد کاظم، بازشناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم، ص ۱۱۶ ـ ۱۱۹؛ مطهری، منصف علی، علم ائمه از نظر عقل و نقل، ص ۷۱
- ↑ ر.ک. نادم، محمد حسن، علم غیب از نگاه عقل و وحی، ص ۳۳۰
- ↑ مفید، محمد بن محمد، ارشاد، ج ۲، ص ۱۸۶؛ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱ ص ۳۱۸ و ۳۹۸
- ↑ ر.ک. برنجکار، رضا، شاکر، محمدتقی، حقیقت تحدیث و رابطه آن با نبوت، فصلنامۀ آینۀ معرفت، ش ۳۷، ص ۱۵۲
- ↑ ر.ک. نادم، محمد حسن، علم غیب از نگاه عقل و وحی، ص ۳۳۰؛ نادم، محمد حسن، افتخاری، سید ابراهیم، منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد، ص ۵۹
- ↑ ر.ک. اوجاقی، ناصرالدین، علم امام از دیدگاه کلام امامیه، ص ۶۴؛ افتخاری، سید ابراهیم، بررسی مقایسه‌ای شئون امامت در مکتب قم و بغداد، ص ۷۴ ـ ۷۶؛ باقری، سید محمد فائز، بررسی علم اولیای الهی، ص ۱۱۶؛ شیخ‌زاده، قاسم علی، رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا، ص ۵۷
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج۱، ص۲۷۱، ح۴؛ امینی، عبدالحسین، الغدیر، ج۵، ص۴۲؛ خسروپناه، عبدالحسین، کلام نوین اسلامی، ج ۲، ص ۳۹۶ ـ ۳۹۷؛ نیرومند، رضا، محمدزاده نقاشان، الهام، رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه، ص ۵۹؛ عظیمی، محمد صادق، سیر تطور موضوع گستره علم امام در کلام اسلامی، ص ۱۷۶؛ موسوی، سید علی، تبیین و بررسی گستره علم امام از دیدگاه علامه طباطبایی و امام خمینی، ص ۸۸
- ↑ ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، ج ۱، ص ۳۵۰؛ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج ۲، ص ۱۳۴
- ↑ ر.ک. افتخاری، سید ابراهیم، بررسی مقایسه‌ای شئون امامت در مکتب قم و بغداد، ص ۷۴ ـ ۷۶
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۲۷۱
- ↑ ر.ک. امینی، ابراهیم، بررسی مسائل کلی امامت، ص ۲۴۹؛ غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی، صفحه؟؟؟؛ کرجی، علی، جلوه‌های دانش علی، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، ص ۱۳
- ↑ سورۀ آل عمران، آیۀ ۴۲ ـ ۴۵
- ↑ سورۀ هود، آیۀ ۷۱
- ↑ ابن بابویه، محمد بن علی، علل الشرایع، ج۱، ص۲۱۶، باب ۱۴۶، ح۱؛ ابن جریر طبری، محمد، دلائل الامامه، ص ۲۸
- ↑ ر.ک. خسروپناه، عبدالحسین، کلام نوین اسلامی، ج ۲، ص ۳۹۶ ـ ۳۹۷؛ سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص ۱۳۰ ـ ۱۴۰
- ↑ ر.ک. مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، ص ۳۲۱
- ↑ ر.ک. نصیری، محمد حسین، گسترۀ علم امام از دیدگاه آیات و روایات، صفحه؟؟؟
- ↑ ر.ک. نصیری، محمد حسین، گسترۀ علم امام از دیدگاه آیات و روایات، صفحه؟؟؟
- ↑ ر.ک. نصیری، محمد حسین، گسترۀ علم امام از دیدگاه آیات و روایات، صفحه؟؟؟
- ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ج ۱، ص ۲۳۵
- ↑ ر.ک. نادم، محمد حسن، افتخاری، سید ابراهیم، منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد، ص ۵۹؛ افتخاری، سید ابراهیم، بررسی مقایسه‌ای شئون امامت در مکتب قم و بغداد، ص ۷۴ ـ ۷۶؛ کرجی، علی، جلوه‌های دانش علی، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، ص ۱۳
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۲۷۰
- ↑ ر.ک. سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص ۱۳۰ ـ ۱۴۰
- ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ج ١، ص ٣١٩
- ↑ ر.ک. سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص ۱۳۰ ـ ۱۴۰؛ افتخاری، سید ابراهیم، بررسی مقایسه‌ای شئون امامت در مکتب قم و بغداد، ص ۷۴ ـ ۷۶؛ شیخ‌زاده، قاسم علی، رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا، ص ۵۷
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافى، ج ١، ص ٢٧١؛ طوسی، محمد بن حسن، امالى، ص ٢۴۵
- ↑ ر.ک. اوجاقی، ناصرالدین، علم امام از دیدگاه کلام امامیه، ص ۶۴؛ افقی، داوود، بررسی غلو در روایات علم اهل بیت از کتاب بصائر الدرجات، ص ۵۰ ـ ۵۲؛ غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی، صفحه؟؟؟
- ↑ ر.ک. اامینی، ابراهیم، بررسی مسائل کلی امامت، ص ۲۴۹؛ نادم، محمد حسن، افتخاری، سید ابراهیم، منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد، ص ۵۹؛ سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص ۱۳۰ ـ ۱۴۰؛ افتخاری، سیدابراهیم، بررسی مقایسه‌ای شئون امامت در مکتب قم و بغداد، ص ۷۴ ـ ۷۶؛ باقری، سید محمد فائز، بررسی علم اولیای الهی، ص ۱۱۶؛ نصیری، محمد حسین، گسترۀ علم امام از دیدگاه آیات و روایات، صفحه؟؟؟؛ ابطحی، سیدعبدالحمید، فرآیند آگاهی شیعیان از علم غیب امامان، فصلنامه امامت پژوهی، ش ۲، ص ۷۸؛ عظیمی، محمد صادق، سیر تطور موضوع گستره علم امام در کلام اسلامی، ص ۱۷۶؛ افقی، داوود، بررسی غلو در روایات علم اهل بیت از کتاب بصائر الدرجات، ص ۵۰ ـ ۵۲؛ موسوی، سید علی، تبیین و بررسی گستره علم امام از دیدگاه علامه طباطبایی و امام خمینی، ص ۸۸؛ نیرومند، رضا، محمدزاده نقاشان، الهام، رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه، ص ۵۹؛ امام خان، عسکری، منشأ و قلمرو علم امام، فصل پنجم، صفحه؟؟؟؛ کرجی، علی، جلوه‌های دانش علی، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، ص ۱۳؛ غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی، صفحه؟؟؟
- ↑ ر.ک. نادم، محمد حسن، افتخاری، سید ابراهیم، منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد، ص ۵۹؛ افتخاری، سید ابراهیم، بررسی مقایسه‌ای شئون امامت در مکتب قم و بغداد، ص ۷۴ ـ ۷۶؛ مشکی، محمد، بررسی علم امام از دیدگاه شیخ مفید، فصلنامه فلسفی کلامی، ش ۴۵، ص ۳۱۷؛ عظیمی، محمد صادق، سیر تطور موضوع گستره علم امام در کلام اسلامی، ص ۱۷۶؛ شیخ‌زاده، قاسم علی، رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا، ص ۵۷
- ↑ مفید، محمد بن محمد، اوائل المقالات، ص ۶۹ ـ ۷۰ و تصحیح الاعتقاد، ص ۹۹
- ↑ مفید، محمد بن محمد، تصحیح الاعتقاد، ص ۹۹
- ↑ ر.ک. نادم، محمد حسن، افتخاری، سید ابراهیم، منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد، ص ۵۹
- ↑ مانند امالی شیخ طوسی، ص ۲۴۵ ـ ۴۰۷ و ۴۰۸ و ...
- ↑ ر.ک. نادم، محمد حسن، افتخاری، سید ابراهیم، منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد، ص ۵۹
- ↑ ر.ک. برنجکار، رضا، شاکر، محمدتقی، حقیقت تحدیث و رابطه آن با نبوت، فصلنامۀ آینۀ معرفت، ش ۳۷، ص ۱۵۲
- ↑ ر.ک. سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص ۱۳۰ ـ ۱۴۰؛ عظیمی، محمد صادق، سیر تطور موضوع گستره علم امام در کلام اسلامی، ص ۱۷۶؛ شیخ‌زاده، قاسم علی، رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا، ص ۵۷؛ نیرومند، رضا، محمدزاده نقاشان، الهام، رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه، ص ۵۹