احرام

احرام از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: احرام در قرآن - احرام در فقه اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

داخل‌ شدن در اعمال حج یا عمره با پوشیدن دو جامه احرام، نیت کردن و گفتن تلبیه. از امام رضا (ع) درباره حکمت‌های احرام، مکان، واجبات و محرمات، مستحبات و مکروهات احرام روایات متعددی نقل شده است. احرام از ریشه «حرم» به معنای منع و بازداشتن است و در لغت به معنای حرام و ممنوع‌ کردن، داخل‌شدن در مکان یا زمانی که هتک آن روا نیست، مانند داخل‌شدن در ماه حرام یا منطقه حرم، و ورود به عهد و پیمانی خاص آمده است. در اصطلاح فقه برای آن تعریف‌های متعددی شده است. برخی آن را به داخل شدن در اعمال حج یا عمره با پوشیدن دو جامه احرام تعریف کرده و عده‌ای آن را عزم بر ترک محرماتی دانسته‌اند که منافات با حج و عمره دارد. برخی گفته‌اند احرام عبارت است از عمل مرکب از نیت تلبیه، یا آمادگی نفسانی بر ترک محرمات تا پایان مناسک حج و عمره. عده‌ای نیز احرام را امری اعتباری دانسته‌اند که پس از نیت حج یا عمره و گفتن تلبیه به طور قهری حاصل می‌شود، همان‌گونه که طهارت پس از وضو یا غسل حاصل می‌گردد؛ به این عمل نیز بدان جهت احرام گفته شده که حج‌گزار با محرم شدن، برخی امور منافی با حج و عمره را بر خود حرام می‌گرداند.

احرام یکی از اعمال و واجبات حج و عمره و یکی از ارکان آن به شمار می‌رود که بدون انجام دادن آن این دو عمل باطل خواهد بود. این موضوع در آیاتی از قرآن از جمله آیه ﴿وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ و آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَأَنْتُمْ حُرُمٌ وَمَنْ قَتَلَهُ مِنْكُمْ مُتَعَمِّدًا فَجَزَاءٌ مِثْلُ مَا قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ هَدْيًا بَالِغَ الْكَعْبَةِ أَوْ كَفَّارَةٌ طَعَامُ مَسَاكِينَ أَوْ عَدْلُ ذَلِكَ صِيَامًا لِيَذُوقَ وَبَالَ أَمْرِهِ عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ وَمَنْ عَادَ فَيَنْتَقِمُ اللَّهُ مِنْهُ وَاللَّهُ عَزِيزٌ ذُو انْتِقَامٍ﴾ و روایات معتبری از پیامبر و اهل بیت (ع) مطرح گردیده است.

فقیهان نیز با بهره‌گیری از آیات و روایت مذکور از جمله احادیث و متون منسوب به امام رضا (ع) این موضوع را در منابع فقهی مطرح کرده و به بررسی آن پرداخته‌اند. در منابع متقدم فقهی همچون کتاب فقه الرضا (ع) و المقنع این بحث به صورت مختصر و در لابه لای مباحث و احکام حج آمده است. سپس فقیهان باب و عنوانی خاص را به این موضوع اختصاص داده و با تفصیل بیشتر آن را بررسی کرده‌اند. از جمله این منابع می‌توان از کتاب المقنعة شیخ مفید و کتاب الاقتصاد شیخ طوسی یاد کرد که در منبع نخست این موضوع تحت عنوان باب «صفة الاحرام» و در منبع دوم تحت عنوان «الاحرام و کیفیته و شروطه» بحث و بررسی شده است. به مرور زمان و با توجه به نیاز مخاطبان و پدید آمدن مسائل و موضوعات جدید، این بحث در منابع فقهی با تفصیل بیشتری مطرح شد، به گونه‌ای که طرح مباحث مربوط به احرام گاه صدها صفحه از یک تألیف فقهی را به خود اختصاص داد. از جمله این منابع می‌توان از کتاب تذکرة‌الفقهاء علامه حلّی و الحدائق‌الناضرة محقق بحرانی یاد کرد که مباحث متعددی از جمله مواقیت، کیفیت، تروک، مکروهات، مستحبات و کفارات احرام و مباحثی دیگر را طرح و بررسی کرده‌اند.

پیشینیه احرام به پیشینیه حج و عمره و زمان آغاز این دو عبادت باز می‌گردد. در روایات متعدد از امام رضا (ع) آمده است که اولین حج‌گزار از اهل آسمان، جبرئیل بوده است. ملائکه الهی در حدود دو هزار یا سه هزارسال قبل از حضرت آدم (ع) حج خانه خدا را به جای آورده‌اند و هنگام قصد حج از زیر عرش الهی احرام بسته‌اند و لبیک‌گویان به سوی خانه کعبه در زمین روان شده‌اند. اولین حج‌گزار از آدمیان حضرت آدم (ع) بوده است. حضرت آدم (ع) هفتاد حج با پای پیاده انجام داد و آن حضرت حج خود را با احرام آغاز می‌کرد که جبرئیل چگونگی آن را به وی تعلیم می‌داد. پس از حضرت آدم (ع) دیگر پیامبران الهی از جمله حضرت نوح (ع)، حضرت ابراهیم (ع) و حضرت اسماعیل (ع) حج و عمره را همراه با احرام انجام داده‌اند. حضرت خضر (ع) از دیگر پیامبران الهی است که از آب حیات نوشیده و همه‌ساله اعمال حج را با همه مناسک آن از جمله احرام به جا می‌آورد. پیامبر اسلام (ص) در سال دهم قمری به همراه مسلمانان از ذوالحلیفه احرام بست و لبیک‌گویان به طرف مکه حرکت کرد. مشرکان قریش در حدیبیه مانع از حرکت پیامبر دوش شدند. از این‌رو آن حضرت با قربانی‌کردن شتران و خوردن از گوشت آنها از احرام خارج شد و به مدینه بازگشت. امامان معصوم (ع) از جمله امام رضا (ع) نیز به طور مکرر حج را با همه مناسک آن از جمله احرام به‌جا می‌آوردند. از جمله در حدیثی یکی از راویان از مشاهده امام رضا (ع) در حال احرام سخن به میان آورده است.

احرام در حج و عمره و هر یک از اعمال و اجزای آن فلسفه و حکمت خاصی دارد که خداوند به جهت تحقق آن این عمل را تشریع نموده است. امام رضا (ع) در حدیثی حکمت‌های متعددی را برای احرام بیان کرده که از جمله خاشع و خاضع‌گردیدن حج‌گزاران قبل از ورود به حرم، مشغول‌نشدن آنان به زینت‌ها و لذت‌های دنیوی و دیگر امور مربوط به دنیا، صبر و بردباری در کار و هدفی که قصد رسیدن به آن را دارند، تعظیم خداوند تبارک و تعالی و خوار نمودن خود هنگام رو کردن به سوی او. در حدیثی دیگر از آن حضرت که درباره فلسفه حج بیان گردیده نیز به این مضمون اشاره شده است. افزون بر آن، هر یک از اعمال و اجزای احرام نیز فلسفه خاصی دارد. از جمله بر اساس روایتی از امام رضا (ع)، علت تلبیه حج‌گزاران در احرام پاسخ به ندای الهی است که از حرام‌شدن آتش جهنم بر حج‌گزاران به جهت محرم گردیدن آنان خبر داده است. حکمت لباس‌های ندوخته احرام آن است که حاجیان به یاد مرگ و قیامت و روزی باشند که همانند این لباس‌ها از قبرها برانگیخته می‌گردند. محرمات احرام از جمله لذایذ جنسی، بوی خوش و... بدان سبب حرام گردیده است تا حاجیان از توجه به خود و دنیا رها شوند و به سوی حق و معنویات روی آورند.

احرام در حج و عمره باید از مکان‌های خاصی انجام گیرد که به آنها «میقات» گفته می‌شود. امام رضا (ع) در حدیثی محرم شدن قبل از میقات را جایز ندانسته است. در نقلی دیگر از آن حضرت نیز از عدم جواز احرام قبل یا بعد از میقات، جز به جهت مریضی یا تقیه، سخن به میان آمده است. میقات‌هایی که حج‌گزاران باید از آنها محرم شوند متعدد است.

مواردی احرام واجب است. مورد نخست زمانی است که افراد مکلف قصد انجام حج یا عمره دارند. در نقلی منسوب به امام رضا (ع) آمده است: کمترین چیزی که حج به آن واجب می‌شود احرام با شرایط آن و تلبیه است. در نقلی دیگر منسوب به آن حضرت نیز از وجوب پوشیدن لباس احرام و ورود به مسجد الحرام و محرم گردیدن از آن مکان برای کسی که قصد حج تمتع دارد سخن به میان آمده است. وجوب احرام برای انجام دادن حج یا عمره در احادیث متعددی از دیگر معصومان (ع) نیز آمده است.

مورد دیگر وجوب احرام، ورود به مکه و حرم الهی است. به این بیان که مکلفانی که قصد وارد شدن به مکه دارند باید محرم گردند و با احرام وارد این شهر شوند. در نقلی منسوب به امام رضا (ع) آمده است: اگر قصد ورود به مکه از طریق مدینه داری باید به ذوالحلیفه بروی و از آنجا محرم شوی و سپس روانه مکه گردی. این مضمون در روایاتی از امام صادق (ع) و دیگر امامان معصوم (ع) نیز آمده است. بر این اساس، اگر کسی بدون احرام وارد مکه شود باید باز گردد و پس از محرم شدن وارد این شهر شود. در نقلی دیگر منسوب به امام رضا (ع) آمده است: شخصی از موسی بن جعفر (ع) درباره زنی سؤال کرد که حیض شده بود و درباره وظیفه خود از دیگران سؤال کرده بود، ولی آنان جواب مسأله او را نداده بودند و از این‌رو وی بدون احرام وارد مکه شده بود. آن حضرت در پاسخ سؤال سائل فرمود: وی باید در صورت امکان به میقاتی که از آن عبور کرده باز گردد و از آنجا محرم شود و اگر امکان رفتن به میقات برای او مهیا نیست به نزدیک‌ترین میقات‌ها برود، و در صورت عدم امکان از حرم خارج شود و پس از محرم شدن وارد مکه گردد.

البته بر اساس روایاتی دیگر چند گروه از جمله کسانی که به طور مکرر وارد مکه می‌شوند، مانند تاجران و فروشندگان ارزاق عمومی، بیماران، کسانی که برای جنگی مباح قصد ورود به این شهر دارند، کسانی که به جهت ترس از ظالم یا جنگ به این شهر پناه می‌آورند و کسانی که قبل از گذشت یک ماه از احرام سابق قصد ورود به مکه دارند، از این حکم استثنا شده‌اند و می‌توانند بدون احرام وارد مکه شوند.

اولین عمل واجب در احرام نیّت است. در حدیثی آمده است: شخصی که قصد حج تمتع داشت از امام رضا (ع) سؤال کرد که چگونه این عمل را انجام دهد. آن حضرت پاسخ داد: نخست نیّت کند و برای حج محرم گردد. این مضمون در روایتی دیگر از آن حضرت نیز آمده است. به فتوای فقیهان در نیّت احرام لازم است که نوع حج، یعنی تمتع یا قرآن و یا إفراد بودن آن، مشخص شود. این امر در احادیث متعددی از امام رضا (ع) آمده است. از جمله در روایتی آن حضرت در پاسخ سؤال راوی که از چگونگی حج تمتع سؤال کرده بود فرمود: برای حج لبیک بگو و نیت تمتع کن. در این روایت از تعیین نوع حج که تمتع است سخن به میان آمده است. در نقلی دیگر، آن حضرت از تعیین هر یک از انواع سه‌گانه حج، یعنی تمتع، قِران و إفراد و اینکه آیا حج برای خود شخص است یا از جانب دیگری است، در نیت احرام سخن به میان آمده است. همچنین به نظر فقها لازم نیست نیت احرام بر زبان جاری شود، بلکه اگر تنها در ذهن تحقق پیدا کند کفایت می‌کند. این امر در نقلی منسوب به امام رضا (ع) آمده است.

دومین عمل واجب احرام، پوشیدن دو قطعه لباس ندوخته برای مردان است که احرام‌گزار باید یکی را به عنوان لنگ و دیگری را به عنوان ردا بپوشد. در نقلی منسوب به امام رضا (ع) آمده است: پس از کوتاه کردن سبیل، قبل از احرام دو لباس مخصوص احرام را بپوش. البته پوشیدن دو لباس ندوخته مذکور اختصاص به مردان دارد و زنان می‌توانند لباس دوخته بپوشند. امام رضا (ع) در روایتی در پاسخ پرسش از نوع لباس زنان فرمود: زنان می‌توانند هر نوع لباسی به جز لباس آغشته به زعفران را بپوشند. این روایت شامل لباس دوخته برای زنان از جمله پیراهن می‌شود. البته لباس احرام احکام و شرایط خاصی دارد که احرام‌گزار باید آنها را رعایت نماید. از جمله لباس احرام باید پاک باشد. در روایتی از امام رضا (ع) آمده است: دو پارچه لباس احرامت را بپوش در حالی‌که تمیز و پاک باشد. بر این اساس، در صورت نجس‌شدن لباس احرام، حج‌گزار باید لباس خود را بشوید. در نقلی از آن حضرت آمده است: اگر جنابتی به لباس احرام اصابت کند، محرم باید آن را بشوید.

عمل واجب دیگر احرام، گفتن تلبیه است. در نقلی منسوب به امام رضا (ع) آمده است: محرم باید تلبیه‌های چهارگانه: « لَبَّيْكَ اللَّهُمَّ لَبَّيْكَ لَبَّيْكَ لَا شَرِيكَ لَكَ لَبَّيْكَ إِنَّ الْحَمْدَ وَ النِّعْمَةَ لَكَ وَ الْمُلْكَ لَا شَرِيكَ لَكَ» را بر زبان جاری کند. پس از انعقاد احرام از سوی مکلف در حج و عمره، اعمال متعددی بر وی حرام می‌گردد که بیشتر این محرمات در احادیث و متون منسوب به امام رضا (ع) آمده است. آن حضرت فرمود: در احرام از سوگند دروغ و راست اجتناب نما. مراد از سوگند دروغ و راست در این نقل جدال است چنان‌که آن حضرت در ادامه این نقل به آن تصریح کرده است. عمل حرام دیگر در هنگام احرام «رفث» است که امام رضا (ع) ضمن نهی از این عمل، آن را به آمیزش تفسیر کرده است. امام رضا (ع) می‌فرماید: از فسوق در حال احرام اجتناب کن. فسوق به فحش و یا ارتکاب گناه تفسیر شده است. و نیز فرمود: در حال احرام صید را به قتل نرسان. و از پوشیدن پیراهن، شلوار، عمامه و کلاه اجتناب کن. حرمت پوشیدن لباس‌های دوخته اختصاص به مردان دارد و بر اساس احادیث دیگری از آن حضرت و دیگر معصومان (ع) این عمل بر زنان مباح است. در نقلی امام رضا (ع) فرمود: بوی خوش را پس از احرام استشمام مکن. سر و ریش خود را روغن‌مالی نکن. ذکر سر و ریش در این سخن امام به عنوان مصداق و بخشی از بدن است و به معنای انحصار حرمت در این دو عضو نیست، زیرا بر اساس احادیث متعدد دیگر روغن‌مالیدن به همه بدن حرام است و فرمودند: احرام‌گزاری که ناخن‌های او رشد کرده چیزی از آن را کوتاه نکند؛ و از موهای خود چیزی نگیرد. نباید خود ازدواج کند و یا دیگری را همسر دهد. و در آینه به قصد زینت نگاه نکند. قید قصد زینت حاکی از این است که بدون این قصد نگاه‌کردن در آینه از محرمات نیست، ولی برخی از فقیهان با استناد به روایات دیگر معصومان (ع)، مطلق نگاه‌کردن در آینه را از محرمات احرام دانسته‌اند. آن حضرت در نقلی فرمود: در حال احرام سرت را نپوشان. در نقلی منسوب به آن حضرت، حجامت‌کردن در صورت ضرورت جایز شمرده شده است. مفهوم این سخن آن است که در غیر ضرورت نباید این عمل را انجام داد، زیرا سبب بیرون‌آوردن خون از بدن می‌شود. در نقلی دیگر از امام رضا (ع) آمده است که محرم نباید به زیر سایه برود. حرمت این عمل اختصاص به طی مسافت میان راه دارد، اما رفتن زیر سایه هنگام فرود در منازل یا شهر مکه مباح است. و نیز کندن درختی که اصل یا شاخه‌اش در حرم باشد ممنوع دانسته شده است. بر اساس نقلی منسوب به امام رضا (ع) زنان نباید دستکش بپوشند. نباید برای تزئین از زیورآلات استفاده کنند. از قید زینت در این روایت و احادیث دیگر استفاده شده است که اگر زن از زیورآلاتی که استفاده می‌کرده بدون قصد زینت استفاده نماید حرام نیست. در نقلی منسوب به امام رضا (ع) این عمل برای زنان در صورت ضرورت جایز شمرده شده است. که مفهوم آن این است که این عمل در غیر موارد ضرورت بر زنان حرام است. البته این حکم اختصاص به زنان ندارد، بلکه به نظر بسیاری از فقیهان بر مردان نیز حرام است. افزون بر موارد ذکر شده، فقیهان با استناد به روایت دیگر معصومان (ع) اعمال دیگری همچون استمنا، کشتن حشرات بدن، حمل سلاح، کشیدن دندان، پوشاندن همه روی پا بر مردان، به دست‌کردن انگشتر زینتی بر مردان را نیز جزو محرمات احرام شمرده‌اند. درباره چگونگی حرام بودن این امور و شرایط هر یک از آنها و نیز پیامدهایی که ارتکاب آنها برای احرام‌گزار در پی دارد، احادیث و متون متعددی از امام رضا (ع) و دیگر امامان معصوم (ع) نقل شده است.

اعمال متعددی در احرام حج و عمره بر احرام‌گزار مستحب است که برخی از این اعمال اختصاص به قبل یا بعد از حرام دارد و برخی نیز اختصاص به حال احرام دارد. بسیاری از این مستحبات در احادیث و متون منسوب به امام رضا (ع) آمده است. از جمله مستحبات احرام به نظر مشهور فقهای امامیه، نگه‌داشتن موهای سر و ریش یک‌ماه قبل از ماه ذی‌حجه است. معدودی از فقیهان این عمل را واجب شمرده‌اند. در این‌باره دو نقل از امام رضا (ع) روایت شده که قول دوم را تأیید می‌کند. در نقلی آن حضرت حج‌گزاران را به نگه‌داشتن موها فرمان داد. در نقلی دیگر منسوب به آن حضرت آمده است: اگر حج‌گزار از روی جهل سر خود را در مکه قبل از اعمال حلق نماید چیزی بر او نیست و اگر به عمد در سی‌روز نخست ماه‌های حج نیز سر خود را حلق نماید باز هم ایرادی ندارد، اما اگر پس از گذشت سی‌روز سر خود را حلق نماید باید حیوانی را قربانی کند. این مضمون در روایتی از امام صادق (ع) نیز آمده است. امر به نگه‌داشتن موها قبل از احرام در روایت نخست و قربانی‌کردن حیوان در صورت حلق سر قبل از احرام در روایت دوم، حاکی از وجوب نگه‌داشتن موهاست، اما پیروان نظریه مشهور با توجه به روایات متعدد دیگر که دلالت بر استحباب این عمل دارد، این روایات را حمل بر موردی کرده‌اند که حج‌گزار پس از احرام موهای خود را حلق نماید. برخی نیز این روایات را به جهت ضعف سند و دلالت غیر قابل استناد دانسته‌اند. از دیگر مستحبات احرام، نظافت بدن و گرفتن ناخن و موهای زائد بدن قبل از احرام است. در نقلی منسوب به امام رضا (ع)، حج‌گزار به گرفتن سبیل و ناخن‌ها و موهای زیر بغل و عانه و موهای سر مأمور شده و آغاز کردن به هر یک از این اعمال بدون ایراد دانسته شده و این عمل سبب راحتی بدن پس از احرام شمرده شده است. در ادامه آن حضرت انجام این اعمال را در مدینه جایز دانسته است. این مضمون در روایتی از امام صادق (ع) نیز آمده است. عمل مستحب دیگر در حال احرام به نظر مشهور فقیهان، غسل‌کردن قبل از احرام است، ولی برخی از فقها این عمل را واجب شمرده‌اند. از امام رضا (ع) نیز در این‌باره دو دسته روایت وارد شده که یک دسته حاکی از استحباب و دسته دیگر حاکی از وجوب آن است. در نقل دسته نخست، غسل‌های وارد شده در شرع، چهارده غسل دانسته شده که برخی از آنها واجب و برخی مستحب است و غسل احرام جزو غسل‌های مستحب شمرده شده است. در نقلی دیگر از این دسته نیز به غسل یا وضو گرفتن قبل از احرام فرمان داده شده، اما غسل بهتر دانسته شده است. بهتر دانستن غسل حاکی از استحباب آن است. از جمله دلایل قول به وجوب، نقلی منسوب به آن حضرت است که در آن غسل احرام به صراحت از جمله غسل‌های واجب شمرده شده است. در روایتی از امام صادق (ع) نیز غسل احرام واجب شمرده شده است. در نقلی دیگر از امام رضا (ع) نیز به غسل یا وضوی قبل از احرام بدون افضل شمردن غسل فرمان داده شده است، اما پیروان نظریه مشهور این روایات را حمل بر استحباب مؤکد غسل احرام کرده‌اند.

از مستحبات دیگر احرام، انجام دادن آن پس از اقامه نماز واجب و در صورت عدم امکان، پس از خواندن شش رکعت نماز مستحبی است. در نقلی منسوب به امام رضا (ع) آمده است: پس از پوشیدن لباس احرام شش رکعت نماز بخوان؛ در هر یک از نمازها سوره‌های ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾ و ﴿قُلْ يَا أَيُّهَا الْكَافِرُونَ﴾ را بخوان و اگر وقت نماز واجب باشد، این شش رکعت را قبل از نماز واجب بخوان و سپس نماز واجب را اقامه کن، و روایت شده است که بهترین احرام آن است که پس از نماز واجب انجام شود. و در نقلی دیگر از آن حضرت آمده است: لباس احرامت را بپوش و سعی کن این کار نزدیک زوال خورشید باشد تا نماز ظهر را بخوانی و سپس محرم گردی، و اگر می‌توانی پس از نماز واجب محرم شو، و اگر این امر ممکن نباشد ایرادی ندارد که پس از خواندن دو رکعت یا شش رکعت نماز مستحبی در مسجد شجره محرم گردی. این مضمون در روایاتی از دیگر معصومان (ع) نیز آمده است. در مورد احرام حج تمتع نیز از آن حضرت روایت شده است: پس از پوشیدن لباس احرام با پای پیاده وارد مسجد الحرام شو و در نزد مقام ابراهیم نماز ظهر و عصر را اقامه کن و احرامت را پس از خواندن نماز عصر و اگر خواستی پس از نماز ظهر منعقد نما.

از دیگر مستحبات احرام، حمد و ثنای الهی و صلوات بر پیامبر اسلام (ص) و دعا کردن و خواندن دعاهایی خاص در هنگام احرام است. در نقلی منسوب به امام رضا (ع) آمده است: پس از خواندن نماز احرام، حمد و ثنای الهی را به جای آور و بر محمد و آل محمد صلوات بفرست و سپس بگو: خدایا، من قصد انجام حج و عمره را دارم؛ پس آن دو را بر من آسان کن و از من بپذیر. در نقلی دیگر از آن حضرت نیز گفتن همین دعاها در هنگام انجام حج تمتع یا حج إفراد توصیه شده است. در نقلی دیگر از آن حضرت نیز احرام‌گزار به خواندن دعای خاص که با جملات «اللَّهُمَّ‏ إِنِّي‏ أَسْأَلُكَ‏ أَنْ‏ تَجْعَلَنِي‏ مِمَّنِ‏ اسْتَجَابَ لَكَ وَ آمَنَ بِوَعْدِكَ...» آغاز می‌گردد سفارش شده است. خواندن این دعا در روایتی از امام صادق (ع) نیز آمده است.

اشتراط تحلل در هنگام احرام از دیگر اعمال مستحب این عمل است. به این بیان که گفته‌اند مستحب است حج‌گزار در هنگام احرام عمرہ یا حج با خداوند شرط نماید که اگر مانعی برای وی پس از احرام پدید آمد که نتواند اعمال حج یا عمره را تمام کند، از احرام خارج گردد. در نقلی از امام رضا (ع) در این‌باره آمده است: نیکوست که حج‌گزار در هنگام احرام بگوید: خدایا من قصد عمره تمتع و حج بر اساس کتاب تو و سنت پیامبرت را دارم. پس اگر مانعی پیش آمد که مرا از ادامه اعمال بازداشت، در همان مکان که مرا منع کردی، به قدرتی که به سبب آن مرا توانایی دادی مرا از احرام خارج نما. خدایا، اگر نتوانستم حج را به جا آورم، آن را عمره قرار ده. این اشتراط تحلل در نقلی دیگر از آن حضرت نیز آمده است. در روایات متعددی از دیگر معصومان (ع) نیز به این مضمون اشاره شده است. فقیهان برای این اشتراط تحلل، فواید متعددی را در هنگام بروز مشکل، از جمله سقوط قربانی، سقوط حج در سال آینده و با بهره‌مند شدن حج‌گزار از پاداش الهی، برشمرده‌اند.

همچنین مستحب است که احرام‌گزار نیت احرام را افزون بر قلب، بر زبان نیز جاری نماید. در نقلی از امام رضا (ع) در این‌باره آمده است: هرگاه نیت انجام حج إفراد یا قرآن با تمتع یا حج از جانب خود یا دیگری را داری و آن را بر زبان جاری نکردی مجزی خواهد بود، ولی آنچه ما اختیار می‌کنیم آن است که نیت را بر زبان جاری نمایی. در نقلی دیگر از آن حضرت نیز از بر زبان‌آوردن هر یک از نیت‌های حج قران، تمتع، إفراد و حج از جانب دیگری سخن به میان آمده است.

از دیگر مستحبات احرام، بلند گفتن تلبیه و نیز تکرار آن است. در نقلی منسوب به امام رضا (ع) آمده است: هرگاه تلبیه گفتی، صدایت را به تلبیه بلند کن و تلبیه را هنگام صعود بر بلندی یا نزول در سراشیبی یا سوار یا پیاده شدن از مرکب یا بیدار شدن از خواب و در هنگام سحرها تکرار کن. در نقلی دیگر از آن حضرت نیز به زیاد گفتن تلیبه و بلند کردن صدا هنگام گفتن آن توصیه شده است. استحباب بلند گفتن تلبیه اختصاص به مردان دارد. در این‌باره از امام رضا (ع) نقل شده است که زنان صدایشان را هنگام گفتن تلبیه آهسته نمایند، به گونه‌ای که تنها زنان صدای آنان را بشنوند و اگر هر زن تنها خود صدایش را بشنود کفایت می‌کند.

خرید خرما و صدقه دادن آن به فقیران از دیگر اعمال مستحب احرام است که پس از پایان احرام و خارج شدن فرد از مکه به انجام دادن آن توصیه شده است. در نقلی از امام رضا (ع) در این‌باره آمده است: هر گاه از مناسک حج فارغ شدی و قصد خروج از مکه را داشتی، یک درهم خرما صدقه بده تا کفاره محرمات و خلل‌هایی باشد که در حال احرام از روی جهل مرتکب آن شده‌ای. در نقلی دیگر به صراحت از استحباب این عمل از سوی آن حضرت به جهت ارتکاب برخی محرمات در حرم الهی یاد شده است فقیهان امامیه با استناد به روایات دیگر معصومان‌(ع)، پوشیدن لباس سفید و پنبه‌ای را نیز از دیگر مستحبات احرام شمرده‌اند.

اعمال متعدی در حال احرام مکروه شمرده شده است که برخی از این اعمال در احادیث و سخنان منسوب به امام رضا (ع) آمده است. از جمله مکروهات احرام پوشاندن صورت برای مردان احرام‌گزار در غیر حالت خواب است. در نقلی از امام رضا (ع) آمده است: مکروه است که احرام‌گزار لباس را تا بالای بینی بکشاند، اما کشیدن آن تا رسیدن به بینی و پایین‌تر از آن ایرادی ندارد. این حکم در روایتی از امام صادق (ع) نیز آمده است. در روایتی دیگر از امام رضا (ع) نیز به طور مطلق از جواز پوشاندن صورت سخن به میان آمده است. این حکم ممکن است به جواز به معنای اعم اشاره داشته باشد که با کراهت منافاتی ندارد یا مربوط به حالت خواب باشد.

از دیگر مکروهات احرام به نظر مشهور فقیهان حمام‌رفتن و کیسه‌کشیدن است. برخی از فقها نیز حمام‌رفتن را مباح دانسته و تنها کیسه‌کشیدن را مکروه شمرده‌اند. و در نقلی منسوب به امام رضا (ع) رفتن به حمام مباح شمرده شده است. این نقل، مؤید نظر دوم است، هر چند با نظر اول نیز منافاتی ندارد، زیرا ممکن است مراد جواز به معنای اعم باشد. عمل مکروه دیگر در حال احرام، محرم‌گردیدن در لباس آلوده و چرکین است. در نقلی منسوب به امام رضا (ع) از شستن لباس احرام در صورت چرکین شدن یاد شده است که از ناپسند بودن آلودگی لباس احرام و افضلیت تمیز بودن آن حکایت دارد. افزون بر این، فقیهان به استناد به روایات دیگر معصومان‌(ع)، اعمال دیگری از جمله احرام در لباس علامت‌دار و راه راه، لباس رنگی، خوابیدن محرم بر فرش رنگی، استعمال حنا جهت زینت، پاسخ ندای دیگران را با تلبیه‌دادن و استعمال گیاهان خوشبو را نیز جزو مکروهات احرام شمرده‌اند..

منابع

1. صادقی فدکی، سید جعفر، مقاله «احرام»، دانشنامه امام رضا ج۱