خیانت در جامعه‌شناسی اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث خیانت است. "خیانت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

خیانت در قرآن | خیانت در حدیث | خیانت در کلام اسلامی - خیانت در فقه سیاسی | خیانت در معارف دعا و زیارات | خیانت در معارف و سیره سجادی | خیانت در معارف و سیره رضوی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل خیانت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

خیانت در امانت

“خیانت” به معنای عام، دخالت بی‌مورد و تعدی به حقوق و قلمرویی است که فرد را در آن امین دانسته‌اند؛ از این‌رو، خیانت، نقطه مقابل امانت‌داری است. اگر امانت‌داری نماد صدق باشد، خیانت نماد غدر و بی‌وفایی است. به بیان دیگر، خیانت، عمل کردن قولی، فعلی و ذهنی (نیت) بر خلاف تعهد و توقع و وظیفه است. از دید راغب، خیانت و نفاق با یکدیگر تداخل معنایی دارند، با این تفاوت که “خیانت” بیشتر در شکستن عهد و پیمان و تصرف در امانت به کار می‌رود، و “نفاق” بیشتر خلاف انحراف در دین است؛ پس “خیانة” مخالفت با حق و پیمان‌شکنی پنهانی است و نقطه مقابل آن، امانت است.

تفسیر نمونه در این باره می‌نویسد: خیانت در اصل به معنای خودداری از پرداخت حقی است که انسان پرداختن آن را تعهد کرده و آن ضد امانت است. امانت اگر چه معمولاً به امانت‌های مالی گفته می‌شود، ولی در منطق قرآن مفهوم وسیعی دارد که تمام شئون زندگی اجتماعی و سیاسی و اخلاقی را در بر می‌گیرد. علامه طباطبایی نیز در تفسیر آیه ۲۷ سوره انفال ضمن کاربرد امانت و خیانت در معنایی وسیع می‌نویسد: خیانت به معنای مخالفت نهایی با حقی از حقایق و شکستن پیمان آن است. مجموع دو جمله ﴿لَا تَخُونُوا اللَّهَ... وَتَخُونُوا أَمَانَاتِكُمْ﴾ یک نهی واحدی می‌شود که به یک نوع خیانت تعلق گرفته و آن خیانت به امانت خدا و رسول خدا(ص) است که خود به عینه خیانت به امانت خود مؤمنین هم هست چون بعضی از امانت‌ها منحصراً امانت خداست، مانند احکام مشروعه خدا، و بعضی از آنها منحصراً امانت رسول خدا(ص) است، مانند سیره حسنه آن جناب و بعضی از آنها امانت خود مردم در میان خودشان است، مانند اماناتی که در اموال و اسرار خود به یکدیگر می‌سپارند، و بعضی از امانت‌ها، آن اماناتی است که خدا و رسول و خود مؤمنین در آن شریکند و آن عبارت است از اموری که خداوند به آنها امر می‌کند و رسول خدا، امر آن جناب را اجرا می‌نماید و مردم از اجرای آن منتفع گشته و مجتمعشان نیرومند می‌گردد مانند دستورهای سیاسی و اوامر مربوط به جهاد و اسرار جنگی که اگر افشا شود آرزوهای دینی عقیم گشته و مساعی حکومت اسلامی بی‌نتیجه مانده و قهراً حق خدا و رسول هم پایمال می‌شود و ضررش دامنگیر خود مؤمنین هم می‌گردد. در منابع روایی مصداق‌های متعددی برای خیانت ذکر شده است؛ از جمله: تصرف در امانات، نقض عهد و پیمان، تضییع حقوق دیگران، کم‌کاری در انجام وظایف، کتمان شهادات، افشای اسرار، همسویی با دشمنان، ترک واجبات و انجام محرمات الهی (تحت عنوان خیانت به خدا و رسول)، نگاه کردن گناه‌آلود به نامحرمان، تحریف وصیت یا هر سخن مهم دیگر. خیانت در امانت نیز به دلیل قبح آشکار، از ارزش‌های منفی مورد اتفاق همه نظام‌های ارزشی است. قرآن کریم در سوره بقره از نوعی دیگر از خیانت، تحت عنوان خیانت به خود ﴿كُنْتُمْ تَخْتَانُونَ أَنْفُسَكُمْ﴾ یاد کرده است که ظاهراً به معنای محروم ساختن خود از حقوق مسلم و لذات شرعی و معنوی است. بر این اساس، هر اقدامی که آدمی را از استیفای حق مسلم خود بازدارد یا عزت و اعتبار وی را خدشه دار کند، از مصداق‌های خیانت به خود محسوب می‌شود. در هر حال، خیانت به خود با همه فروعات و صور متنوع‌اش، مصداق دیگری از عنوان جامع “ظلم به خود” است.

آیات قرآنی مرتبط

1. نهی مؤمنان از خیانت: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَخُونُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُوا أَمَانَاتِكُمْ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾.
2. مبرا بودن اولیای الهی از خیانت: ﴿ذَلِكَ لِيَعْلَمَ أَنِّي لَمْ أَخُنْهُ بِالْغَيْبِ وَأَنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي كَيْدَ الْخَائِنِينَ﴾.
3. نهی مؤمنان از جانب‌داری خیانت‌پیشگان: ﴿وَلَا تَكُنْ لِلْخَائِنِينَ خَصِيمًا﴾.
4. برخی آیات نیز به جواز فسخ پیمان‌های مشترک، در صورت خیانت طرف مقابل، و نیز بر محرومیت خیانت‌پیشگان از دوستی و محبت خداوند توجه داده است. آیاتی نیز، پیامدهای سوء خیانت‌پیشگی و عذاب اخروی آن را مورد تأکید قرار است.

جستارهای وابسته

منابع

1. شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم

پانویس