شریح بن الحارث

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

شریح بن الحارث در حدیث - شریح بن الحارث در نهج البلاغه - شریح بن الحارث در تاریخ اسلامی - شریح بن الحارث در معارف و سیره حسینی

شریح بن الحارث معروف به شریح قاضی از بزرگان تابعین شمرده شده است. او را به زیرکی و تیزهوشی توصیف کرده‌اند. از زمان خلیفه دوم و به دستور او منصب قضاوت را برعهده گرفت و بیشتر به عنوان عالم وابسته به دربار ستم و در خدمت زور و تزویر شناخته می‌شود. حتی معروف است که وی به دستور عبید الله بن زیاد برعلیه امام حسین (ع) فتوا داد.

مقدمه

شریح بن الحارث که به شریح قاضی معروف بوده، کنیه‌اش "ابو امیه" و به قبیله کنده یمن منسوب بوده، ولی اصل او از قبیله کنده نیست بلکه از قبیله رائش بوده که هم پیمان کنده بوده‌اند و جز خاندان شریح از بنی رائش، کسی در کوفه سکونت نکرد و آنها در هجر و حضرموت ساکن بوده‌اند. شریح از کسانی است که دوران جاهلیت و اسلام را درک کرده و به نقلی پیامبر اکرم(ص) را ملاقات نکرده و به همین دلیل از بزرگان تابعین شمرده شده است.

او را به زیرکی، تیزهوشی، شناخت، عقل، وقار و شعر نیکو با معانی بلند توصیف کرده و گفته‌اند در صورتش موئی نداشته است. چنان که عبدالله بن زبیر، احنف قیس و قیس بن سعد بن عباده چنین بوده‌اند.

شریح و منصب قضاوت

نقل شده، وقتی معاذ بن جبل در یمن به قضاوت مشغول بود، شریح قضاوت را از او آموخت. او مدت پنجاه و سه سال در کوفه و هفت سال در بصره عهده‌دار قضا بوده است.

درباره اینکه عمر چگونه منصب قضاوت را به او بخشید، نقل شده است که روزی عمر از کسی اسبی را به شرط امتحان و آزمایش خریداری کرد، چون اسب را گرفته، اسب مقداری راه رفت، اسب اسکندری خورده یا از حرکت بازماند. اسب را بازگردانده گفت: اسب خویش را پس بگیر. فروشنده گفت: "قبول نمی‌کنم".

عمر گفت: "بنابراین باید به قاضی مراجعه کرد". فروشنده گفت: "شریح بین ما و تو حکم باشد". عمر گفت: "شریح کیست؟" فروشنده گفت: "شریح عراقی" و لذا هر دو پیش شریح رفته و حکایت خویش گفتند. شریح گفت: "امیرالمؤمنین باید اسب را همان طوری که گرفته بود، باز گرداند یا به همان قیمت که خریداری کرده، بردارد".

عمر گفت: "قضاوت همین است! به کوفه برو که تو را متولی قضای آن دیار قرار دادم. بعدها دستورالعملی هم برای وی نوشته و او را از قضاوت بر طبق رأی خودش بر حذر داشت. در دستورالعمل مکتوب وی به شریح آمده است: به آنچه در کتاب خداست، قضاوت کن و اگر موردی پیش آمد که حکمش در کتاب خدا نبود، پس به آنچه در سنت رسول خدا آمده است، حکم کن و اگر حکمش در سنت رسول خدا(ص) نبود، به آن چه اهل دانش بر آن اتفاق دارند، قضاوت کن و اگر از هیچ یک از این منابع حکم قضیه را نیافتی، بهتر قضاوت نکردن است.

بدین‌سان شریح در تمام مدت خلافت عمر از طرف او در کوفه مسوؤل قضاوت بود و سپس در دوره عثمان و بعد از او در زمان امام علی(ع) قضاوت کرد و معاویه نیز این منصب را به او داد و او به مدت هفت سال در بصره تحت فرمانروانی زیاد عهده‌دار منصب قضا بود.

خود شریح می‌گوید: در زمان عمر و عثمان و علی و کسانی که بعد از آنها آمدند عهده‌دار قضا بودم، تا وقتی که در زمان حجاج بن یوسف استعفا کردم و در حقیقت وی از زمان عمر، که او را در چهل سالگی به منصب قضا منصوب کرد، تا زمان عبدالملک بن مروان، مدت شصت سال عهده دار قضا بود.

شریح و قضاوت درباره امیرالمؤمنین(ع)

شریح با زمامداران قبل از امام علی(ع) چندان مشکلی نداشته و آنها بر طبق قضاوت وی تن به داوریش می‌دادند. جز مواردی اندک که خلیفه دوم بر خلاف نظر وی حکم داده است. ولی امیرالمؤمنین چندان به قضاوت شریح رضایت نداشتند و در مواردی درباره قضاوت او اظهار ناخرسندی می‌کردند. نقل شده، بعد از کشته شدن طلحه زره وی گم شده بود و بعدها معلوم شد مردی تمیمی از قبیله طلحه به نام عبدالله بن قفل بدون اجازه امام آن را برداشته است. هنگامی این قضیه در کوفه آشکار شد که امام علی(ع) در مسجد کوفه نشسته بودند و عبدالله بن قفل تمیمی در حالی که زره طلحه را به همراه داشت، از کنار امام عبور کرد. علی(ع) به او فرمود: "این زره از آن طلحه است و تو آن را به ناحق برای خود برداشته‌ای". عبدالله بن قفل گفت: "قاضی‌ای را که خود برای داوری بین مسلمان‌ها برگزیده‌ای، بین من و خود حاکم قرار بده". علی(ع) شریح را بین خود و او حاکم قرار داد.

امام علی(ع) به شریح فرمود: "این زره طلحه است که روز جمل و در جنگ بصره به باطل گرفته شده است. شریح به امام(ع) گفت: "چه دلیلی داری". امام علی(ع) فرزندش حسن(ع) را به عنوان شاهد معرفی کرد و ایشان نیز شهادت داد که آن زره، زره طلحه است که روز جنگ بصره به ناحق گرفته شده است.

شریح گفت: "او یک شاهد است و من نمی‌توانم به شهادت یک شاهد قضاوت کنم مگر این که شاهد دیگری با او همراه شود". امام(ع) قنبر را فرا خواند و او نیز شهادت داد که زره از آن طلحه بود که در جنگ بصره به ناحق از غنیمت برداشته شده است. شریح گفت: "او برده است و نمی‌توانم به شهادت برده حکم دهم".

امام علی(ع) خشمگین شده، به عبدالله بن قفل فرمود: "زره را بردار که این قاضی سه بار به ستم حکم راند". شریح از جای خود برخاست و گفت: "دیگر بین دو نفر قضاوت نخواهم کرد مگر آنکه به من بگوئی چگونه سه بار به ستم حکم کرده‌ام؟

امام(ع)؟ فرمود: وای بر تو! وقتی گفتم این زره طلحه است که در حادثه بصره به ناحق گرفته شده است، تو گفتی بر گفته‌ات دلیل بیاور، این در حالی است که رسول خدا فرموده است: " مال غنیمت به ناحق گرفته شده را هر جا یافت شد، بدون دلیل می‌توان گرفت. " گفتم شاید حدیث را نشنیده‌ای. این اولین خطا. پس حسن را آوردم و او شهادت داد و تو گفتی این شاهد، یک نفر است و به شهادت یک نفر داوری نمی‌کنم، مگر دیگری همراه او باشد. با اینکه رسول خدا به شهادت یک نفر و قسم، حکم داده است. این دومین خطا. پس من قنبر را آوردم و او شهادت داد که زره از آن طلحه است و در حادثه جنگ بصره به ناحق از غنیمت برداشته شده است و تو گفتی او بنده است و من به شهادت برده‌ای حکم نمی‌دهم: وقتی برده، عادل باشد، چه عیبی دارد که شهادت بدهد؟ این سومین خطای تو در حکم. آنگاه امام(ع) فرمود: "مسلمان‌ها در امور بزرگ‌تر از این به پیشوای مسلمین اعتماد کرده‌اند و تو او را در باره یک زره متهم می‌دانی".

پس از این ماجرا امام(ع) به او فرمود: به خدا قسم! تو را به بانقیا به مدت دو ماه تبعید خواهم کرد تا در بین یهود قضاوت کنی". امام(ع) او را از کوفه تبعید کرد ولی از منصب قضا عزل نفرمود. از آن جهت که مردم کوفه به فریاد آمدند که او را عزل مکن؛ زیرا از جانب عمر تعیین شده و ما با توجه به این شرط با تو بیعت کرده‌ایم که هر چه ابوبکر و عمر مقرر کرده باشند، تغییر ندهی.

شریح می‌گوید: علی(ع) کسی را به دنبال من فرستاده و فرمود: "همان گونه که در سابق قضاوت می‌کردی، داوری نما تا اوضاع و احوال مردم سامان داشته باشد و اختلاف آنها مرتفع گردد. این خطاب امام به شریح مشهور است که فرمود: ای شریح! در جایگاهی تکیه زده‌ای که بر آن جز پیامبر یا وصی پیامبر یا فرد شقی و بدبخت ننشسته است.

شریح و زیاد

معاویه در سال ۴۰ هجری وارد کوفه شد و به عنوان امیر المؤمنین با او بیعت شد. او در سال ۴۴ هجری زیاد بن ابیه را به ابوسفیان ملحق کرد و در سال ۴۵ هجری او را والی بصره کرد. زیاد در سال ۵۰ هجری بعد از فوت مغیرة بن شعبه والی کوفه شد و او اول کسی بود که والی بصره و کوفه شد. بعضی گفته‌اند، ریاست زیاد بر این دو شهر در سال ۵۱ هجری بوده است او شش ماه از سال را در بصره و شش ماه را در کوفه بود. جابر بن یزید نقل کرده: زیاد شریح را با خود به بصره آورد و او میان ما یک سال قضاوت کرد. وقتی زیاد به کوفه آمد، عمارة بن عقبة بن ابی معیط به او خبر داد که شیعیان ابوتراب در خانه عمرو بن حمق جمع می‌شوند. زیاد محمد بن اشعث بن قیس را نزد ایشان فرستاد و او گروهی از ایشان را به بعد از امان دادن دستگیر کرده و به قتل رساند. همراهانش را گرفت و آنها را نزد معاویه فرستاد و درباره ایشان نوشت: ایشان در لعن ابوتراب، با جماعت مسلمانان مخالفت ورزیده و بر والیان دروغ پردازی کرده‌اند و بدین جهت از زیر فرمان بیرون رفته‌اند.

نقل شده زیاد، دوازده نفر از اصحاب عدی بن حاتم ـ از صحابه رسول خدا و از یاران حجر ـ را به زندان فرستاد و سپس عمرو بن حریث، سرکرده مردم مدینه در کوفه، خالد بن عرفطه، سرکرده تمیم و همدان، قیس بن ولید، سرکرده ربیعه و کنده و ابوبردة بن ابو موسی اشعری، سرکرده مذحج و اسد را فرا خوانده و آنها گواهی دادند که حجر بن عدی و آنها مردم را گروه گروه گرد خود جمع کرده، به خلیفه دشنام دادند و آنها را به جنگ با امیر المؤمنین (معاویه) وادار می‌کردند و از ابو تراب (علی(ع)) دفاع کرده‌اند و بر او درود فرستاده و گفته‌اند، این کار "خلافت" فقط در خور آل ابی طالب است. هم چنین حجر بن عدی در شهر کوفه شورش و حاکم معاویه را از شهر اخراج کرده و بر ابو تراب علی درود فرستاده و از دشمنان و مخالفان و محاربان با او تبری جسته است و این عده (دوازده نفر همراه حجر بن عدی) از سران قوم و یاران حجر و با او هم عقیده می‌باشند. زیاد شهادت شهود را خواند و گفت: "من می‌خواهم که عدة شهود بیشتر از چهار نفر باشد". آن گاه علاوه بر آن گواهان عده دیگری شهادت دادند که نام آنها چنین نقل شده است: اسحاق و موسی فرزندان طلحة بن عبید الله، منذر بن زبیر، عمارة بن عقبة بن ابی معیط، عمر بن سعد بن ابی وقاص و دیگران. پس شریح بن حارث قاضی و شریح بن هانی هر دو، به شهادت شهود گواهی داده و آنها را تأیید و تصدیق کردند. ولی شریح بن هانی همیشه می‌گفت: من گواهی ندادم و شریح قاضی را سخت سرزنش کردم. پس از این کار، معاویه دستور داد حجر و یارانش را در مرج عذراء همان منطقه‌ای که به شمشیر حجر فتح شده بود، گردن زدند.

شریح و ابن زیاد

برای دانستن رابطه شریح و ابن زیاد باید به ماجرای کشته شدن مسلم و هانی بن عروه اشاره کرد.

پیش از واقعه کربلا، مسلم بن عقیل در ماه رمضان سال ۶۰ هجری به سوی کوفه حرکت کرد و در روز چهارشنبه نهم ذی حجه سال ۶۰ هجری در روز عرفه به شهادت رسید. و هانی بن عروه نیز در همان روز یا روز بعدش به شهادت رسید.

ماجرای شهادت آنها این گونه بود که وقتی مسلم بن عقیل وارد کوفه شد، در خانه مختار بن ابی عبید ثقفی منزل کرد و برای امام حسین(ع) بیعت گرفت تا اینکه ابن زیاد وارد کوفه شد. او در مسجد کوفه سخنرانی مهمی کرد و رؤسا و سرشناسان کوفه را تحت فشار قرار داد. اخبار این حوادث به مسلم بن عقیل می‌رسید، او از خانه مختار بیرون و به خانه هانی بن عروه رفت و این در حالی بود که معقل، غلام و جاسوس ابن زیاد، به طور مرتب اخبار خانه هانی بن عروه را که در آنجا برای مسلم بیعت می‌گرفتند، به ابن زیاد گزارش می‌داد.

پس از آمدن عبید الله بن زیاد به کوفه، هانی بن عروه از او بر جان خویش ترسیده بود و از حضور در مجلس او خودداری و خود را به بیماری زده بود. ابن زیاد از حال وی جویا شد. گفتند: بیمار است. گفت: "اگر از بیماریش خبر می‌داشتم، به عیادت وی می‌رفتم" و سپس محمد بن اشعث، اسماء بن خارجه و عمر و بن حجاج زبیدی را به نزد خود خوانده، گفت: "چرا هانی بن عروه به دیدار ما نیامد؟" آنها گفتند: ما نمی‌دانیم؛ می‌گویند بیمار است. ابن زیاد گفت: "شنیده‌ام بهبودی یافته و روزها بر در خانه‌اش می‌نشیند. فورا به دیدار او رفته، به او دستور دهید که حق ما را به جای آورد". آنها پیش هانی رفته و گفتند: چرا به دیدن امیر نیامدی؟ او نام تو را برده و گفته اگر می‌دانستم بیمارست به دیدارش می‌رفتم. هانی گفت: "کسالت مانع بود". آنها گفتند: تو را سوگند می‌دهیم که هم اکنون سوار اسب شو و به دیدارش برویم. هانی لباس خود را پوشید و استرش را سوار شده نزد عبید الله رفت و در حالی بر عبید الله بن زیاد وارد شد که مردم دور او نشسته بودند. وقتی چشم ابن زیاد به هانی افتاد، با کنایه گفت: با پای خود به سوی مرگ آمدی.

هانی گفت: "امیر! مگر چه شده؟" ابن زیاد گفت: "ای هانی! دست بردار! این کارها چیست که مسلم بن عقیل را به خانه خویش بردهای وسلاح و نیرو در خانه‌های اطراف خود جمع می‌کنی؟ گمان می‌کنی که این کارها بر ما پوشیده می‌ماند؟"

هانی گفت: "من چنین کاری نکرده‌ام و مسلم نزد من نیست". ابن زیاد، معقل را‌ طلبید. همین که معقل آمد، ابن زیاد به هانی گفت: "این مرد را می‌شناسی؟" هانی گفت: "آری"، و فهمید که او جاسوس ابن زیاد بوده و خبرهای ایشان را به او داده است.

ابن زیاد گفت: "هانی یا باید مسلم را به من تحویل دهی یا گردنت را می‌زنم". هانی گفت: "به خدا سوگند در این صورت، شمشیر‌های بران در اطرافت زیاد می‌‌شود".

ابن زیاد گفت: "وای بر تو! مرا به شمشیر‌های برنده می‌ترسانی و با عصای خود که در دست داشت به صورت او زد و هم چنان به بینی و پیشانی و گونه او می‌زد تا اینکه بینی او را شکست و خون بر صورت و ریش او جاری شد و گوشت پیشانی و گونه او به صورتش ریخت. سپس دستور داد هانی را به اطاقی انداخته، حبس کردند و مامورانی بر او گماشت.

در این هنگام، عمرو بن حجاج زبیدی شنید که هانی کشته شده و با قبیله مذحج آمد و قصر ابن زیاد را با جمع فراوانی که به همراه داشت، محاصره کرد. آنگاه فریاد زد: زیاد من عمرو بن حجاجم و اینها جنگجویان قبیله مذحج‌اند. به ابن زیاد گفته شد؛ قبیلة مذحج بر در قصر ریخته‌اند. ابن زیاد به شریح قاضی گفت: نزد بزرگ ایشان، هانی برو، او را ببین و سپس بیرون برو و اینان را آگاه ساز که هانی زنده است و کشته نشده است". شریح به اطاقی که هانی در آن محبوس بود آمد و او را دید. با آمدن شریح قاضی، هانی بن عروه که هم چنان خون صورتش بر روی محاسنش می‌ریخت، فریاد زد: "ای خدا! ای مسلمان‌ها! قبیلة من هلاک شده‌اند؟ کجایند دین داران؟ کجایند مردم شهر؟"

هانی ناگهان فریاد و غوغائی از بیرون قصر شنید، گفت: گمان دارم اینها فریاد قبیلة مذحج و پیروان مسلمان من هستند. اگر ده تن از آنها نزد من بیایند، مرا آزاد خواهند کرد".

شریح که این سخن هانی را شنید به نزد قبیلة مذحج آمده، گفت: "وقتی امیر عبیدالله آمدن شما و سخنانتان را درباره بزرگ‌تان شنید، به من دستور داد نزد او بروم. من هم به نزد او رفتم و او را دیدم. سپس امیر به من دستور داد شما را ببینم و به شما اطلاع دهم که هانی زنده است و اینکه به شما گفته‌اند او کشته شده، دروغ است". عمرو بن حجاج و همراهان او پس از شنیدن شهادت شریح، گفتند: اکنون که هانی کشته نشده، خدا را سپاسگزاریم و همه پراکنده شدند.

معروف است که وی به دستور عبید الله زیاد، فتوا داد که چون حسین بن علی(ع) بر خلیفۀ وقت خروج کرده است، دفع او بر مسلمانان واجب است. چهرۀ شریح قاضی، به عنوان عالم وابسته به دربار ستم و در خدمت زور و تزویر شناخته می‌شود و همیشه برای کوبیدن حق، از چهرۀ افراد مذهبی و موجّه که مردم حرفشان را می‌پذیرند استفاده می‌کنند. شریح نیز در منصب قضاوت بود و چنین سوء استفاده‌ای از موقعیّت او به نفع حکومت جور انجام گرفت.

شریح و تبعید دوباره

مختار بن ابی عبیده ثقفی بار دیگر شریح را به بانقیا تبعید کرد. "مختار بن ابی عبید در سال ۶۶ هجری قیام کرد و ابن مطیع عامل عبد الله بن زبیر را در کوفه که شیعیان علی بن ابیطالب(ع) را آزار و شکنجه می‌داد، با نبردی سخت شکست داده و با لشکری به فرماندهی ابراهیم بن اشتر در منطقه بحر خازر با عبیدالله جنگ کرد و او را به قتل رسانید و سرش را به مدینه فرستاد . عبدالله بن زبیر ـ که بعد از مرگ یزید بر مکه مسلط شده و آل مروان را از مدینه بیرون کرده بود ـ برادرش مصعب را به عراق فرستاد و او در سال ۶۸ هجری به طرف عراق آمده و مختار با او به نبرد پرداخت و جنگ‌های شهری بین او و مصعب ابن زبیر به وقوع پیوست تا در همین سال مختار شکست خورده و به قتل رسید.

هنگامی که مختار بر کوفه مسلط شد، چون مردم درباره شریح می‌گفتند که او عثمانی است و علیه حجر بن عدی شهادت دروغ داده و با نرساندن پیغام هانی بن عروه به قوم او باعث کشته شدن او شده و علی(ع) نیز او را از قضاوت عزل کرده، مختار نیز در زمان حکومت خود بر کوفه او را از شهر بیرون و به دهی که ساکنین آن یهودی بودند، فرستاد تا اینکه وقتی حجاج، امیر کوفه شد، او را به کوفه باز گردانید.

سرانجام شریح

شریح یک سال بعد از آنکه در زمان حکومت حجاج بر کوفه از وی تقاضای استعفا از سمت قضاوت شد و او نیز پذیرفت، درگذشت؛ ولی تاریخ وفات او را سال‌های ۷۶،۷۸، ۷۹، ۸۷ هجری و عمر او را صد سال، صد و هشت سال و تا صد و بیست سال ذکر کرده‌اند . شریح سفارش کرده بود که در گورستان بر پیکر او نماز گزارند و کسی را از مرگ او آگاه نکنند و هیچ زن مویه گری از پی تابوتش راه نیفتد و بر گورش پارچه نگسترند و پیکرش را تند و شتابان ببرند و گور او را لحد دار درست کنند. شریح افراد خانواده خود را که از دنیا رفته بودند، شبانه به خاک سپرده و وصیت کرده بود خودش نیز شبانه به خاک سپرده شود.

پرسش‌های وابسته

جستارهای وابسته

منابع

1. افشار، محمد نقی، مقاله «شریح قاضی»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۵
2. محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا

پانویس