وقایع میدان نبرد عاشورا

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

وقایع میدان نبرد عاشورا در حدیث - وقایع میدان نبرد عاشورا در تاریخ اسلامی - وقایع میدان نبرد عاشورا در معارف و سیره حسینی

رویارویی لشکر هدایت و لشکر گمراهی

در کتاب الإرشاد آمده است که: حسین بن علی(ع)، صبحگاهان، یارانش را پس از نماز صبح، آماده کرد. سی و دو سوار و چهل پیاده با او بودند. او زهیر بن قین را بر جناح راست یارانش و حبیب بن مظاهر را بر جناح چپ یارانش، قرار داد و پرچمش را به دست برادرش عبّاس(ع) سپرد.... عمر بن سعد نیز در همان صبحگاه - که روز جمعه بود و شنبه هم گفته شده-، یارانش را آماده کرد و با لشکری که همراهش بودند، به سوی حسین(ع) بیرون آمد. بر جناح راست [لشکر] او، عمرو بن حجاج و بر جناح چپ [لشکر] او، شمر بن ذی الجوشن و بر سواران، عروة بن قیس و بر پیادگان، شبث بن ربعی گمارده شده بودند و پرچم را به غلامش دُرَید داد.

سخنی درباره شمار دو سپاه

تعیین دقیق و قطعی شمار دو سپاه، مقدور نیست؛ امّا در این باره اعدادی گزارش شده که ارائه می‌گردد.

شمار سپاه امام حسین(ع)

بیشتر منابع معتبر، شمار سپاهیان امام(ع) را ۷۲ نفر، گزارش کرده‌اند. شیخ مفید می‌نویسد: حسین بن علی(ع)، هنگام صبحگاه و بعد از نماز صبح، یارانش را [برای نبرد،] آماده کرد. آنان، سی و دو سوار و چهل پیاده بودند. لیکن با ملاحظه نام و مشخّصات شهدای کربلا، می‌توان گفت که شمار سپاهان امام(ع) بیش از این تعداد بوده است، چنان که پاره‌ای از منابع، عدد یاران امام(ع) را ۸۲ نفر، برخی ۱۱۴ نفر، برخی ۱۴۵ نفر، برخی صد و هفتاد نفر، برخی ششصد نفر و برخی ارقام دیگری گزارش کرده‌اند. نکته قابل توجّه، این که در تبیین آمار شهدای کربلا، بجز امام(ع)، مشخّصات ۱۵۴ نفر، ارائه می‌شود که حدود ۷۲ تن از آنها از خاندان امام حسین(ع) و پیامبر(ص) و امام علی(ع) بوده‌اند. بنا بر این، ممکن است آنچه در گزارش مشهور آمده، اشاره به همین افراد باشد، و نیز می‌تواند اشاره به یاران امام(ع) قبل از ملحق شدن کسانی باشد که به تدریج به ایشان پیوسته‌اند؛ زیرا گزارش‌هایی از پیوستن بیست تا سی نفر به امام(ع) حکایت دارند، چنان که احتمال دارد برخی اسامی، به دلیل تصحیف، تکرار شده باشند. به هر حال، تعداد یاران امام(ع) بیش از ۷۲ تن بوده‌اند. البتّه شماری از شهدا، مانند: علی اصغر(ع) و عبداللّه بن حسن(ع) و اُمّ وَهْب، از سپاهیان به شمار نمی‌روند و شماری از سپاهیان امام(ع) مانند: حسن مُثنّا و ضحاک بن عبداللّه مشرقی نیز شهید نشده‌اند.

شمار سپاه عمر بن سعد

شمار سپاهیان ابن سعد - که در گزارش‌های نسبتاً معتبر آمده-، عبارت است از: چهار هزار نفر، چهار هزار و پانصد نفر، بیست هزار نفر، ۲۲ هزار نفر، ۲۸ هزار نفر، سی هزار نفر، ۳۱ هزار نفر، و ۳۵ هزار نفر. با توجّه به این که نیروهایی که از کوفه به کربلا رفتند، یک جا اعزام نشدند، احتمالاً برخی از مورّخان، تنها آمار اوّلیه نیروهای اعزامی از کوفه را ثبت کرده‌اند و برخی، آمار کسانی را نیز که به آنها پیوسته‌اند، ثبت کرده‌اند. در نتیجه، چنین اختلاف‌هایی پدید آمده است. از سوی دیگر، با در نظر گرفتن این که شماری از نیروهای اعزامی در بین راه، فرار کرده‌اند، اظهار نظر درباره شمار واقعی و حتّی شمار تقریبی سپاه ابن سعد، بسیار دشوار است. گفتنی است که رقم سی هزار نفر، در دو روایت از امام حسن(ع) و امام زین العابدین(ع)، نقل شده است. هر چند که سند این روایات، از اعتبار لازم برخوردار نیست؛ لیکن با توجّه به کوچ دادن عمومی مردم کوفه به سوی کربلا توسّط ابن زیاد و نیز با توجّه به این که این تعداد، کمتر از نیمی از جنگجویانِ کوفه است - که حدود صد هزار نفر تخمین زده شده‌اند-، رقمی قابل قبول است. قرینه دیگری که می‌تواند تعداد سی هزار نفر را تأیید کند، این است که سپاهیان مختار را شصت هزار نفر گزارش کرده‌اند. به نظر می‌رسد که سپاهیان او را کسانی تشکیل داده‌اند که در واقعه کربلا، در لشکر عمر بن سعد نبوده‌اند.

دعای امام(ع) در صبح عاشورا

در کتاب الإرشاد از امام زین العابدین(ع) آمده است که: صبح عاشورا، چون امام حسین(ع) چشم گشود و لشکر دشمن را دید، دستانش را بالا برد و گفت: «خداوندا! تو تکیه‌گاه من در هر سختی، و امید من در هر گرفتاری هستی. در هر رویدادی که برای من اتّفاق می‌افتد، تو تکیه‌گاه و ساز و برگِ منی. بسی پریشانی ها که دل، در آنها سست می‌شود و چاره، اندک می‌گردد و دوست، انسان را وا می‌گذارد و دشمن، شماتت می‌کند که من، از سرِ رغبت به تو، و نه دیگران، شکایتش را نزد تو آورده‌ام و تو در آن، برایم گشایش قرار داده‌ای و آن را برطرف ساخته‌ای! تو، ولیّ هر نعمت و صاحبِ هر نیکی و نهایتِ هر مقصودی هستی».

سخن گفتن زهیر بن قین با لشکر کوفه

در کتاب تاریخ الیعقوبی آمده است که: زُهَیر بن قَین، سوار بر اسبش، بیرون آمد و ندا داد: ای کوفیان! شما را از عذاب خدا، بیم می‌دهم و بر حذر می‌دارم. بندگان خدا! فرزند فاطمه، به دوستی و یاری، سزامندتر از فرزند سمیّه است. پس اگر آنان را یاری نمی‌دهید، دستِ کم با آنان نجنگید. ای مردم! بر روی زمین، پسرِ دختر پیامبری نمانده است، جز حسین(ع)، و هیچ کس بر کُشتن او، حتّی با گفتن یک کلمه یاری نمی‌دهد، مگر آنکه خداوند، زندگی‌اش را تیره می‌گردانَد و به سخت‌ترین عذاب آخرت، عذابش می‌کند.

سخن گفتن بریر بن خضیر با سپاه کوفه

عبداللّه بن منصور از امام صادق نقل می‌کند: تشنگی بر حسین(ع) و یارانش چیره شد. مردی از یارانش به نام بریر بن خضیر همْدانی، بر او وارد شد و گفت: ای فرزند پیامبر خدا! آیا به من اجازه می‌دهی تا به سوی آنان بروم و با ایشان، سخن بگویم؟ امام(ع)، اجازه داد. او به سوی ایشان رفت و فرمود: «ای مردم! خداوند عز و جل، محمّد(ص) را به حق، بشارت دهنده و بیم دهنده، دعوتگر به خدا با اجازه‌اش و چراغ فروزان [راهش] بر انگیخت؛ و این، آب فرات است که خوکان و سگان صحرا در آن می‌روند؛ امّا میان آن و فرزند این پیامبر، جدایی انداخته‌اند. آنان گفتند: ای بُرَیر! زیاد حرف زدی. بس است! به خدا سوگند، حسین تشنگی خواهد کشید، همان‌گونه که پیشینیانِ او، تشنگی کشیدند! حسین(ع) فرمود: «ای بُرَیر! بنشین».

احتجاج‌های امام(ع) بر سپاه کوفه

از ضحاک مشرقی نقل شده است: با حسین(ع)، اسبی به نام لاحِق بود که فرزندش امام زین العابدین(ع)، بر آن سوار می‌شد. هنگامی که دشمن به حسین(ع) نزدیک شد، به نزد مَرکبش [لاحق]باز گشت و بر آن اسب، سوار شد و با بلندترین صدایش، چنین ندا داد که به گوش همه مردم رسید: «ای مردم! سخنم را بشنوید و عجله نکنید تا بر پایه حقّی که بر من دارید، اندرزتان دهم و دلیل در آمدنم بر شما را بگویم. اگر پذیرفتید و سخنم را تصدیق کردید و با من انصاف ورزیدید، سعادتمند می‌شوید و راهی بر من ندارید، و اگر دلیل و عذرم را نپذیرفتید و انصاف نورزیدید، «ساز و برگِ خویش و شریکانتان (بتان) را گِرد آورید و هیچ چیز از کاری که می‌کنید، بر شما پوشیده نباشد. به دشمنی من، گام پیش نهید و به من، مهلت ندهید». «ولیّ من، خداست که این کتاب را نازل کرده است؛ و او، سرپرستِ صالحان است»». هنگامی که خواهرانش این سخن را شنیدند، صیحه زدند و گریستند. دخترانش نیز گریه کردند و گریه‌شان، بالا گرفت. حسین(ع)، برادرش عباس بن علی(ع) و پسرش علی [اکبر](ع) را به سوی آنان فرستاد و به آن دو فرمود: «آنها را ساکت کنید که به جانم سوگند، بس گریه‌ها خواهند داشت!».... هنگامی که زنان، ساکت شدند، خداوند را مدح و ثنا گفت و آنچه را شایسته بود، برایش برشمرد و بر محمّد و فرشتگان و پیامبران خدا، درود فرستاد و آن قدر از این‌گونه سخن گفت که خدا می‌داند و نمی‌توان ذکر کرد. به خدا سوگند، هیچ گاه، نه پیش از او و نه پس از او، سخنرانی را ندیدم که بلیغ‌تر از او سخن بگوید! سپس فرمود: «امّا بعد، نَسَبم را دریابید و بنگرید که من، کیستم. سپس به خودتان بیایید و آن را سرزنش کنید و بنگرید که آیا کُشتن من و هتک حرمتم، برایتان رواست؟ آیا من، فرزند دختر پیامبرتان، و فرزند وصی و پسرعمویش، اوّلین ایمان آورنده به خدا و تصدیقگر پیامبرش در آنچه از نزد پروردگارش آورده است، نیستم؟ آیا حمزه سیّد الشهدا(ع)، عموی پدرم نیست؟ آیا جعفرِ شهید و پرواز کننده با دو بال در بهشت، عمویم نیست؟ آیا این روایت پُرتکرار، به شما نرسیده که پیامبر خدا(ص)، درباره من و برادرم فرمود: این دو، سَرور جوانان بهشت‌اند؟ اگر گفته مرا که حقّ است، تصدیق کنید، به خدا سوگند، از آن زمان که دانسته‌ام خداوند، دروغگو را دشمن می‌دارد و به دروغ ساز، زیان می‌زند، آهنگِ دروغ نکرده‌ام، و اگر تکذیبم کنید، میان شما کسانی هستند که اگر از آنها بپرسید، آگاهتان می‌کنند. از جابر بن عبداللّه انصاری یا ابوسعید خدری یا سهل بن سعد ساعدی یا زید بن ارقم یا انس بن مالک بپرسید. به شما خبر خواهند داد که این گفته را از پیامبر خدا(ص)، درباره من و برادرم شنیده‌اند. آیا این، مانع شما از ریختن خون من نمی‌شود؟». شمر بن ذی الجوشن، [به طعنه درباره حسین(ع) گفت که: او، خدا را [تنها] به زبان، می‌پرستد، اگر بداند که چه می‌گوید! حبیب بن مظاهر به شمر گفت: به خدا سوگند، چنین می‌بینم که تو نیستی که خدا را با هفتاد زبان (با تردید و بدون ایمان قلبی) می‌پرستی. من، گواهی می‌دهم که تو، راست می‌گویی و نمی‌دانی [حسین] چه می‌گوید. خداوند، بر دلت مُهر زده است. سپس حسین(ع) به آنان فرمود: «اگر در این گفته، تردید دارید، آیا در این هم شک دارید که من، پسرِ دختر پیامبرتان هستم؟! به خدا سوگند، میان مغرب و مشرق، کسی غیر از من، در میان شما و غیر از شما، پسرِ دختر پیامبرتان نیست و تنها من، پسرِ دختر پیامبرتان هستم. به من بگویید، این که مرا به مبارزه می‌طلبید، آیا کسی از شما را کُشته‌ام یا مالی را از شما بُرده‌ام یا جراحتی به شما رسانده‌ام که مرا به قصاص می‌خواهید؟!». جماعت، شنیدند و هیچ نگفتند. حسین(ع)، ندا برآورد: «ای شبث بن ربعی، ای حجار بن ابجر، ای قیس بن اشعث، ای یزید بن حارث! آیا به من ننوشتید که: میوه‌ها رسیده و همه جا، سبز شده و جویبارها، پُر و لبریز شده‌اند. بیا که بر لشکری مجهّز و آراسته، در می‌آیی؟!». آنان گفتند: نه. ما چنین نکرده‌ایم! حسین(ع) فرمود: «سبحان اللّه! به خدا سوگند که چنین کرده‌اید». سپس فرمود: «ای مردم! اگر [آمدن] مرا خوش ندارید، مرا وا گذارید تا از شما روی بگردانم و به سرزمین امنی بروم». قیس بن اشعث به حسین(ع) گفت: آیا حکم پسرعموهایت را نمی‌پذیری که آنان، جز آنچه دوست داری، رأیی ندارند و چیز ناخوشی از آنان به تو نمی‌رسد؟ حسین(ع) فرمود: «تو برادرِ برادرت هستی! آیا می‌خواهی که بنی هاشم، بیشتر از خون مسلم بن عقیل را از تو بخواهند؟ نه. به خدا سوگند، به دست خود و ذلیلانه، خود را به آنان نخواهم سپرد و همچون بندگان بی‌اختیار، قرار نمی‌گیرم. بندگان خدا! به پروردگار خود و شما پناه می‌برم از آنکه مرا برانید. به پروردگارِ خود و شما، از هر متکبّری که به روز حسابْ ایمان ندارد، پناه می‌برم». سپس، مَرکبش را نشانْد و به عُقبة بن سَمعان، فرمان داد تا آن را ببندد. دشمنان هم، آهنگِ جنگ با او کردند.

در کتاب تذکرة الخواص نقل شده است که: هشام بن محمد می‌گوید: حسین(ع) هنگامی که، پافشاری آنان را در کُشتن خود دید، قرآنی را گرفت و آن را گشود و بر سرش نهاد و ندا داد: «کتاب خدا و جدّم محمّد، پیامبر خدا، میان من و شما [داور] باشد. ای مردم! چرا [ریختن] خون مرا حلال می‌شِمُرید؟ آیا من پسر دختر پیامبرتان نیستم؟ آیا سخن جدّم درباره من و برادرم، به شما نرسیده است که فرمود: این دو، سَرور جوانان بهشتی‌اند؟ اگر سخن مرا نمی‌پذیرید، از جابر و زید بن ارقم و ابو سعید خدری بپرسید. آیا جعفر طیّار، عموی من نیست؟». شمر فریاد زد: اکنون، بر دوزخ در می‌آیی! حسین(ع) فرمود: «اللّه اکبر! جدّم پیامبر خدا(ص)، به من خبر داد و فرمود: گویی سگی را می‌بینم که به خون خاندانم، زبان می‌زند. جز این گمان ندارم که آن سگ، تو هستی». شمر گفت: من، خدا را [تنها] به زبان عبادت کرده‌ام، اگر بدانم که چه می‌گویی!.

سخن گفتن امام(ع) با عمر بن سعد

از عبد اللّه بن حسن نقل است: سپس امام(ع) فرمود: «عمر بن سعد کجاست؟ او را برایم فرا بخوانید». عمر را فرا خواندند؛ ولی دوست نداشت که به دیدار حسین(ع) بیاید. حسین(ع) به عمر فرمود: «تو مرا می‌کُشی و می‌پنداری که بی‌نَسَب فرزندِ بی‌نَسَب، حکومت سرزمین‌های ری و گرگان را به تو خواهد داد؟! به خدا سوگند که هرگز به کام خود، نخواهی رسید و این، حتمی و تمام شده است! هر چه می‌خواهی، بکن که تو پس از من، نه در دنیا شادمان خواهی بود، نه در آخرت. گویی می‌بینم که سرت را بر نِی، در کوفه نصب کرده‌اند و کودکان، آن را هدف سنگ پرانی خود نموده اند». عمر بن سعد، از سخن حسین(ع) خشمناک شد. از ایشان، روی گردانْد و یارانش را ندا داد که: منتظر چه هستید؟ همگی حمله کنید که یک لقمه است!

آغاز نبرد و فرا خواندن امام(ع) یارانش را به شکیبایی و جهاد

در کتاب الإرشاد آمده است که: عمر بن سعد، ندا داد: ای ذُوَید! پرچمت را نزدیک بیاور. او آن را نزدیک‌تر آورد. سپس عمر، تیرش را در چلّه کمانش نهاد و آن را انداخت و گفت: گواهی دهید که من، نخستین تیر را انداختم. سپس لشکر، تیر انداختند و درگیر شدند.

در کتاب الملهوف آمده است که: عمر بن سعد، پیش آمد و تیری به سوی لشکر حسین(ع) انداخت و گفت: نزد امیر، گواهی دهید که من، نخستین تیرانداز بودم. آن گاه، تیرها از سوی آنان، مانند قطره‌های باران، باریدن گرفت. امام حسین(ع) به یارانش فرمود: «خدایتان رحمت کند! به سوی مرگی که چاره‌ای ندارد، برخیزید که این تیرها، پیک‌های این قوم به سوی شماست». آن دو گروه، ساعتی با هم جنگیدند و به یکدیگر حمله کردند تا این که گروهی از یاران حسین(ع)، کشته شدند.

از کتاب إثبات الوصیة آمده است که: هنگامی که ابن زیاد برای جنگ با حسین لشکر خود را روبه روی او آراست، امام حسین نماز صبح را با یارانش خواند- و روایت شده که آن روز، دهم محرّم سال ۶۱ هجری او به سخن گفتن ایستاد و پس از حمد و ثنای الهی، به یارانش فرمود: «خداوند عز و جل، به کشته شدن شما و من در امروز، اجازه داده است. بر شما باد شکیب ورزیدن و جهاد کردن!».

سخنی درباره شهدای حمله نخست

معروف است که در حمله نخست سپاه کوفه به یاران امام حسین(ع)، شماری از اصحاب امام(ع) - که تعداد آنها بیش از پنجاه نفر برآورد شده است - به شهادت رسیده‌اند، تا آنجا که ابن شهر آشوب، در کتاب المناقب، شهدای حمله اول را «حدود چهل تن» می‌داند و از ۲۸ نفرِ آنان نیز به نام، یاد می‌کند: یاران کُشته شده حسین(ع) در حمله نخست، اینان بودند: نعیم بن عجلان، عمران بن کعب بن حارث اشجعی، حنظلة بن عمرو شیبانی، قاسط بن زهیر، کنانة بن عتیق، عمرو بن مشیعه، ضرغامة بن مالک، عامر بن مسلم، سیف بن مالک نمیری، عبد الرحمان ارحبی، مجمع عائذی، حباب بن حارث، عمرو جندعی، حلاس بن عمرو راسبی، سوار بن ابی عمیر فهمی، عمار بن ابی سلامه دالانی، نعمان بن عمرو راسبی، زاهر بن عمرو، غلام ابن حمق، جبلة بن علی، مسعود بن حجاج، عبد اللّه بن عروه غفاری، زهیر بن بشر خثعمی، عمار بن حسان، عبداللّه بن عمیر، مسلم بن کثیر، زهَیر بن سلیم، عبداللّه و عبیداللّه، دو پسر زید بصری، همچنین ده تن از غلامان حسین(ع) و دو تن از غلامان امیر مؤمنان(ع). به نظر می‌رسد که نخستین منبعی که به شهادت حدود پنجاه تن از اصحاب امام حسین(ع) در حمله سپاه کوفه اشاره کرده، الفتوح ابن اعثم است که پس از اشاره به نخستین حمله (تیراندازی سپاه کوفه) به یاران امام(ع) می‌نویسد: «سپس ساعتی از روز را در یک حمله، با هم جنگیدند تا آنکه بیش از پنجاه تن از یاران حسین(ع) کشته شدند». تأمل در گزارش ابن اعثم، نشان می‌دهد که مقصود، این است که کشته شدن حدود پنجاه تن از اصحاب امام(ع)، در اَثنای جنگ و در بخشی از روز عاشورا اتّفاق افتاده است، نه آنکه آنها در حمله اوّل، کشته شده باشند؛ اما خوارزمی، بدون توجه به مفهوم دقیق کلام ابن اعثم، این ماجرا را به‌گونه‌ای دیگر برداشت کرده و پس از گزارش حمله اول در ادامه آورده است: «هنگامی که این‌گونه تیراندازی کردند، یاران حسین(ع) کاهش یافتند و از ایشان، کسانی ماندند که در جنگ تن به تن، یاد می‌شوند. [در این تیراندازی] بیش از پنجاه تن از آنان، کشته شدند». و در ادامه این نوع گزارش‌ها، همان طور که اشاره شد، ابن شهر آشوب نیز نام ۲۸ تن را به عنوان شهدای حمله اوّل، مطرح کرده است، که ظاهرا صحیح نیست؛ زیرا: اولاً، در منابع کهن، سخنی از شهدای حمله اوّل، بدین‌گونه دیده نمی‌شود و سخن ابن اعثم، هیچ دلالتی بر این معنا ندارد؛ بلکه همان طور که اشاره شد، برخلاف آن، دلالت دارد. ثانیاً، منابع قابل استناد، مانند الإرشاد مفید و تاریخ الطبری، تنها تیراندازی گروهیِ دشمن رابه عنوان «حمله اول» گزارش کرده‌اند و اشاره به شهیدی در این حمله ندارند؛ بلکه در ادامه گزارش خود، پیروزی‌های یاران امام(ع) در حمله تن به تن را گزارش کرده‌اند که موجب می‌شود سپاه دشمن، این‌گونه مبارزه (تن به تن) را متوقف کند و به صورت جمعی بر سپاه امام(ع) حمله ور شوند. ثالثاً، نکته مهم، این که طبق برخی از همین گزارش‌ها، سپاهیان امام(ع) ۷۲ نفر بوده‌اند. بنا بر این، اگر پنجاه تن آنها در اثر تیرباران حمله اولْ شهید شده باشند، افراد باقی مانده، آن اندازه نیستند که قابل آرایش نظامی باشند، و چگونه این گروه اندک می‌توانست تا عصر عاشورا مقاومت نماید؟ وانگهی، اگر سپاه دشمن می‌توانست در اثر تیرباران، در یک لحظه و در یک حمله پنجاه تن از یاران امام(ع) را از بین ببرد، قطعا می‌توانست با ادامه تیر باران، در مدتی کوتاه، جنگ را به سرانجام برسانَد و دیگر نیاز به جنگ تن به تن یا حمله گروهی نبود. بر این اساس، آنچه درباره شهدای حمله اول، خصوصاً در المناقب ابن شهرآشوب آمده، ظاهراً قابل قبول نیست..

توضیحی درباره مقصود از اجازه دادن خدا برای کشته شدن امام حسین(ع) و یارانش

در برخی از روایات، به نقل از امام حسین(ع) آمده که ایشان، صبح عاشورا، ضمن دعوت کردن یاران خود به شکیبایی و مقاومت، فرمود: «خداوند عز و جل امروز به کشتن شدن شما و من، اجازه داد». با ملاحظه این‌گونه روایات، این پرسش پیش می‌آید که: مقصود از اذن الهی در کشته شدن امام(ع) و یارانش چیست؟ پاسخ، این است که اذن الهی، بر دو گونه است:

اذن تشریعی

بدین معنا که در نظام قانون‌گذاری (تشریعی)، در مواردی، خداوند متعال، اجازه می‌دهد که انسان، کاری را انجام دهد، و در مواردی نیز اجازه نمی‌دهد. بی‌تردید، کشته شدن امام(ع) و یارانش، سرآمد محرّمات تشریعی الهی است. بنا بر این، مقصود از «اذن» در روایاتی که ملاحظه شد، قطعا اذن تشریعی نیست.

جستارهای وابسته

منابع

1. محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین

پانویس