اهل سنت در کلام اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث اهل سنت است. "اهل سنت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

اهل سنت در کلام اسلامی - اهل سنت در فقه اسلامی - اهل سنت در گفتگوهای بین‌المذاهب - اهل سنت در تاریخ اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل اهل سنت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• اصطلاح اهل سنت از دو واژه اهل و سنت ترکیب یافته است؛
• اهل در لغت به معنای گروهی است که در امری از امور با هم شریک باشند مانند: اهل بیت که در پیوند خانوادگی، و اهل اسلام که در عقیده قلبی، شریک یکدیگرند.
• سنت در لغت به راه و روش نیکو و پسندیده گفته می‌شود؛ ﴿سُنَّةَ اللَّهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ﴾. طریقه الهی درباره کسانی که پیشتر بوده‌اند و گاهی این واژه درباره مطلق راه و روش به کار می‌رود، هر چند پسندیده نباشد چنان که در حدیثی آمده: "هر کس راه و روش بدی از خود به یادگار گذارد، علاوه بر گناه عمل خویش، در گناه عاملان به آن نیز، شریک می‌باشد".
• سنت در میان علما، دو کاربرد دارد:

1. سنت به معنای گفتار و کردار و سکوت پیامبر اسلام(ص) در هر عملی که انجام می‌گیرد، و مقصود از گفتار، امر و نهی الزامی و غیر الزامی اوست، و امر و نهی الزامی را، وجوب و حرمت، و غیر الزامی از هر دو را، ندب و کراهت می‌نامند.
2. سنت در مقابل بدعت است. عمل و کاری که قابل استناد به شریعت باشد، سنت و خلاف آن بدعت است؛ چنان‌که امام علی(ع) فرموده است: "آنان سنت را زنده کرده و بدعت را میرانده‌اند".

• تاریخ پیدایش اصطلاح اهل سنت چندان روشن نیست. از حدیثی که غزالی در "فضائح الباطنیة" نقل می‌کند، به دست می‌آید که برای نخستین بار پیامبر اسلام آن را به کار برده است. مضمون حدیث این است که ملت یهود هفتاد و یک گروه، و ملت نصاری هفتاد و دو گروه شدند، و امت من، هفتاد و سه گروه می‌شوند، یکی از آنها اهل نجات، و دیگران اهل آتشند، سؤال شد، آن گروه ناجی کیست؟! فرمود: اهل السنة و الجماعة، باز پرسیده شده، سنت و جماعت چیست؟ فرمود: آنچه من و اصحاب من بر آن هستند.
• غزالی مأخذ حدیث را ذکر نکرده، و این روایت به همین نحوی که او یاد کرده در مصادر معتبر حدیثی موجود نیست، آری واژه جماعت زیاد وارد شده ولی جمله اهل السنة والجماعة در کنار هم وارد نشده است.
• افتراق امت اسلامی در کتب روایی هست، ولی در مقام بیان ناجی، جمله اهل السنة والجماعة در آنها نیست، فقط دو محدث، لفظ یاد شده را در تفسیر آیه ﴿يَوْمَ تَبْيَضُّ وُجُوهٌ وَتَسْوَدُّ وُجُوهٌ﴾، از پیامبر و ابن‌عباس نقل کرده‌اند، سیوطی می‌گوید: پیامبر آیه را تلاوت کرد آن‌گاه فرمود: اهل جماعت و سنت رو سفید و بدعت‌گذاران روسیاه وارد محشر می‌شوند.
• ابن‌کثیر از ابن‌عباس نقل می‌کند سیمای اهل سنت و جماعت سفید، و سیمای بدعت گذاران و هوی پرستان سیاه می‌شود.
• تا آنجا که به دست آمده اصطلاح اهل سنت بدون کلمه جماعت، در اوایل قرن دوم، رواج پیدا کرده و عمر بن عبدالعزیز در رساله‌ای که در رد قدریه نوشته، آن را به کار برده است، وی در خطاب خود به قدریه (طرفداران حریت انسان در گفتار و رفتار) می‌نویسد: می‌دانید اهل سنت گفتند تمسک به سنت راه نجات است و علم و دانش به زودی جمع می‌شود
• تحدید مفهوم اهل سنت بستگی دارد به این که مقصود از سنت که به صورت مضاف‌الیه درآمده است معین گردد، هرگاه واژه سنت معادل با طریقه و روش باشد، طبق اصطلاح رایج در میان عامه طبعاً مقصود، طریقه صحابه و راه و روش آنان است که مایه بازشناسی حق از باطل می‌باشد.
• مثلاً راه و روش صحابه در صفات خبریه، مانند یدالله، عین الله و استواء بر عرش این بود که ظاهر آیه را دست‌کاری نکرده و برای خدا، واقعاً دست و چشم، و برقراری بر عرش ثابت می‌کردند در حالی که روش دیگران در این مورد، تأویل این نوع صفات خبریه است، و این نوع آیات را از طریق کنایه و مجاز تفسیر می‌کردند.
• ولی هرگاه مقصود از سنت؛ سنت رسول اسلام(ص) که در گفتار و رفتار و امضای آن حضرت خلاصه می‌شود، باشد، طبعاً مقصود، اهل حدیث خواهد بود که در عقاید و احکام از حدیث الهام گرفته و بر رأی و قیاس فقیهان و قواعدی که در حدیث نیامده است ارجی نمی‌نهادند. از گفتار غزالی برمی‌آید که مقصود از آن همین مفهوم دوم است، او می‌گوید: یاران رسول خدا در موارد اختلاف، به جای پیروی از رأی و اندیشه خود، از پیامبر پیروی می‌کردند و او را حَکَم قرار می‌دادند و این گواه بر این است که حق، در پیروی از او خلاصه می‌شود نه از عقول و خرد.
• پیدایش مسائل نوظهور در جوامع اسلامی، گروهی را بر آن داشت که برای این مسائل پاسخ مناسبی تهیه کرده و این نقیصه را از فقه اسلامی برطرف کنند، و چون پاسخ روشنی در کتاب و سنت نیافتند به قیاس و استحسان پناه بردند، و این کار سبب پیدایش مدرسه رأی گردید، و در اواسط قرن دوم، که در رأس این گروه ابوحنیفه بود، سرعت بیشتری گرفت. در مقابل، اهل حدیث که خود را اهل سنت می‌نامیدند از حدیث کنار نرفته، و در برابر این مسائل نوظهور بی‌تفاوت بودند.
• اهل حدیث پیش از ظهور احمد بن حنبل از اصول خاصی پیروی نمی‌کردند بلکه افرادی با گرایش‌های گوناگون تحت چتر اهل الحدیث گرد آمده بودند و در میان آنها، افراد مرجئی، ناصبی، قدری، جُهَنی، واقفی، و متشیع زیاد دیده می‌شد و سیوطی اسامی آنان را در اثر خود آورده است ولی آن‌گاه که احمد بن حنبل در رأس اهل حدیث قرار گرفت، همگان را تحت عقیده واحدی که عقیده اهل سنت نامید درآورد و رساله‌ای در عقاید اهل سنت تنظیم کرد که بسیاری از بندهای آن، رد فرق دیگری است که در صحنه ظاهر بودند، تو گویی عقیده اسلامی، یک سری اصولی است که روح آنها نقد عقاید دیگران است.
• احمد بن حنبل در مسئله خلق قرآن در برابر معتزله مقاومت کرد و در رأس اهل حدیث قرار گرفت و اهل حدیث و یا اهل سنت در پیروان ابن حنبل خلاصه گردید، و متکلمان و خردورزان و هر کس که به نوعی بر عقیده اسلامی، با خرد استدلال می‌کرد، از چتر اهل سنت بیرون رفت. و از این اصطلاح، جز اصحاب حدیث به رهبری احمد بن حنبل چیزی به اذهان خطور نمی‌کرد.
• در آغاز قرن چهارم اسلامی، ابوالحسن اشعری در مسجد جامع بصره از اعتزال توبه کرد و خود را پیرو احمد بن حنبل نامید و با برنامه‌ریزی خاصی به تنظیم عقاید سنت موروث از احمد بن حنبل، پرداخت، و توانست در میان گروهی از اهل سنت جای خاصی باز کند بالأخص آن‌گاه که کتاب "الابانة" را منتشر نمود که درست نسخه دومی از عقاید احمد بن حنبل است، ولی در عین حال دیدگاه او با احمد بن حنبل، یک‌سان نبود، زیرا او از مکتب اعتزال توبه کرد نه از علم کلام و لذا کوشید در تألیف دوم خود "اللُمَع" عقاید اهل سنت را با صبغه کلامی اثبات نماید، حتی رساله‌ای در لزوم بهره‌گیری از علم کلام نگاشت.
• بیشتر حنابله که لقب اهل سنت را ویژه خود می‌دانستند او را در حال حیاتش و حتی پس از فوت، به عنوان اهل سنت نپذیرفتند و لذا وقتی اشعری به بغداد آمد، و با بَرْبهاری، پیشوای حنابله سخن گفت و یادآور شد که بر جبایی و پسر او ابوهاشم و بر یهود و نصاری و مجوس نقد نوشته‌ام، وقتی سخن او به آخر رسید، بربهاری گفت: من از سخنان تو چیزی نفهمیدم، و جز آنچه احمد بن حنبل گفته نمی‌پذیریم. روی این اساس ابن‌حزم، ابوالحسن اشعری را دورترین فرد از اهل سنت معرفی می‌کند. ولی به مرور زمان و بر اثر تبلیغ تربیت‌ یافتگان مکتب او، امامت اشعری برای اهل سنت جا افتاد و جز حنابله، همگان تحت ریاست او قرار گرفتند و لذا او در هر دو کتاب، خود را تنظیم‌کننده عقاید اهل سنت معرفی می‌کند و عبدالقاهر بغدادی که خود از اشاعره است پس از گفتگو در حدیث افتراق امت به هفتاد و سه فرقه می‌گوید: اهل نجات جز اهل سنت و جماعت فقیهان امت، متکلمان مثبتان صفات خبریه کسی نیست.
• سعدالدین تفتازانی نیز پس از مذاکره درباره افتراق امت می‌گوید: اشعری با استاد خود جبایی مناظره کرد و او و تلامیذ وی به ابطال مذهب معتزله پرداختند و به اثبات آنچه در سنت آمده و جماعت اسلامی آن را پذیرفته‌اند، همت گماردند، و لقب اهل سنت و جماعت را گرفتند.
• همزمان با اشعری، ابومنصور ماتریدی سمرقندی در مشرق جهان اسلام با برنامه‌ای مشابه ابوالحسن اشعری ظهور کرد او که خود را ناصر اهل سنت خواند مکتبی را پی ریزی کرد که گرایش‌های عقلانی آن بیش از اشعری بود و سرانجام مکتب او مکتبی متوسط بین دو مکتب معتزله و اشعری قرار گرفت.
• بطاش کبری‌زاده در "مفتاح السعادة" می‌نویسد: پیشوای اهل سنت و جماعت در علم کلام دو نفرند: یکی حنفی و دیگری شافعی است، حنفی، ابومنصور ماتریدی، و شافعی شیخ سنت ابوالحسن بصری اشعری است.
• زبیدی می‌گوید: هر موقع اهل سنت گفته شود، مقصود، اشاعره و ماتریدیه است.
• در آغاز قرن هشتم، احمد بن تیمیه، کوشید بار دیگر حنبلی‌گری را به نام اهل سنت احیا کند و بر تشبیه و تجسیم و جلوس خدا بر روی عرش بیش از حد اصرار ورزید ولی چون این نظریه را در محیط علمی مانند شام و مصر، مطرح کرد، از طرف دانشمندان سرکوب گردید، ولی پس از مرور سه قرن و اندی باز حنبلی‌گری، تحت لوای اهل سنت به وسیله محمد بن عبدالوهاب مطرح گردید و چون او این افکار را در محیطی دور از فرهنگ مانند نجد مطرح کرد، توانست علاقه اعراب چادرنشین را به خود جلب کند و آن‌گاه اوج بیشتری گرفت که امیر سعود به یاری او شتافت و آن دو، حکومتی را در نجد تشکیل دادند که اساس آن را افکار محمد بن عبدالوهاب تشکیل می‌داد.
• گاهی اصطلاح اهل سنت بر همه کسانی که به نص در امامت عقیده ندارند و خلافت خلفای سه‌گانه را بر حق می‌دانند اطلاق می‌شود. که در نتیجه همه گروه‌های اسلامی تحت آن اصطلاح قرار می‌گیرند، جز شیعه امامی و زیدی و اسماعیلی که خلافت را از آن علی و فرزندان او می‌دانند.
• نظریه: هرگاه مقصود از اهل سنت، کسانی باشند که از سنت‌های پیامبر پیروی کنند و به نقل و جمع و نگارش و عمل به آن در تمام عرصه‌ها بپردازند، اختصاص آن به گروه خاصی اعم از حنابله، یا اشاعره و ماتریدیه، بسیار نابجا است بلکه تمام مسلمانان جهان، بالأخص شیعیان، اهل سنت بوده و آن را در تمام عرصه‌ها به کار می‌بندند، بلکه شیعیان به این عنوان، از دیگر گروه‌ها، اولی و احق می‌باشند، زیرا پس از رحلت رسول اکرم(ص)، نقل و کتابت حدیث در میان صحابه و تابعان تا یک قرن ممنوع گردید، و سرانجام عمر بن عبدالعزیز، خواست آن را از زاویه فراموشی، بیرون بیاورد.
• ولی پیشوایان شیعه، در نگارش حدیث پیشگام بوده، و خود و پیروان آنان حافظان سنت پیامبر، و سخنان ارزشمند او بوده‌اند، و نخستین کتاب حدیثی شیعه، کتاب علی است که به املای رسول خدا بوده است و پس از آن حضرت نیز در تمام اعصار، نگارش حدیث و نقل و مذاکره آن، بین آنان متوقف نگردیده است.

منابع

• سبحانی، جعفر، اهل سنت، دانشنامه کلام اسلامی ج۱