اسعد بن زراره در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اسعد بن زراره است. اسعد بن زراره از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اسعد بن زراره در قرآن - اسعد بن زراره در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

ابوامامه، اسعد بن زراره بن عدس بن نجار انصاری خزرجی از بزرگان صحابه و یکی از دوازده نفری است که پیامبر اکرم (ص) او را برای خزرجیان اهل مدینه رئیس قرار داد.

اسعد در تمام مدتی که پیامبر اسلام (ص) در خانه ابوایوب انصاری بود، غذای صبح و ظهر را خدمت حضرت می‌فرستاد، و غذای شب پیامبر (ص) را هم از خانه سعد بن عباده می‌فرستادند.

او اولین اسلام آورنده از اهل مدینه بود. سبب اسلام آوردن اسعد این بود که مدتی طولانی بین دو طایفه اوس و خزرج در مدینه جنگ بود و آخرین جنگی که بین آنها اتفاق افتاد جنگ "بعاث" بود که در آن جنگ، طایفه اوس پیروز شد.

در چنین موقعی اسعد بن زراره و ذکوان به مکه آمدند که هم عمره رجبیه را به جا آورند و هم طایفه قریش را با خود همدست نمایند تا پشتیبان خزرجی‌ها باشند. چون اسعد سابقه دوستی با عتبة بن ربیعه را داشت به منزل وی آمد و مقصود خود را بیان کرد.

عتبه گفت: "اولاً: فاصله میان ما و شما زیاد است و دو قبیله‌ای، هم‌قسم می‌شوند که نزدیک هم باشند تا در مواقع حساس بتوانند به یکدیگر کمک کنند؛ و از طرفی خود ما هم گرفتاریم و نمی‌توانیم به چنین کاری برسیم".

اسعد پرسید: گرفتاری شما چیست با آن‌که شما در حرم و شهر امنی هستید؟

عتبه گفت: "مردی در میان ما ادعای پیامبری نموده است که جوانان ما را گمراه می‌کند، به خدایان ما دشنام می‌دهد و اجتماعات ما را متفرق می‌سازد".

اسعد گفت: "او کیست، آیا از شماست؟"

عتبه گفت: "آری، او فرزند عبدالله بن عبدالمطلب است که از نظر شرافت و خانوادگی از بزرگ‌ترین خاندان مکه است".

اسعد و ذکوان؛ بلکه همه مردم مدینه از یهودیان بنی‌قریظه و بنی‌نضیر، شنیده بودند که به زودی پیامبری در مکه مبعوث می‌شود و به مدینه مهاجرت می‌کند. اسعد با این سابقه ذهنی و با شنیدن این جملات، تکانی خورد و از عتبه پرسید: این مرد کجاست؟

عتبه گفت: "او اکنون در حِجر اسماعیل نشسته است؛ هر چند او و طایفه‌اش در شعب ابی‌طالب در محاصره‌اند و فقط در ماه‌های حرام می‌توانند بیرون آیند. اسعد! به تو سفارش می‌کنم که نزدیکش مرو‌، با او سخن مگو و به سخنانش گوش مده، زیرا او ساحر است و با سخنانش تو را سحرمی‌کند".

اسعد گفت: "پس چه کنم، مجبورم که به مسجد رفته و طواف نمایم؟"

عتبه گفت: "پنبه در گوش‌هایت بگذار تا سخنانش را نشنوی".

اسعد بن زراره در گوش‌هایش پنبه گذاشت، به مسجد آمد و مشغول طواف شد. در این هنگام پیامبر (ص) را دید که در کناری نشسته است و جمعیتی اطرافش را گرفته‌اند؛ نگاهی به آنها کرد و به کار خود ادامه داد.

در شوط دوم طواف با خود گفت: "آیا کسی از من نادان‌تر هست؟ اگر در مکه درباره چنین خبر مهمی که تمام مردم قریش را فلج کرده است تحقیق نکنم، وقتی به مدینه رفتم و مردم در این باره از من پرسیدند، چه بگویم؟"

پس پنبه را از گوش خود خارج ساخت و نزد پیامبر (ص) آمد و طبق آداب زمان جاهلیت گفت: أنعم صباحاً. پیامبر (ص) نگاهی به صورت شخص تازه وارد نمود و فرمود: "خدای بزرگ به جای این کلام، درودی بهتر به ما دستور داده است و آن تحیّت و درود بهشتیان است، بگو: «السَّلَامُ عَلَيْكُمْ‌»".

اسعد گفت: "یا محمد! مردم را به چه چیز دعوت می‌کنی؟"

پیامبر (ص) فرمودند: «إِلَى شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنِّي رَسُولُ اللَّهِ وَ أَدْعُوكُمْ إِلَى: ﴿أَلَّا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ مِنْ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ وَلَا تَقْرَبُوا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ * وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَأَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ لَا نُكَلِّفُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى وَبِعَهْدِ اللَّهِ أَوْفُوا ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ﴾».

اسعد همین که این جملات را شنید، با شوق بسیاری گفت: «أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّكَ رَسُولُ اللَّهِ‌»، ای پیامبر خدا! پدر و مادرم به قربانت، من از طایفه خزرج و اهل مدینه‌ام. بین ما و برادران اوسی ما مدت مدیدی است که رشته علاقه و محبت گسیخته، و مهر و محبت خویشاوندی به کینه و عداوت مبدل گشته است. امیدوارم خدا به وسیله شما این رشته گسیخته را دوباره برقرار ساخته و این دشمنی را به دوستی تبدیل فرماید. ای پیامبر! رفیقی دارم از بستگانم که اگر او هم اسلام آورد امید است کار ما با وجود شما سامان یابد.

ای پیامبر الهی! از دیر زمان خبر بعثت شما را از یهود می‌شنیدیم؛ محل بعثت شما را به ما مژده می‌دادند و صفات و خصوصیات شما را برای ما بیان می‌کردند. امیدواریم وطن ما محل هجرت شما باشد که این را هم از دانشمندان یهود شنیده‌ایم. خدا را شکر می‌کنم که مرا به اینجا رهنمون ساخت. من آمده بودم تا پشتیبان و هم‌پیمانی برای طایفه‌ام پیدا کنم اما خدا بهتر از آن‌چه می‌خواستم به من عطا فرمود.

در این میان ذکوان هم به آنها نزدیک شد. اسعد او را صدا زد و به او گفت: "آن پیامبری که یهود، سالیان دراز مژده آمدنش را به ما می‌دادند، این جاست، بیا و مسلمان شو". ذکوان هم مسلمان شد؛ سپس از پیامبر (ص) تقاضا کردند کسی را با آنها به مدینه بفرستد تا به آنها قرآن بیاموزد و مردم را به دین اسلام بخواند.

مصعب بن عمیر نیز مأمور شد تا به همراه ایشان به مدینه رفته و دین اسلام را تبلیغ نماید و به کسانی که ایمان می‌آورند قرآن و دستورهای دینی را بیاموزد.

اسعد و حمایت از تبلیغ اسلام در مدینه

مصعب به اتفاق همراهانش وارد مدینه شد و میهمان اسعد بن زراره شد و مردم مدینه را از دعوت پیامبر آگاه کرد. مصعب هر روز به همراه میزبان خود به محل اجتماع طایفه خزرج می‌رفتند و مردم را به اسلام دعوت می‌کردند. اکثر جوان‌ها دعوتش را پذیرفتند، اما عبدالله بن ابی که دو طایفه اوس و خزرج تصمیم گرفته بودند او را به ریاست خود انتخاب کنند (و تاجی هم به این منظور تهیه کرده بودند). چون که می‌دید با آمدن پیامبر (ص) کار او دشوار می‌شود، به کارشکنی مشغول شد. اما اسعد و عده‌ای از تازه مسلمانان کاملاً از اسلام پشتیبانی می‌کردند.

کعب بن مالک می‌گوید: اسلام آوردن بسیاری از انصار به دست مصعب و با همکاری اسعد بن زراره بود؛ به این ترتیب که معصب مبلّغ و معلم و اسعد حامی و نیروی کمکی بود.

اسعد و بیعت عقبه

در موسم حج هفتاد نفر از بزرگان اهل مدینه در مکه خدمت پیامبر اسلام (ص) رسیدند. پیامبر اکرم (ص) با ایشان قرار گذاشت که در شب دوازدهم ذی‌حجه در منطقه عقبه حضرت را ملاقات کنند، اما به آنها فرمود که هر کدام تنها بیاید و حتی کسی را که در کنارش خوابیده است خبر نکند. وقتی هفتاد نفر از قبایل اوس و خزرج که عده‌ای از ایشان مسلمان و عده‌ای نیز هنوز کافر بودند، آمدند، حضرت به پا خواست و فرمود: "آیا از من حمایت می‌کنید تا کتاب خدا را بر شما بخوانم و بهشت جاویدان اجر و ثواب شما باشد؟"

اسعد بن زراره، براء بن معرور و عبدالله بن حزام گفتند:آری یا رسول الله، هر چه می‌خواهی به نفع خود و برای خدا با ما شرط کن که می‌پذیریم.

پیامبر (ص) فرمودند: "آیا از من پشتیبانی می‌کنید هم‌چنان که از خود پشتیبانی می‌کنید و از خاندان من حمایت می‌کنید همان طور که از خاندان خود حمایت می‌کنید؟"

حاضران گفتند: در مقابل این عمل پاداش ما چیست؟

پیامبر (ص) فرمودند: "بهشت جاویدان در آخرت نصیب شما خواهد بود و در دنیا هم مالک می‌شوید عرب و عجم به دین شما در می‌آیند و شما ریاست می‌یابید".

حاضران گفتند: راضی شدیم.

در این موقع عباس بن نضله که یکی از اوسیان بود به پا خاست و گفت: "ای گروه اوس و خزرج! می‌دانید به چه کار بزرگی اقدام می‌کنید؟ باید با سیاه و سفید و با سلاطین و پادشاهان بجنگید؛ اگر می‌دانید که در مقام جانبازی و گذشتن از مال و ثروت و هستی کوتاهی می‌کنید، پیامبر الهی را امیدوار نکنید". اسعد، ابوهیثم بن التیهان و عبدالله بن حرام گفتند: یا رسول‌الله! خون ما فدای خون شما و جان ما فدای جان شما؛ هرچه می‌خواهی برای خود و پروردگارت با ما شرط کن، می‌پذیریم.

حضرت فرمود: "دوازده نفر از خودتان را به عنوان نقیب و سرپرست تعیین کنید تا از طرف شما با من پیمان ببندند چنان که موسی بن عمران از بنی‌اسراییل دوازده نفر را به عنوان نقیب انتخاب کرد".

حاضران گفتند: شما خود هر که را می‌خواهی انتخاب کن.

سپس پیامبر (ص) با اشاره جبرئیل نه نفر از خزرج به نام‌های اسعد بن زراره، براء بن معرور، عبدالله بن حرام، رافع بن مالک، سعد بن عُباده، منذر بن عمرو، عبدالله بن رواحه، سعد بن ربیع و عبادة بن صامت ثابت و سه نفر از اوس به نام‌های ابو هیثم، اسید بن حضیر و سعد بن خیثمه را برگزید. آن‌گاه این دوازده نفر اجتماع نموده و طبق شرایط قبلی با حضرت بیعت کردند .

اسعد و برگزاری اولین نماز جمعه

اسعد اولین نماز جمعه را در مدینه در مکان هزمه از حرّه بنی بیاضه همراه چهل نفر برگزار کرد. عبدالرحمن بن کعب بن مالک می‌گوید: زمانی که پدرم به بصره می‌رفت من همراه او بودم. پس زمانی که برای نماز جمعه خارج شدیم و او صدای اذان را شنید برای ابوامامه (اسعد بن زراره) استغفار و در حق او دعا کرد.

من مقداری مکث کردم و سپس با خود گفتم: من هر وقت اذان جمعه را می‌شنوم او برای ابوامامه استغفار و دعا می‌کند و علّت آن را تا به حال نپرسیده‌ام. پس زمانی که برای نماز جمعه می‌رفتیم از پدرم سؤال کردم که چرا هر زمانی اذان جمعه را می‌شنوی برای اسعد بن زراره درود می‌فرستی؟ پدرم گفت: "پسرم، اولین کسی که قبل از آمدن پیامبر از مکه به مدینه برای ما نماز جمعه خواند، اسعد بن زراره بود".

اسعد و خریدن زمین مسجد

در مدینه محل اصلی مسجدی که مسلمانان در آن نماز می‌خواندند، زمینی بود که محل خشکاندن خرما بود، پیامبر (ص) به اسعد بن زراره فرمود تا آن زمین را از صاحبانش بخرد. این زمین متعلق به دو نفر از بستگان اسعد بود که در موقع فروش قصد داشتند بهای زمین را نگیرند، اما حضرت فرمود که حتماً باید بهای آن را بگیرند و عاقبت زمین به ده دینار خریداری و بنای مسجد شروع شد.

اسعد و ذکر فضیلت امیرالمؤمنین (ع)

اسعد بن زرارة روایتی را به نقل از پدرش از داستان معراج نقل می‌کند که به شرح زیر است: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): لَمَّا أُسْرِيَ بِي إِلَى السَّمَاءِ انْتُهِيَ بِي إِلَى قَصْرٍ مِنْ لُؤْلُؤٍ فِرَاشُهُ مِنْ ذَهَبٍ يَتَلَأْلَأُ وَ أَوْحَى اللَّهُ إِلَيَّ وَ أَمَرَنِي فِي عَلِيٍّ بِثَلَاثِ خِصَالٍ بِأَنَّهُ سَيِّدُ الْمُسْلِمِينَ وَ إِمَامُ الْمُتَّقِينَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِينَ»؛

پیامبر (ص) فرمود: هنگامی که به معراج رفتم وارد قصری شدم که از مروارید ساخته شده بود و سطح آن پوشیده از طلا بود. پس خداوند مرا به سه چیز درباره علی (ع) امر فرمود: به اینکه علی (ع) آقای مسلمین، امام متقین و رهبر افراد سر و پا نورانی (در قیامت) است.

اسعد از راویان حدیث «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاه‌» در اوائل هجرت

در کتاب "حدیث الولایه" تألیف ابن عقده، از علمای بزرگ اهل سنت، آمده است که اسعد بن زراره یکی از اصحابی است که حدیث «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاه‌» را نقل کرده است.

اسعد و سرپرستی پیغمبر (ص) درباره خانواده او

هنگامی که اسعد مریض بود پیامبر (ص) به عیادت او رفت. وقتی پیامبر وارد شد، فرمود: "خدا یهود را بکشد، می‌گویند چرا پیامبر، مرگ را از اسعد برنمی دارد، با آن‌که من نه برای او و نه درباره خود می‌توانم کاری انجام دهم و همه کارها به دست خداست". سپس دستور داد تا گلوی او را که زخم داشت با سنگی داغ کنند، این کار را کردند اما فایده‌ای نداشت و او از دنیا رفت.

اسعد هنگام مرگش وصیت کرد تا دخترانش تحت سرپرستی پیامبر (ص) در آیند و آنها که سه نفر به نام‌های کبشه، حبیبه و فارعه بودند پس از مرگ اسعد به خانه پیامبر (ص) منتقل شده و در خانه‌های زنان پیامبر (ص) به سر می‌بردند؛ به این ترتیب که هر روز در خانه زنی که نبوت او بود و رسول اکرم (ص) در آن خانه بود ایشان هم با پیامبر بودند. زینب، نوه اسعد می‌گوید: "روزی مقداری زیورآلات خدمت رسول خدا (ص) آوردند که مقداری طلا و گوهر در آنها بود. پیامبر اسلام (ص) آن زیورها را به دختران اسعد داد که بعدها مقداری از آنها را نزد مادرم مشاهده کردم"

اسعد؛ اولین میتی که پیامبر (ص) بر او نماز گزارد

پس از وفات اسعد، اولین صحابه‌ای که نه ماه بعد از هجرت پیامبر (ص) از دنیا رفت، پیامبر (ص) در غسل او شرکت کرد و او را در سه جامه کفن کرد که یکی از آنها بُرد یمانی بود. حضرت در تشییع جنازه او در جلوی جنازه او حرکت می‌کرد و او اولین میتی بود که پیامبر (ص) بر او نماز خواند. بنا به نظر انصار، اسعد اولین میتی بود که در بقیع به خاک سپرده شد اما مهاجرین معتقدند اولین میتی که در بقیع به خاک سپرده شد عثمان بن مظعون است. البته جمع بین این دو قول ممکن است و آن اینکه اولین میت از انصار، اسعد بن زراره و اولین شهید از مهاجرین، عثمان بن مظعون بوده است.

پیامبر (ص)؛ نقیب خاندان اسعد

پس از درگذشت اسعد، بستگان وی خدمت پیامبر (ص) آمده و گفتند: یارسول الله! نقیب ما در گذشت، برای ما نقیبی معین فرمایید، حضرت فرمود: "من نقیب و کفیل شما خواهم بود" و این افتخاری برای بستگان اسعد شد.

اسعد بن زرارة در دانشنامه سیره نبوی

کنیه‌اش ابو أمامه از قبیله بنو نجار از تیره خزرج است. او پیش از پذیرش اسلام تمایلات یکتاپرستانه داشت. خبری که مربوط به نشانه‌های پیامبری رسول خدا (ص) پیش از بعثت است، می‌تواند مؤید گرایش او باشد. در این خبر، اسعد در بازگشت از تجارت شام خوابی دید که بدو سفارش می‌‌شد از پیامبری که در مکه مبعوث خواهد شد پیروی کند و نشانه درستی خواب چنین بیان شد که در سفری، به همراهان اسعد آسیب می‌رسد، ولی او در امان خواهد ماند. چنین نیز شد.

در اختلافی که میان او و ذکوان بن عبد قیس درگرفت، بنا شد برای حکمیت نزد عتبة بن ربیعه به مکه روند و به داوری وی تن دهند. در این زمان به احتمال، سال دهم بعثت. که اوس و خزرج درگیر جنگ‌های داخلی بودند، آنان چون به مکه آمدند با رسول الله (ص) و دعوت وی آشنا شدند، و اسلام را پذیرفتند و از رفتن به سوی عتبة بن ربیعه برای داوری منصرف شدند. از این دو به عنوان نخستین مسلمانان انصاری یاد شده که اسلام را به مدینه آوردند.

در گزارش دیگری او همراه عده‌ای (شش یا هشت نفر) که قاعدتاً در سال یازدهم بعشت بود، در موسم حج خدمت رسول خدا (ص) رسیدند و اسلام را پذیرفتند، این جمع نیز به عنوان نخستین مسلمانان انصاری معرفی می‌شوند. در سال بعد به دوازدهم بعثت - جمعی از اهل مدینه به همراه اسعد بن زراره در عقبه حضور یافتند و با رسول خدا (ص) بیعت کردند.

ابن حجر به نقل از ابن اسحاق، اسلام اسعد را در عقبه اول دانسته است، اما ابن اسحاق (در سیره ابن هشام موجود) به صراحت اسلام وی را پیش از عقبه اول ثبت کرده است. این اشتباه می‌تواند ناشی از اختلاف تعداد عقبه‌ها نزد سیره‌نویسان باشد؛ زیرا برخی دیدار انصار با رسول خدا (ص) را در سه عقبه (شش نفره، دوازده نفره و ۷۳ نفره که اطلاق عقبه در مورد نخست با تسامح است) دانسته‌اند که اسعد در هر سه بار حضور داشته است، اما برخی نخستین دیدار شش نفره را به عنوان عقبه حساب نکرده‌اند. او وعده‌ای دیگر، پس از پذیرفتن اسلام، بت‌های قبیله خود را شکستند.

اسعد در عقبه دوم نیز حضور داشت. او که سخنگوی یثربی‌ها بود (متکلم القوم) و به عنوان نقیب النقباء انتخاب شد، از وظایف بیعت کنندگان در برابر خدا، پیامبر و یاران آن حضرت جویا شد. رسول خدا (ص) پرستش خدا و شرک نورزیدن به او، ایمان به نبوت و حفظ و دفاع از آن حضرت و مواسات و همدلی با اصحاب را به ترتیب وظایف آنان در برابر خدا، پیامبر و اصحاب برشمرد و به انصار در برابر انجام این کارها وعده بهشت داد. هنگامی که پیامبر شروط خود را برای بیعت با حاضران در عقبه عرضه داشت، اسعد پیش از انجام بیعت، خطاب به انصار، پیامد و دشواری این بیعت، از جمله واکنش عرب و رویارویی با آنان را گوشزد کرد و از آنان خواست چنانچه از جانشان هراس دارند، از بیعت منصرف شوند، اما انصار بر بیعت تأکید کردند.

ابونعیم گزارش عقبه دوم را که به زهری می‌رسد، با تفاوتی نقل کرده است. براساس این خبر، چون پیامبر با نقبای انصار در حال گفتگو بود، عباس بن عبد المطلب صدای آنان را شنید و به سوی آنان رفت و با اوس و خزرج به گونه‌ای سخن گفت که آنان ناراحت شدند. اسعد از رسول خدا (ص) اجازه خواست پاسخ وی را بدون تعرض و بدون وارد کردن اتهامی بدهد تا روشن شود دعوت آنان از سر صدق بوده و بر آن وفادار خواهند بود. اسعد با اجازه رسول خدا (ص) به تفصیل سخن عباس را پاسخ گفت و به پیروی از رسول الله (ص) تأکید کرد و دشواری‌هایی را که تاکنون متحمل شده بودند یادآور گشت و دستورهای آن بزرگوار را مطاع دانست؛ با اینکه برای آنان روشن بود تبعات بسیاری برایشان خواهد داشت .

در اینکه نخستین بیعت کننده انصاری در عقبه دوم چه کسی بود، اختلاف‌هایی که در تفاخرات قبیله‌ای ریشه دارد، پدید آمده است، براء بن معرور، ابو الهیثم بن تیهان و اسعد بن زراره از جمله اینان هستند. چون در این زمینه از عباس عموی پیامبر، که خود را دارای علم در این مورد می‌دانست، پرسش شد، وی اسعد را به عنوان نخستین بیعت کننده معرفی کرد.

وی از نقبای دوازده گانه و کوچک‌ترین آنان بود که افزون بر نقابت بنو نجار به عنوان نقیب نقیبان معرفی شد. بیعت دو تن از ماندگان از بیعت عقبه با وی مؤید موقعیت اوست. وی برای رواج اسلام میان قبیله خود تلاش بسیار کرد و منزل او پذیرای مصعب بن عمیر، فرستاده رسول الله (ص) شد. او در پذیرش اسلام از سوی سعد بن معاذ، بزرگ قبیله عبدالأشهل نقش داشت. پس از پذیرش اسلام از سوی سعد بن معاذ، مصعب و اسعد بن زراره پایگاه تبلیغ خود را به خانه سعد بن معاذ انتقال دادند و در خانه وی مردم را به اسلام فراخواندند.

در اینکه برپایی نماز جماعت در مدینه با چه کسی بود، اختلاف است. بنا بر گزارش‌هایی، اسعد پیش از هجرت رسول خدا (ص) به مدینه و حتی با حضور مصعب در مدینه مسلمانان را برای نماز جمع می‌کرد و خود به امامت می‌ایستاد. محل برپایی نماز جماعت وی، مکانی بود که بعدها مسجد نبوی در آن ساخته شد. از واقدی نقل شده که آموزش و قرائت قرآن بر عهده مصعب بن عمیر بود و نماز جماعت را اسعد برپا می‌داشت.

در گزارش‌های دیگری مصعب برگزارکننده نماز جماعت معرفی می‌شود. ابن اسحاق با این استدلال که اوس و خزرج، امامت یکی بر دیگری را نمی‌پذیرفتند، مصعب را برپا کننده جماعات می‌داند. روایت میانه دیگری از واقدی، برپایی جماعت به امامت اسعد را مربوط به زمانی دانسته که مصعب برای حضور در عقبه دوم در مدینه نبود. روشن است که اسعد بن زراره نیز در عقبه دوم حضور داشت، ولی مصعب پس از دو ماه و اندی و تنها دوازده روز پیش از هجرت رسول خدا (ص) در اول ربیع الاول، به مدینه بازگشت که در این مدت برگزارکننده جماعت می‌توانسته اسعد باشد؛ ضمن آنکه برپایی جماعت پیش از مأموریت مصعب به مدینه، علی‌القاعده بر عهده اسعد بوده است. با توجه به گزارش‌های نقل شده و با عنایت به کثرت خزرجیان در مقایسه با اوس، اسعد می‌توانسته با حضور افراد قابل توجهی جماعت را برپا کند.

در اینکه نخستین نماز جمعه در مدینه به امامت چه کسی برگزار شد، دو دسته گزارش وجود دارد. در گزارشی برپایی نماز جمعه به امامت مصعب بن عمیر و با اجازه کتبی رسول خدا (ص) دانسته شده است. براساس روایت شگفتی، پیامبر به مصعب نوشت در روزی که یهودیان مراسم شنبه خود را انجام می‌دهند[!] پس از ظهر، خطبه و دو رکعت نماز بخواند. مصعب نخستین بار با مسلمانان انصاری که تعدادشان دوازده نفر بود، در خانه سعد بن خیثمه، نماز جمعه را به پا داشت.

اما بنا بر گزارش انصار که در منابع بیشتری تکرار شده است، نخستین اقامه کننده نماز جمعه اسعد بن زراره معرفی می‌شود. در خبری که به ابن سیرین می‌رسد، مسلمانان (پیش از نزول آیات جمعه) چون از روز خاصی برای اجتماعات یهود و نصاری اطلاع داشتند، از اسعد خواستند جمعه (یوم العروبه) را روز اجتماع آنان قرار دهد. اسعد در این روز نمازی برپا کرد و گوسفندی کشت که برای غذای صبح و شام آنان کافی بود. این نشان از اندک بودن آنان دارد.

بنا بر خبر دیگری که ابن اسحاق آن را از نوادگان اسعد روایت می‌کند، نخستین نماز جمعه به امامت وی در محله بنوبیاضه در بیرون مدینه با حضور چهل نفر برپا شد.

بنا بر گزارش زهری نیز برپایی نخستین نماز جمعه، پس از حضور مصعب در مدینه و به امامت اسعد بوده است. برخی میان این دو دسته روایات بدین گونه جمع کرده‌اند که اسعد دستوردهنده به نماز جمعه بود و مصعب برپادارنده آن برخی دیگر نیز برپا کننده نماز جمعه، بیرون از مدینه و در بنوبیاضه را اسعد دانسته‌اند، اما در شهر مدینه برپایی نخستین نماز جمعه را به امامت مصعب ذکر کرده‌اند.

تعداد حاضران این نماز که چهل تن بودند، مستند عده‌ای از فقها برای عدد لازم در برپایی نماز جمعه قرار گرفت. برخی محل برپایی نماز جمعه را، همان محل نماز جماعت دانسته‌اند که بعداً مسجد نبوی در آن ساخته شد (محله بنو نجار).

بنا بر گزارش بلاذری، أسعد مرتب نماز جمعه را به پا می‌داشت. با مهاجرت یاران رسول خدا (ص) به مدینه، تعدادی از مهاجران همچون طلحه و حمزه در منزل اسعد جای گرفتند .

هنگامی که رسول خدا (ص) به قبا رسید، اسعد با تأخیر و با پوشاندن صورت، خدمت آن حضرت آمد. ورودش را تبریک گفت و عدم حضورش را در مراسم استقبال، با درگیری‌های ایشان با اوس مرتبط دانست که در قبا سکونت داشتند. پیامبر از اوسیان خواست به اسعد جوار دهند که عویم بن ساعده و سعد بن خیثمه بدو جوار دادند. از آن پس اسعد تا وقتی رسول خدا (ص) در قبا بود، نزد آن حضرت می‌آمد، با او هم سخن بود و پشت سرش نماز می‌خواند.

با ورود رسول خدا (ص) به مدینه و توقف مرکب آن حضرت در زمینی متعلق به دو طفل به نام «سهل» و «سهیل» که سرپرستی‌شان به عهده اسعد بود پیامبر تقاضای خرید زمین را کرد که اسعد آن را به رسول خدا (ص) بخشید، ولی ایشان نپذیرفت و رضایت کودکان را خواستار شد و با پرداخت پولی زمین را خریداری کرد.

با مشخص شدن محل استقرار رسول خدا (ص)، ابوایوب بار و بنه آن حضرت را برداشت و اسعد نیز شتر ایشان را به منزل برد و نزد خود نگاه داشت. چون پیامبر در منزل ابوایوب به داشتن تختی برای استراحت تمایل نشان داد، اسعد تختی تهیه و به رسول خدا (ص) اهدا کرد که تا پایان عمر از آن استفاده می‌کرد و نماز بر پیامبر نیز بر آن خوانده شد. وی از کسانی بود که برای رسول خدا (ص) و میهمانانش، هنگامی که آن حضرت در خانه ابوایوب بود، غذا می‌برد. در شب‌هایی که آن حضرت در انتظار غذای اسعد بود، از آمدن ظرف غذای اسعد سؤال می‌کرد.

اسعد بن زراره از بیماری درد گلو (ذُبحَه، شوکة یا شهقه) در رنج بود که طبق رسم پزشکی آن روزگار پیامبر بر اسعد در ناحیه گردن داغ (کَوی) نهاد. این مداوا سودی نبخشید و او درگذشت. رسول خدا (ص) از مرگ وی بدین دلیل که یهود بر او طعن خواهد زد که نمی‌تواند برای یارانش نفعی رساند، نگران بود. مرگ وی در ماه شوال سال اول، نُه ماه پس از هجرت در حالی رخ داد که هنوز بنای مسجد پیامبر پایان نیافته بود.

برخی به اشتباه مرگ او را پیش از آمدن رسول خدا (ص) به مدینه دانسته‌اند. ابن حبیب نیز به اشتباه مرگ وی را در بدر دانسته است. رسول خدا (ص) در مراسم تجهیز وی شرکت کرد، بر او نماز گزارد، پیشاپیش جنازه حرکت و وی را در بقیع دفن کرد. او نخستین میت انصاری در مدینه بود که بنا بر ادعای انصار، نخستین فردی است که در آن گورستان به خاک سپرده شد. اما مهاجران این فضیلت را از آن عثمان بن مظعون می‌دانند. پس از مرگ وی، بنو نجار درخواست تعیین نقیبی برای خود کردند که رسول خدا (ص) خود را به عنوان نقیب آنان معرفی کرد .

گزارشی نشان می‌دهد که اسعد پس از ورود رسول خدا (ص) به مدینه، با یهودیان دشمنی ورزیده است. هنگامی که عبدالله بن أبی بیمار بود، پیامبر به عیادت او رفت و بیماری‌اش را با محبت یهودیان در ارتباط دانست. ابن ابی گفت: چگونه است که اسعد بن زراره دشمن یهودیان بود و حال آنکه درگذشت؟.

از اسعد فرزندانی باقی ماند که در شمار راویان حدیث شمرده می‌شوند. «عبدالرحمان» ، «عبدالله» و «یحیی»پسران اویند، اما ابن سعد تصریح می‌کند که اسعد فرزند پسر نداشته و آنچه باقی مانده، از نسل برادرش سعد بن زراره است. ابن حجر در رد ابن سعد أحتمال می‌دهد او فرزندان پسر داشته، اما نسلش تنها از طرف دخترانش باقی مانده است. صحابه‌نویسان برای هریک از سه فرزند پسر وی، عنوان جداگانه‌ای اختصاص داده‌اند، در اسناد بسیاری از روایات، این سه تن گاه به عنوان فرزندان اسعد و گاه سعد یاد شده‌اند.

اما دختران؛ «کَبشه» کوچک‌ترین دختر اسعد که رسول خدا (ص) وی را به همسری عبدالله بن ابی حبیبه درآورد، حبیبه که همسر سهل بن حنیف بود و «فارعه» (یا فریعه) بزرگ‌ترین دختر اسعد که رسول خدا (ص) وی را به همسری ثبیط بن جابر درآورد. اینان دختران او از عمیره، دختر سهل بودند. مادر اسعد نیز «شعاد»، دختر رافع بود. بنا بر سفارش و وصیت اسعد، سه دختر باقیمانده از وی تحت سرپرستی پیامبر قرار گرفتند و در خانه‌های همسران رسول خدا (ص) پرورش یافتند. آن حضرت بعدها نیز به آنان توجه داشت و گاه هدایا و جواهراتی برایشان می‌فرستاد.

روایات چندی از او در مصادر شیعی و برخی مصادر سنی به جای مانده است. وی روایتگر حدیثی است که در معراج به رسول خدا (ص) درباره امام علی (ع) سفارش و از او با عنوان سید مرسلین و امام متقین و پیشوای روسفیدان (قائد غر محجلین) یاد شده است.

برخی از اسد (کذا) بن زراره به عنوان راوی این روایت یاد کرده‌اند که مورد نقد رجالیان و صحابه‌نویسان قرار گرفته و صحیح آن را اسعد دانسته‌اند. او همچنین روایتگر حدیث غدیر خم است که با مرگ زودهنگام وی سازگار نیست. احتمال دارد این روایت از آنِ نواده دختری وی، ابوامامه سهل بن حنیف باشد.

طبرانی مذاکره‌ای را میان اسعد بن زراره و عمر بن خطاب در زمان خلافت عمر درباره دستور پرداخت میراث همسر أَشیَم ضبابی - که به خطا کشته شده بود. از دیه‌اش نقل می‌کند که علی‌القاعده نمی‌تواند اسعد بن زراره مورد نظر باشد؛ زیرا او در سال اول هجری درگذشت.

از زهری نقل شده که در خلافت عمر، داستان أَشیَم ضبابی بدو گفته شد. چون از فرد آگاهی که داستان را بداند، پرسید، زرارة بن جزی حدیث را برای او نقل کرد. با توجه به این خبر، می‌‌توان منشأ اشتباه در خبر سابق را مشابهت میان نام اسعد بن زراره و زرارة بن جزی دانست.

منابع

1. عباسی، حبیب، مقاله «اسعد بن زراره»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۳
2. داداش‌نژاد، منصور، مقاله «اسد بن زرارة بن عدس بن عبید انصاری»، دانشنامه سیره نبوی ج۲