امام حسین در کربلا

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

امام حسین در کربلا در حدیث - امام حسین در کربلا در تاریخ اسلامی - امام حسین در کربلا در معارف و سیره حسینی

فرود آمدن امام(ع) در کربلا

در کتاب الإرشاد آمده است: روز پنج شنبه، دوم محرّم [سال ۶۱] هجری، امام حسین(ع)، در کربلا فرود آمد.

ابن شهرآشوب نقل کرده: روز پنج شنبه، دوم محرّم سال ۶۱ هجری، امام حسین(ع) و لشکرش را به سوی کربلا راندند. امام(ع) در آنجا فرود آمد و فرمود: «اینجا، جایگاه کَرْب (رنج) و بَلاست. این جا، جایگاه مَرکب‌ها و بار و بُنه ماست و [اینجا] قتلگاه مردانمان و جای ریخته شدن خونمان است».

سرزمین اندوه و بلا

از مطلب بن عبد اللّه بن حنطب نقل است: هنگامی که حسین بن علی(ع) را محاصره کردند، پرسید: «نام این سرزمین چیست؟». گفتند: کربلا. فرمود: «پیامبر(ص) راست گفت. به درستی که این، سرزمینِ کَرْب (اندوه) و بلاست».

از ام سلمه نقل شده گفت: روزی پیامبر خدا(ص) در خانه‌ام نشسته بود که فرمود: «کسی بر من وارد نشود». من، چشم انتظار بودم، که حسین(ع) وارد شد و صدای گریه پیامبر خدا(ص) را شنیدم. سَرَک کشیدم. دیدم حسین(ع) در دامان پیامبر(ص) است و ایشان، گریه کنان، دست بر پیشانی خود می‌کشد. گفتم: به خدا سوگند، نفهمیدم کِی داخل شد! پیامبر(ص) فرمود: «جبرئیل، با ما در خانه بود و گفت: او (حسین) را دوست داری؟ گفتم: از دنیا [او را] دوست دارم. جبرئیل گفت: بی‌تردید، امّتت، او را به زودی در سرزمینی به نام کربلا می‌کُشند». [امّ سلمه گفت:] سپس جبرئیل، از خاک آنجا برگرفت و به پیامبر(ص) نشان داد و حسین(ع) [سال‌ها بعد،] هنگامی که او را برای کشتن محاصره کردند، پرسید: «نام این سرزمین چیست؟». گفتند: کربلا. فرمود: «خدا و پیامبرش راست گفتند؛ سرزمینِ کرب (اندوه) و بلاست».

نامه امام(ع) به هاشمیان

میسر بن عبد العزیز از امام باقر اینچنین نقل می‌کند که: حسین بن علی(ع) از کربلا به محمد بن حنفیه نوشت: «به نام خداوند بخشنده مهربان. از حسین بن علی، به محمد بن علی و خویشاوندان هاشمی‌اش. امّا بعد، گویی که دنیا، هیچ گاه نبوده است و آخرت، همیشه هست. والسّلام!».

داستان بیرون آمدن عمر بن سعد برای نبرد با امام(ع)

خبر دادن امام علی(ع) از برگزیدن دوزخ به وسیله ابن سعد

محمد بن سیرین از یکی از یارانش اینگونه نقل کرده است: علی(ع) به عمر بن سعد فرمود: «تو در چه حالی هستی، هنگامی که در دوراهیِ بر گُزیدن بهشت یا دوزخ، قرار می‌گیری و دوزخ را بر می‌گزینی؟!».

برگزیدن دوزخ

عمار دهنی از امام باقر(ع) نقل کرده: عبید اللّه بن زیاد، فرمان روایی ری را به عمر بن سعد بن ابی وقاص سپرد و فرمان حکومت را به او داد و گفت: مرا از این مرد(یعنی حسین(ع))، آسوده کن. عمر گفت: مرا معاف بدار؛ امّا ابن زیاد نپذیرفت. عمر گفت: امشب را به من مهلت بده. به او مهلت داد. عمر، در کارش اندیشید و چون صبح شد، نزد ابن زیاد آمد و آنچه را بِدان فرمان یافته بود، پذیرفت. سپس عمر بن سعد، به سوی امام(ع)، روانه شد.

در کتاب تاریخ الطبری آمده است که: عقبة بن سمعان می‌گوید: سبب خارج شدن عمر بن سعد به سوی حسین(ع)، این بود که عبید اللّه بن زیاد، او را بر چهار هزار تن از کوفیان، گماشته بود تا آنان را به سوی دَستَبی ببرد و با دیلمیان - که به دستَبی رفته و بر آن جا، چیره شده بودند-، رویارویی کند. ابن زیاد، فرمان حکومت ری را به نام عمر نوشت و فرمان حرکت را به او داد. او بیرون رفت و در حمّام اَعیَن، خیمه لشکر را بر پا کرد. هنگامی که ماجرای امام حسین(ع) پیش آمد و ایشان، به سوی کوفه حرکت کرد، ابن زیاد، عمر بن سعد را فرا خواند و گفت: به سوی حسین، حرکت کن. هنگامی که از کار ما و او فارغ شدیم، به سوی فرمانروایی خود می‌روی. عمر بن سعد به او گفت: خدایت رحمت کند! اگر می‌توانی مرا معاف بداری، معاف بدار. عبید اللّه به او گفت: آری؛ به شرط آنکه فرمان حکومت ری را به ما، باز گردانی. هنگامی که ابن زیاد، این را گفت، عمر بن سعد گفت: امروز را به من، مهلت بده تا بیندیشم. او بازگشت تا با خیرخواهانش، مشورت کند. با هیچ کس مشورت نکرد، جز آنکه او را [از پذیرش این کار،]باز داشت. حمزه پسر مغیرة بن شعبه - که خواهرزاده‌اش بود-، آمد و گفت: ای دایی! تو را به خدا سوگند می‌دهم که مبادا به سوی حسین، حرکت کنی و خدایت را نافرمانی کرده، قطع رَحِم کنی! به خدا سوگند، اگر همه دنیا و زمین و دارایی‌هایش، از آنِ تو باشد و از آنها دست بشویی، برایت بهتر است از آنکه خدا را دیدار کنی، در حالی که [ریختن] خون حسین(ع) را به گردن داری! عمر بن سعد به او گفت: بی‌گمان، به خواست خدا، این کار را می‌کنم. هشام می‌گوید: عوانة بن حکم، از عمار بن عبد اللّه بن یسار جهنی، از پدرش نقل می‌کند که گفت: بر عمر بن سعد، وارد شدم. او فرمان یافته بود تا به سوی حسین(ع) برود. به من گفت: امیر (ابن زیاد) به من فرمان داده که به سوی حسین بروم؛ ولی من نپذیرفته‌ام. به او گفتم: کار درستی کردهای. خدا، هدایتت کند! به گردن دیگری بینداز. انجام نده و به سوی حسین، مرو. از نزدش بیرون آمدم. کسی نزدم آمد و گفت: این، عمر بن سعد است که مردم را برای حرکت به سوی حسین، فرا می‌خوانَد. پس نزد او رفتم. نشسته بود و هنگامی که مرا دید، رویش را برگردانْد. دانستم که تصمیم به حرکت و رویارویی با حسین(ع) گرفته است؛ لذا از نزدش بیرون آمدم. عمر بن سعد، به سوی ابن زیاد رفت و گفت: خداوند، کارت را به صلاح دارد! تو، این کار و عهد فرمانروایی را به من سپرده‌ای و مردم، آن را شنیده‌اند. اگر صلاح می‌بینی، آن را تنفیذ کن و کس دیگری را از میان بزرگان کوفه، به سوی حسین، روانه کن، که من برای تو در جنگ، سودمندتر و با کفایت‌تر از آنها نیستم. سپس، تنی چند را نام بُرد. ابن زیاد به او گفت: بزرگان کوفه را به من معرّفی نکن و برای فرستادن کسی، از تو مشورتی نخواسته‌ام. اگر با لشکر ما می‌روی، برو؛ و گر نه، فرمانِ ما را باز گردان. عمر نیز چون پافشاری او را دید، گفت: می‌روم. عمر، با چهار هزار نفر، حرکت کرد و فردای روز رسیدن حسین(ع) به نینوا، به آنجا رسید.

تلاش‌های ابن زیاد برای حرکت دادن لشکر به سوی کربلا

از کتاب الفتوح اینگونه نقل شده است که: عبید اللّه بن زیاد، مردم را در مسجد کوفه، گِرد آورد و [از کاخش] بیرون آمد و بر بالای منبر رفت و پس از حمد و ثنای الهی، گفت: ای مردم! شما، خاندان سفیان را تجربه کردید و آنها را آن‌گونه یافتید که دوست داشتید؛ و این، یزید است که او را به سیرتِ نیکو و روش پسندیده و نیکی به مردم و مراقبت از مرزها و بخشش به جا می‌شناسید، گو این که پدرش نیز این‌گونه بود. امیر مؤمنان، یزید، بر گرامیداشتِ شما، افزوده و به من نوشته است تا چهار هزار دینار و دویست هزار درهم را در میانتان تقسیم کنم و شما را به سوی جنگ با دشمنش، حسین بن علی، بیرون ببرم. پس به [سخنان او] گوش دهید و فرمان ببرید. والسّلام! سپس، از منبر، فرود آمد و عطای آنان را میان بزرگانشان، تقسیم کرد و آنان را به حرکت و همراهی و یاری دادن به عمر بن سعد در جنگ با حسین(ع)، فرا خواند. نخستین کسی که به سوی عمر بن سعد، حرکت کرد، شمر بن ذی الجوشن سلولی - که لعنت خدا بر او باد - بود که با چهار هزار تن، به او پیوست و لشکر عمر بن سعد، به نُه هزار تن رسید. پس از او، زید بن رکاب کلبی با دو هزار تن، حصین بن نمیر سکونی با چهار هزار تن، مصاب ماری (مُضایر مازِنی) با سه هزار تن و نصر بن حربه با دو هزار تن، به او پیوستند و سپاهش به بیست هزار تن رسید. آن گاه ابن زیاد، مردی را به سوی شبث بن ربعی ریاحی فرستاد و از او خواست که به سوی عمر بن سعد برود. او بیماری را بهانه کرد. ابن زیاد به او گفت: آیا خود را به بیماری می‌زنی؟ اگر تو گوش به فرمان ما هستی، به سوی جنگ با دشمن ما برو. او نیز پس از آنکه ابن زیاد، او را بزرگ داشت و عطایا و هدایایی به وی بخشید، با هزار سوار، به عمر بن سعد پیوست. پس از آن، حجار بن ابجر نیز با هزار سوار، از پیِ او آمد و سپاه عمر بن سعد، به ۲۲ هزار پیاده و سواره رسید. آن گاه ابن زیاد، به عمر بن سعد نوشت: «با فراوانیِ سواره و پیاده، بهانه‌ای در جنگ با حسین، برایت نگذاشته‌ام. دقّت کن که هیچ کاری را آغاز مکنی، جز آنکه صبح و شب، با هر پیک بامدادی و شامگاهی، با من مشورت کنی. والسّلام!». عبید اللّه بن زیاد، همواره کسی را به سوی عمر بن سعد، روانه می‌کرد و از او می‌خواست تا در نبرد با حسین(ع)، شتاب کند. دسته‌های سپاه عمر بن سعد، شش روز از محرّم گذشته، به هم پیوستند.

رسیدن عمر بن سعد به کربلا

از عمار بن عبد اللّه بن یسار جهنی نقل است: عمر بن سعد، با چهار هزار نفر آمد تا در فردای همان روزی که حسین(ع) در نینوا فرود آمد، بر او در آمد.

در کتاب تاریخ الیعقوبی آمده است: هنگامی که خبر نزدیک شدن حسین(ع) به کوفه، به عبید اللّه بن زیاد رسید، حر بن یزید را روانه کرد و او، حسین(ع) را از رفتن به راه خود، باز داشت. سپس عمر بن سعد را با لشکری فرستاد که حسین(ع) را در جایی کنار فرات به نام کربلا، دیدار کرد. حسین(ع)، با ۶۲ یا ۷۲ تن از خاندان و یارانش بود و عمر بن سعد، با چهار هزار تن [سپاهی]. آنان، آب را از حسین(ع)، باز داشتند و میان او و فرات، جدایی انداختند و حسین(ع)، آنان را به خدا سوگند داد؛ امّا ایشان، چیز دیگری جز جنگ یا تسلیم شدن را نپذیرفتند؛ تسلیم شدن به این صورت که نزد عبید اللّه بن زیاد بروند و نظر او را بپذیرند و حکم یزید را جاری کنند.

نامه ابن زیاد به امام(ع) و پاسخ ندادن ایشان

از کتاب الفتوح نقل شده: حر بن یزید، با هزار سوار آمد و رو به روی حسین(ع)، فرود آمد. سپس به عبید اللّه بن زیاد، خبر فرود آمدن حسین(ع) را به سرزمین کربلا نوشت. عبید اللّه بن زیاد نیز به حسین(ع) چنین نوشت: «امّا بعد، ای حسین! خبر فرود آمدنت به کربلا، به من رسیده و امیرمؤمنان یزید بن معاویه، به من نوشته است که بستر نگُسترم و نانِ سیر نخورم تا آنکه تو را به خدای دانای لطیف، ملحق کنم یا به حکم من و یزید بن معاویه، گردن بنهی. والسّلام!». هنگامی که نامه رسید، حسین(ع) آن را خواند. سپس آن را پرتاب کرد و فرمود: «قومی که رضایتِ خودشان را بر رضایت آفریدگارشان مقدّم بدارند، رستگار نمی‌شوند». پیک به حسین(ع) گفت: ابا عبد اللّه! پاسخ نامه؟ حسین(ع) فرمود: «من به او پاسخی نمی‌دهم؛ چراکه عذاب الهی بر او حتمی شده است». پیک، این را به ابن زیاد گفت و او به شدّت، خشمگین شد.

دیدار امام(ع) و ابن سعد، میان دو لشکر

از خوارزمی نقل است: حسین(ع)، به عمر بن سعد، پیام فرستاد که: «می خواهم با تو گفتگو کنم. امشب میان لشکر من و لشکر خودت، همدیگر را ببینیم». عمر بن سعد، با بیست سوار و حسین(ع) نیز با همین تعداد، بیرون آمدند. هنگامی که یکدیگر را دیدند، حسین(ع) به یارانش فرمان داد و آنان، از او کناره گرفتند و تنها برادرش عبّاس(ع) و پسرش علی اکبر(ع) در کنارش ماندند. ابن سعد نیز به یارانش فرمان داد. آنان هم از او دور شدند و تنها فرزندش حَفْص و غلامش به نام لاحِق، در کنار او ماندند. حسین(ع) به ابن سعد گفت: «وای بر تو! آیا از خدایی که بازگشتت به سوی اوست، پروا نمی‌کنی؟ ای مرد! آیا با من می‌جنگی، در حالی که می‌دانی من، فرزند چه کسی هستم؟ این قوم را وا گذار و با من باش که در این حال، به خدا نزدیک‌تری». عمر به حسین(ع) گفت: بیم دارم که خانه‌ام ویران شود! حسین(ع) فرمود: «من، آن را برایت می‌سازم». عمر گفت: می‌ترسم که مزرعه‌ام را بگیرند. حسین(ع) فرمود: «من، بهتر از آن را از مِلکم در حجاز، به تو می‌دهم». عمر گفت: من خانواده‌ای دارم که بر آنها بیمناکم. حسین(ع) فرمود: «من، سلامتِ آنها را ضمانت می‌کنم». عمر، ساکت ماند و پاسخی نداد و حسین(ع)، از او روی گرداند و در حال بازگشت فرمود: «تو را چه شده؟! خداوند، تو را هر چه زودتر در بسترت بکشد و تو را در روز حشر و نشرت، نیامرزد! به خدا سوگند، امید دارم که جز اندکی از گندم عراق، نخوری!». عمر به حسین(ع) گفت: ای ابا عبد اللّه! به جای گندم، جو هست! سپس، عمر به لشکر خود، بازگشت.

نامه ابن سعد به ابن زیاد و پاسخ او

حسان بن فائد بن بکیر عبسی اینچنین نقل می‌کند: - گواهی می‌دهم وقتی نامه عمر بن سعد به عبید اللّه بن زیاد رسید، من آنجا بودم. در آن، نوشته بود: «به نام خداوند بخشنده مهربان. امّا بعد، هنگامی که بر حسین(ع) فرود آمدم، پیکم را به سوی او فرستادم و از کار و مقصود و خواسته اش، جویا شدم. او گفت: اهالی این سرزمین، به من نامه نوشته‌اند و فرستادگان آنها نزد من آمده، از من خواسته‌اند که بیایم و من، آمده‌ام؛ امّا اکنون، اگر [آمدن] مرا خوش نمی‌دارند و از تصمیمی که فرستادگانشان برایم آورده بودند، منصرف شده‌اند، من نیز باز می‌گردم». هنگامی که نامه را برای ابن زیاد خواندند، گفت: اکنون که چنگال هایمان در او فرو رفته است امید نجات دارد؛ ولی هیچ راه گریزی نیست. آن گاه عبید اللّه بن زیاد، به عمر بن سعد، نوشت: «به نام خداوند بخشنده مهربان. امّا بعد، نامه‌ات به من رسید و آنچه را گفتی، فهمیدم. به حسین، پیشنهاد بده که خودش و همه یارانش با یزید، بیعت کنند. چون چنین کرد، تصمیم خود را می‌گیریم. والسّلام!». هنگامی که نامه به عمر بن سعد رسید، گفت: فکرش را می‌کردم که ابن زیاد، [حسین را] آسوده نخواهد گذاشت!.

کوشش‌های حبیب بن مظاهر برای یاری امام(ع)، در ششم محرّم

در کتاب أنساب الأشراف آمده است: حبیب بن مظهر، به حسین(ع) گفت: این جا بادیه نشینانی از بنی اسد که در کناره دو رود، فرود آمده‌اند، زندگی می‌کنند و فاصله میان ما و آنان، تنها یک منزل است. آیا به من اجازه می‌دهی که نزد آنان بروم و دعوتشان کنم؟ شاید خداوند، سودی به وسیله آنان به سوی تو بکشانَد و یا مکروهی را از تو، دور سازد. حسین(ع) به او اجازه داد. او نزد آنان آمد و به ایشان گفت: من، شما را به شرافت و فضیلتِ آخرت و پاداش سِتُرگ آن، فرا می‌خوانم. من، شما را به یاریِ فرزند دختر پیامبرتان می‌خوانم که به او ستم شده است و کوفیان، او را فرا خوانده‌اند تا یاری‌اش کنند و چون نزد آنان آمده، او را وا نهاده و بر او تاخته‌اند تا او را بکُشند و هفتاد تن نیز با او، همراه شده‌اند. از میان کسانی که آنجا بودند، مردی به نام جبلة بن عمرو، نزد عمر بن سعد آمد و باخبرش کرد. او نیز ازرق بن حارث صیداوی را با سوارانی، روانه کرد و میان آنان و حسین(ع)، مانع شدند. حبیب بن مُظهّر نیز به سوی حسین(ع) باز گشت و ماجرا را باز گفت. حسین(ع) فرمود: «ستایش فراوان، ویژه خداست!».

باز داشتن امام(ع) و یارانش از آب، در روز هفتم محرّم

از حمید بن مسلم ازدی اینچنین نقل است: نامه‌ای از عبید اللّه بن زیاد، برای عمر بن سعد آمد [که متنش چنین بود]: «امّا بعد، میان حسین و یارانش و آب، مانع شو و قطره‌ای از آن را نچشند، همان‌گونه که با پرهیزگار پاکِ مظلوم، امیر مؤمنان عثمان بن عفان کردند». عمر بن سعد، عمرو بن حجاج را با پانصد سوار، روانه کرد و بر شریعه (آبْ راهِ) فرات، فرود آمدند تا میان حسین(ع) و یارانش و آب، مانع شوند و نگذارند قطره‌ای از آن را بنوشند. این، سه روز پیش از شهادت حسین(ع) بود. عبد اللّه بن ابی حصین ازدی بجلی، با حسین(ع) رویارو شد و گفت: ای حسین! آیا به آب نمی‌نگری که مانند سینه آسمان [، صاف و زلال] است؟! به خدا سوگند، قطره‌ای از آن را نمی‌چشی تا تشنه بمیری! حسین(ع) گفت: «خدایا! او را تشنه بمیران و هیچ گاه، او را نیامرز». به خدا سوگند، پس از این ماجراها، او را در بیماری‌اش، عیادت کردم. به خدایی که هیچ خدایی به جز او نیست، سوگند، دیدم که او آب می‌نوشد تا این که شکمش، پُر می‌شود و سپس، آنها را قِی می‌کند و باز می‌گردد، و می‌نوشد تا شکمش پُر می‌شود، امّا سیراب نمی‌شود! این، کارِ او بود تا جانش به در رفت.

نقش عبّاس(ع) در رساندن آب به لشکر امام(ع)

در کتاب الأخبار الطّوال آمده است: هنگامی که تشنگی بر حسین(ع) و یارانش سخت شد، به برادرش عباس بن علی(ع) که مادرش از قبیله بنی عامر بن صعصعه بود، فرمان داد که با سی سوار و بیست پیاده که هر کدام، مَشک آبی هم داشته باشند، به سوی آب برود و با کسانی که میان آنان و آب، مانع شده‌اند، بجنگند. عبّاس(ع) به سوی آب، روان شد و نافِع بن هِلال، پیشاپیش آنان بود. به شریعه (آبْ راهِ) فرات، نزدیک شدند که عمرو بن حجاج، آنان را باز داشت. عبّاس(ع) و همراهانش، با او درگیر شدند و آنان را از شریعه راندند و پیادگان [لشکر] حسین(ع)، به درون آب رفتند و مَشک‌های خود را پُر کردند. عبّاس(ع)، میان یارانش ایستادگی کرد و از پیادگان، دفاع نمود تا آب را به لشکر حسین(ع) رساندند.

از خوارزمی نقل است: در ماجرای باز داشتن امام(ع) از آب : ابن سعد، مردی به نام عمرو بن حجاج زبیدی را فرا خواند و سواران فراوانی را با او همراه کرد و به او فرمان داد تا بر راه آبی که کنار لشکرگاه امام حسین(ع) بود، فرود آید. سواران، بر راه آب، فرود آمدند. [از آن سو،] هنگامی که تشنگی حسین(ع) و یارانش شدّت گرفت، برادرش عبّاس(ع) را فرا خواند و سی سوار و بیست پیاده را با او همراه کرد و بیست مَشک به آنان داد. آنان، در دلِ شب، به فرات نزدیک شدند. عمرو بن حَجّاج گفت: کیست؟ هلال بن نافع جملی به او گفت: من پسر عموی تو، از یاران حسین(ع) هستم. آمده‌ام تا از این آبی که از ما دریغ کرده‌اید، بنوشم. عمرو به او گفت: بنوش. گوارایت باد! نافع گفت: وای بر تو! چگونه به من فرمان می‌دهی که از آب بنوشم، در حالی که حسین(ع) و همراهانش، از تشنگی در حال مرگ‌اند؟! عمرو گفت: راست می‌گویی. این را می‌دانم؛ امّا فرمانی به ما داده شده است و ناگزیریم که این فرمان را به انجام برسانیم. هلال، یارانش را فرا خواند و به درون فرات رفتند. عمرو نیز یارانش را فرا خواند تا مانعِ آنان شوند. هر دو گروه، بر سرِ آب، سخت با هم درگیر شدند. دسته‌ای می‌جنگیدند و دسته‌ای، مَشک‌ها را از آب، پُر می‌کردند. گروهی از یاران عمرو بن حجاج، کشته شدند؛ ولی هیچ یک از یاران حسین(ع)، کشته نشدند. سپس آن گروه، با آب به لشکرگاهشان باز گشتند و حسین(ع) و همراهانش، آب نوشیدند. عبّاس(ع)، آن روز، «سَقّا (آب‌آور)» نامیده شد».

نامه ابن زیاد به ابن سعد و ترغیب به شتاب ورزیدن در نبرد با امام(ع)

ابو مخنف نقل کرده است که: سلیمان بن ابی راشد، از حمید بن مسلم، برایم نقل کرد که: عبید اللّه بن زیاد، شمر بن ذی الجوشن را فرا خواند و به او گفت: این نامه را برای عمر بن سعد ببر و باید گردن نهادن به حکم مرا به حسین و یارانش، عرضه بدارد. اگر پذیرفتند، باید آنان را دستْ بسته، به سوی من بفرستد، و اگر نپذیرفتند، باید با آنان بجنگد. اگر عمر چنین کرد، گوش به فرمان و مطیعِ او باش، و اگر خودداری کرد، تو با آنان بجنگ و تو، فرمانده مردمی (لشکری) و بر او (حسین(ع)) بپَر و گردنش را بزن و سرش را به سوی من بفرست. ابو جَناب کَلْبی نیز برایم گفت: سپس عبید اللّه بن زیاد، به عمر بن سعد نوشت: «امّا بعد، من، تو را به سوی حسینْ نفرستادم که کاری به او نداشته باشی و یا به او مهلت دهی و برایش سلامت و ماندگاری را آرزو کنی و یا برایش نزد من به شفاعت بنشینی.... دقّت کن! اگر حسین و یارانش، به حکم [من] گردن نهادند و تسلیم شدند، آنها را دست‌بسته، نزد من بفرست، و اگر خودداری کردند، لشکر را به سویشان حرکت ده و آنها را بکُش و مُثْله کن که سزامندِ این هستند؛ و اگر حسین، کشته شد، بر سینه و پشتش اسب بتازان که او نافرمان و بُریده از امّت و بُرَنده[ی رَحِم] و ستمکار است. قصدم از این کار، زیان رساندن به او پس از مرگ نیست - که امکان ندارد -؛ بلکه عهد کرده بودم که اگر او را بکُشم، این کار را با او بکنم. اگر تو، کار ما را اجرا کنی، پاداش مطیعِ گوش به فرمان را به تو می‌دهیم، و اگر خودداری کردی، از کار و سپاه ما، کناره بگیر و لشکر را به شمر بن ذی الجوشن، وا بگذار که ما، فرمانمان را به او داده‌ایم. والسّلام!».

روز محاصره حسین(ع) و یارانش

از عبد الملک نقل شده: از امام صادق(ع)، از روزه روزهای تاسوعا و عاشورا در ماه محرّم پرسیدم. فرمود: «تاسوعا، روزی است که حسین و یارانش - که خدا از ایشان، خشنود باد-، در کربلا، محاصره شدند و سپاه شام، بر گِرد او جمع شدند و فرود آمدند. ابن مرجانه و عمر بن سعد، از وفور و فراوانیِ سپاهیان، شادمان شدند و در این روز، حسین(ع) و یارانش را - که خدا از ایشان خشنود باد-، ناتوان شمردند و یقین کردند که کسی به یاری حسین(ع) نمی‌آید و عراقیان، به او کمکی نمی‌دهند. پدرم فدای ناتوانْ شمرده شده غریب باد!» سپس فرمود: «امّا روز عاشورا، روزی است که مصیبت حسین(ع) و بر خاک افتادن او میان یارانش، پیش آمد و یارانش نیز برهنه، بر گِرد او بر زمین افتاده بودند. آیا در چنین روزی، روزه می‌گیرند؟ به پروردگار خانه حرام سوگند که هرگز، روا نیست!».

حیله شمر برای جدایی انداختن میان امام(ع) و برادرش عبّاس(ع)

در کتاب أنساب الأشراف آمده است: شمر، [در میدان] ایستاد و گفت: خواهرزادگان ما، کجا هستند (یعنی: عبّاس(ع)، عبداللّه، جعفر و عثمان، فرزندان علی بن ابی طالب(ع) که مادرشان، اُمّ البنین، دختر حزام بن ربیعه کلابی شاعر بود؟ آنان، به سوی او آمدند. شمر گفت: شما در امان هستید. گفتند: خداوند، تو و امانت را لعنت کند! آیا به ما امان می‌دهی، در حالی که فرزند دختر پیامبر خدا(ص) در امان نیست؟!

در کتاب الملهوف آمده است: شمر بن ذی الجوشن - که خدا، لعنتش کند - آمد و ندا داد: خواهرزادگان من، عبد اللّه، جعفر، عبّاس و عثمان، کجا هستند؟ حسین(ع) فرمود: «پاسخش را بدهید، هر چند فاسق است؛ چراکه یکی از دایی‌های شماست». آنان به او گفتند: چه کار داری؟ گفت: ای خواهرزادگان من! شما در امان هستید. خود را به همراه برادرتان حسین، به کُشتن ندهید و در اطاعت امیر مؤمنان یزید بن معاویه باشید. عباس بن علی(ع)، او را ندا داد: «دستانت، بُریده باد و لعنت بر امانی که آورده‌ای، ای دشمن خدا! آیا به ما فرمان می‌دهی که برادر و سَرورمان حسین بن فاطمه را وا گذاریم و در اطاعت ملعونان و فرزندان ملعون‌ها درآییم؟!». شمر، خشمگینانه، به سوی لشکرش بازگشت.

شب را مهلت گرفتن، برای نماز و دعا و استغفار

از ابو مخنف نقل است، در یادکردِ حوادث عصر تاسوعا: حارث بن حصیره از عبد اللّه بن شریک عامری برایم نقل کرد که: عمر بن سعد ندا داد: ای لشکر خدا! سوار شوید و بشارتتان باد! آن گاه، خود با مردم، سوار شد و پس از نماز عصر، به سوی آنان (سپاه حسین(ع))، حرکت کرد. حسین(ع)، جلوی خیمه نشسته بود و شمشیرش را بر گِرد پاهایش حلقه کرده بود و خوابش برده، سرش بر روی زانوانش افتاده بود که خواهرش زینب(س)، صدای حرکت لشکر ابن سعد را شنید و به برادرش نزدیک شد و گفت: ای برادر من! آیا صداها را نمی‌شنوی که نزدیک شده‌اند؟ حسین(ع)، سرش را بلند کرد و فرمود: «پیامبر خدا(ص) را در خواب دیدم. به من فرمود: تو به سوی ما می‌آیی». خواهرش به صورت خود زد و گفت: وای بر من! حسین(ع) فرمود: «خواهرم! بر تو چنین مباد. آرام باش. [خدای] رحمان، بر تو رحم کند!». عباس بن علی(ع) گفت: ای برادر! آنان به سوی تو حرکت کرده‌اند. حسین(ع) برخاست و سپس فرمود: «ای عبّاس! ای برادرم! جانم فدایت! سوار شو و با آنان، ملاقات کن و بپرس که در چه حال‌اند و چه شده است و برای چه آمده‌اند؟». عبّاس(ع) با بیست سوار، به پیشواز آنان رفت. زهیر بن قین و حبیب بن مظاهر نیز میان آن بیست تن بودند. عبّاس(ع) به آنان گفت: چه شده و چه می‌خواهید؟ گفتند: فرمان امیر آمده که به شما پیشنهاد دهیم که یا به حکمش گردن نهید و یا با شما بجنگیم. عبّاس(ع) گفت: عجله نکنید تا به سوی ابا عبد اللّه، باز گردم و آنچه را گفتید، به او برسانم. آنان، ایستادند و سپس گفتند: او را ببین و از این موضوع، آگاهش کن. سپس نزد ما بیا و آنچه را که می‌گوید، به ما بگو. عبّاس(ع)، با شتاب به سوی حسین(ع) بازگشت تا باخبرش سازد؛ امّا یارانش ایستادند و با سپاهیان دشمن، سخن گفتند. حبیب بن مُظاهر، به زُهَیر بن قَین گفت: اگر می‌خواهی، تو با مردم، سخن بگو و اگر می‌خواهی، من سخن بگویم. زُهَیر به او گفت: تو این کار را آغاز کردی. پس تو با آنان، سخن بگو. حبیب بن مُظاهر، به آنان گفت: بدانید که - به خدا سوگند-، فردای قیامت و نزد خدا، چه بد مردمی هستند که بر او در می‌آیند، در حالی که فرزندان پیامبرش(ص) خاندان و اهل بیت او، و نیز عابدان این سرزمین و سحرخیزانِ کوشا و فراوانْ یادکنندگانِ خدا را کُشته‌اند! عزرة بن قیس به او گفت: تا می‌توانی، از خودت بگو و تعریف کن! زُهَیر به او گفت: ای عَزره! خدا از او تعریف کرده و رهنمونش شده است. از خدا پروا کن - ای عَزره - که من، خیرخواه تو هستم! تو را به خدا سوگند می‌دهم - ای عزره - که مبادا در کشتن جان‌های پاک، از یاوران گمراهی باشی! او گفت: ای زُهَیر! تو نزد ما، از پیروان این خاندان، به شمار نمی‌رفتی. تو عثمانی بودی! زُهَیر گفت: آیا تو از موضعگیری و ایستادنم در این جا، به این راه نمی‌بری که از آنها هستم؟! بدانید که - به خدا سوگند-، من هیچ گاه نامه‌ای به حسین(ع) ننوشته‌ام و پیکی روانه نساخته‌ام و به او وعده یاری نداده‌ام؛ امّا راه، ما را با هم گِرد آورد و هنگامی که او را دیدم، پیامبر خدا(ص) را و جایگاه حسین را در نزد او، به یاد آوردم و آنچه را از دشمنش و گروه شما به او رسیده، دانستم. پس اندیشیدم که یاری‌اش کنم و در گروه او باشم و جانم را فدایش کنم تا حقّ خدا و پیامبرش را که شما تباه کرده‌اید، پاس بدارم. عباس بن علی(ع)، به شتاب آمد تا به آنها رسید و گفت: ای مردم! ابا عبد اللّه، از شما می‌خواهد که امشب، باز گردید تا در این باره بیندیشد.... هنگامی که عبّاس بن علی(ع) نزد حسین(ع) آمد و پیشنهاد عمر بن سعد را باز گفت، امام حسین(ع) به او فرمود: «به سوی آنان، باز گرد و اگر توانستی، رویارویی با آنها را تا صبح به تأخیر بینداز و امشب، بازشان گردان. شاید که امشب برای پروردگارمان، نماز بخوانیم و او را بخوانیم و از وی آمرزش بخواهیم، که او خود می‌داند که من، نماز گزاردن برای او، تلاوت کتابش، دعا و آمرزش‌خواهیِ فراوان را دوست دارم». همچنین حارث بن حصیره، از عبداللّه بن شریک عامری، از امام زین العابدین(ع) برایم نقل کرد که فرمود: «پیکی از سوی عمر بن سعد، نزد ما آمد و به‌گونه‌ای ایستاد که سخنش را بشنویم و سپس گفت: ما تا فردا به شما، مهلت می‌دهیم. اگر تسلیم شدید، شما را به سوی امیرمان عبید اللّه بن زیاد می‌بریم، و اگر خودداری کردید، شما را رها نمی‌کنیم».

در کتاب الملهوف آمده است: هنگامی که حسین(ع)، حرص ورزی دشمن را در شتاب برای نبرد و اندک بودن بهره‌مندی شان از اندرز و سخن را دید، به برادرش عبّاس(ع) فرمود: «اگر می‌توانی، آنان را امروز از [نبرد با] ما منصرف کنی، بکن، تا امشب را برای پروردگارمان، نماز بگزاریم که او می‌داند من، نماز گزاردن برای او و تلاوت کتابش را دوست دارم». عبّاس(ع)، این را از ایشان خواست و عمر بن سعد، درنگ کرد. عمرو بن حجاج زبیدی، به او گفت: به خدا سوگند، اگر آنان ترک و دیلم نیز بودند و این را خواسته بودند، موافقت می‌کردیم، حال که خاندان محمّد(ص) هستند، چگونه نپذیریم؟! از این‌رو، لشکر عمر بن سعد، موافقت کرد. حسین(ع)، نشسته، خوابش بُرد. سپس بیدار شد و گفت: «ای خواهر! این ساعت، جدّم محمّد(ص) و پدرم علی(ع)، و مادرم فاطمه(س) و برادرم حسن(ع) را در عالم رؤیا دیدم که می‌گفتند: ای حسین! تو به زودی، (بر اساس برخی روایت‌ها: فردا) به سوی ما می‌آیی». زینب(س)، بر صورت خود زد و شیوَنی کشید. حسین(ع) به او فرمود: «آرام‌تر! دشمن را شماتت‌کننده ما مکن».

سخن گفتن امام(ع) با خانواده و یارانش و پیشنهاد بازگشت دادن به همگی آنها

عبد الله بن شریک عامری از امام زین العابدین نقل می‌کند: حسین(ع)، یارانش را پس از باز گشت عمر بن سعد، گِرد آورد، و این، هنگام غروب بود. من، بیمار بودم. خودم را به او نزدیک کردم تا سخنش را بشنوم. شنیدم که پدرم به یارانش می‌گوید: «خداوند - تبارک و تعالی - را با بهترین ثناها، می‌ستایم و او را بر شادی و سختی، ستایش می‌کنم. خدایا! تو را بر این می‌ستایم که به نبوّت، گرامی مان داشتی و قرآن را به ما آموختی و در دین، بینایمان گرداندی و برایمان، گوش و چشم و دل، قرار دادی و ما را از مشرکان، قرار ندادی. امّا بعد، من، یارانی شایسته‌تر و بهتر از یاران خود نمی‌شناسم و خانواده‌ای بهتر از خانواده‌ام، در نیکی کردن و صِله اَرحام، سراغ ندارم. خداوند، از جانب من به همه شما، جزای خیر دهد! هان! من گمان دارم که روز کارزار ما با این دشمنان، فرداست. هان که من، نظرم را برایتان گفتم! همگی آزادید که بروید. تعهّدی به من ندارید. این [سیاهیِ]شب، شما را پوشانده است. آن را مَرکب خود سازید».

پاسخ خانواده و یاران امام(ع)

عبد اللّه بن منصور از امام صادق(ع) نقل کرده است: هنگامی که نامه عبید اللّه بن زیاد، به عمر بن سعد رسید، عمر به جارچی‌اش فرمان داد که ندا در دهد: ما امروز و امشب را به حسین و یارانش، مهلت دادیم. این بر حسین(ع) و یارانش، گران آمد. حسین(ع) در میان یارانش به سخن ایستاد و فرمود: «خدایا! من، نه خاندانی را می‌شناسم که از خاندانم، نیکوکارتر و پاک‌تر و پاکیزه‌تر باشند، و نه یارانی را که بهتر از یاران من باشند. می‌بینید که چه شده است؟ شما از بیعت من آزادید و چیزی به گردنتان نیست و تعهّدی به من ندارید. این، شب است که تاریکی آن، شما را فرا گرفته است. آن را مَرکب خود گیرید و در شهرها پراکنده شوید، که این جماعت، مرا می‌جویند و اگر به من دست یابند، از تعقیب دیگران، دست می‌کشند». عبداللّه بن مسلم بن عقیل بن ابی طالب، برخاست و گفت: ای فرزند پیامبر خدا! اگر ما، بزرگ و پیر و سَرورمان، زاده سَرور عموهایمان، فرزند پیامبرمان و سَرور پیامبران را وا بگذاریم و همراهش شمشیر نزنیم و با نیزه، همراهش نجنگیم، مردم به ما چه می‌گویند؟ به خدا سوگند، نه؛ تا آنکه به همان جایی در آییم که تو در می‌آیی و جان هایمان را فدایِ تو کنیم و خون هایمان را به پای تو بریزیم، که چون چنین کردیم، آنچه را بر عهده ماست، ادا نموده و از عهده وظیفه مان، بیرون آمده ایم. مردی به نام زهیر بن قین بجلی نیز برخاست و به امام(ع) گفت: ای فرزند پیامبر خدا! دوست داشتم که کشته شوم و دوباره، زنده شوم و سپس کشته شوم و دوباره، زنده شوم و آن گاه، کشته شوم و باز، زنده شوم و تا صدبار به خاطر تو و همراهیانت کشته شوم، امّا خدا با من، مرگ را از شما اهل بیت، دور بگردانَد. امام(ع) به او و یارانش فرمود: «جزای خیر ببینید!».

از اسود بن قیس عبدی اینگونه نقل است: به محمد بن بشیر حضرمی گفته شد: پسرت، در مرز ری، اسیر شده است. گفت: او و خودم را به حساب خدا می‌گذارم. نه دوست داشتم که اسیر شود، و نه پس از او بمانم. حسین(ع)، سخن او را شنید. به او فرمود: «خداوند، رحمتت کند! بیعتم را از تو برداشتم. [برو و] به آزاد کردن فرزندت بپرداز». او گفت: درندگان، مرا زنده زنده بخورند، اگر از تو جدا شوم! امام(ع) فرمود: «پس، این جامه‌های گران بها را در اختیارِ فرزندت قرار ده تا با آنها، فِدیه (جانْ فدای) برادرش را فراهم کند». سپس، پنج جامه به ارزش هزار دینار به او بخشید.

نگریستن یاران امام(ع) به جایگاه‌هایشان در بهشت

محمد بن عماره نقل کرده است: به امام [صادق(ع)] گفتم: مرا از یاران حسین(ع) و رفتنشان به پیشواز مرگ، باخبر کن. فرمود: «پرده از پیشِ چشمشان، کنار رفت تا آنکه جایگاه‌هایشان را در بهشت دیدند، و هر یک از آنان، به شهادت اقدام می‌کرد تا به همبَر شدن با حوریان و جایگاهش در بهشت برسد».

شب راز و نیاز

در کتاب أنساب الأشراف نقل شده: هنگامی که شب بر حسین(ع) و یارانش، سایه افکند، آنان، همه شب را به نماز و تسبیح و آمرزش خواهی ایستادند و دعا و گریه و زاری کردند.

از خوارزمی نقل است: شب، در رسید و حسین(ع)، شب عاشورا را به رکوع و سجود و گریه و آمرزش خواهی و تضرّع و زاری پرداخت و یارانش، زمزمه‌هایی [بدون وقفه]مانند آوای زنبور عسل داشتند.

از وقایع شب عاشورا

از ضحاک بن عبد اللّه مشرقی نقل شده: هنگامی که شب شد، حسین(ع) و یارانش، همه شب را به نماز و آمرزش خواهی و دعا و راز و نیاز ایستادند. سوارانی از دشمن که نگهبانیِ ما را می‌دادند، بر ما گذشتند، در حالی که حسین(ع)، تلاوت می‌کرد: «و البته کسانی که کافر شده‌اند، نباید تصوّر کنند این که به ایشان مهلت می‌دهیم، برای آنان نیکوست. ما فقط به ایشان، مهلت می‌دهیم تا بر گناه [خود] بیفزایند؛ و [آن گاه]، عذابی خفّت آور خواهند داشت. خداوند، بر آن نیست که مؤمنان را به این [حالی] که شما بر آن هستید، وا گذارد، تا آنکه پلید را از پاک، جدا کند». یکی از سواران نگهبان بر ما، آیه را شنید و گفت: به خدای کعبه سوگند، ما پاکیزگانیم و از شما جدا گشته‌ایم. او را شناختم و به بریر بن حضیر گفتم: می‌دانی این کیست؟ گفت: نه. گفتم: این، ابو حرب عبداللّه بن شهر سبیعی است. شوخ و بیهوده کار، و با این همه، بزرگ زاده و دلیر و گستاخ بود و سعید بن قیس، او را به خاطر جنایتی، زندان هم کرده بود. بُرَیر بن حُضَیر به او گفت: ای فاسق! خداوند، تو را از پاکیزگان قرار داده؟! او به بُرَیر گفت: تو کیستی؟ گفت: من بُرَیر بن حُضَیر هستم. او گفت: ما از آنِ خداییم! بر من گران است! به خدا سوگند، هلاک می‌شوی! به خدا سوگند - ای بُریر - هلاک می‌شوی! بُرَیر گفت: ای ابو حرب! آیا می‌خواهی از گناهان بزرگت به درگاه خدا، توبه کنی؟ به خدا سوگند، ما پاکیزگانیم و شما، آلودگانید! ابو حرب به استهزا گفت: و من، از گواهانِ بر این موضوع هستم! من گفتم: وای بر تو! آیا شناختت، بهره‌ای برایت ندارد؟ گفت: فدایت شوم! پس چه کسی همدم یزید بن عذره عنزی از قبیله عنز بن وائل شود؟! اکنون، او این جا با من است. [بُرَیر] گفت: خداوند، همیشه رأیت را زشت گرداند! تو کم عقلی. سپس ابو حرب، باز گشت، و فرمانده سوارانی که آن شب، نگهبانیِ ما را می‌دادند، عزرة بن قیس احمسی بود.

گفتگوی بُرَیر و شِمْر

در کتاب الفتوح نقل شده: شمر بن ذی الجوشن - که خداوند، لعنتش کند-، نیمه شب، با گروهی از همراهانش به لشکر حسین(ع) نزدیک شد. حسین(ع)، با صدای بلند، به تلاوت این آیه مشغول بود: «و البته کسانی که کافر شده‌اند، نباید تصوّر کنند این که به ایشان مهلت می‌دهیم، برای آنان، نیکوست»...، تا آخر آیه. ملعونی از همراهان شمر بن ذی الجوشن، فریاد کشید: به خدای کعبه سوگند، ما پاکیزگانیم و شما، پلیدید، و ما از شما، جدا گشته‌ایم! بُرَیر، نمازش را قطع کرد و ندا داد: ای فاسق! ای تبهکار! ای دشمن خدا! آیا مانند تویی، از پاکیزگان است؟! تو جز چارپایی بی‌خِرد، نیستی. تو را به آتش روز قیامت و عذاب دردناک، بشارت باد! شمر بن ذی الجوشن - که خدا لعنتش کند-، بر سرِ او داد کشید و گفت: ای گوینده! خداوند - تبارک و تعالی-، تو را و همراهت حسین را به زودی می‌کُشد. بُرَیر به او گفت: ای دشمن خدا! آیا مرا از مرگ می‌ترسانی؟ به خدا سوگند، مرگ، از زندگی با شما، برای ما دوست داشتنی‌تر است. به خدا سوگند، کسانی که خون فرزندان و خاندان محمّد(ص) را می‌ریزند، به شفاعتش نمی‌رسند. مردی از یاران حسین(ع) به سوی بریر بن حضیر آمد و به او گفت: خدایت رحمت کند، ای بریر! ابا عبد اللّه(ع) به تو می‌فرماید: «به جایگاهت، باز گرد و با آنان سخن مگو، که - به جانم سوگند-، اگر مؤمنِ آل فرعون، قومش را نصیحت کرد و دعوت را به آخر رساند، تو نیز نصیحت کردی و آن را به آخر رساندی».

جستارهای وابسته

منابع

1. محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین

پانویس