معاد در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث معاد است. معاد از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: معاد در لغت - معاد در قرآن - معاد در نهج البلاغه - معاد در کلام اسلامی - معاد در معارف دعا و زیارات - معاد در معارف و سیره علوی - معاد در معارف و سیره سجادی - معاد در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

معاد از اصول اعتقادی دین اسلام است که با همۀ شئون زندگی انسان ارتباط دارد. دلایل عقلی و نقلی مختلفی برای اثبات معاد بیان شده است. همچنین، حالت منطقی شیوۀ بازگشت انسان‌ها در قیامت، این است که المعاد لا روحانیة و لا جسمانیة بل امر بین الجسمانی و الروحانی. موضوع معاد در گفتار و کردار حضرت علی (ع)، به عنوان کسی‌که از اعماق جان موضوع معاد را درک کرده و به آن توجه دارد، به دفعات مطرح شده است. ایشان معاد، آخرت و وقوع قیامت را ادامه آفرینش جهان هستی و دنیا معرفی می‌کند، ولی توجه و محور کلام امام در مواردی همچون سرگذشت و سرنوشت دنیا و آخرت، دلیل آفرینش، مالک دنیا و آخرت، مقایسه و ارزیابی دنیا و آخرت و نیز دنیاجویان و آخرت‌پیشگان، نمود بیشتری می‌یابد.

معناشناسی

اصطلاح معاد یا قیامت؟

• در تعبیرات "قیامت"، کلمه معاد نداریم. هرچند معاد از همه اسم‌ها معروف‌تر است، این اصطلاح، اصطلاح شرعی نیست، بلکه اصطلاح متشرعه است. کلمه معاد را ظاهراً متکلمین جعل کرده‌اند؛ هرچند این کلمه می‌‌تواند با تعبیرات قرآن منطبق باشد. البته در قرآن کلماتی شبیه کلمه معاد ذکر شده است؛ مانند "مرجع" یا "مآب". مبنای ایجاد این کلمه آن است که آنان قیامت را زمان عود ارواح به اجساد می‌دانستند. "عود" یعنی برگشت چیزی به اصل خود. "رجوع" نیز به همین معناست و در حقیقت باید یک آمدنی باشد تا بازگشت صدق کند. از این‌رو اگر در قرآن کریم درباره قیامت کلمه "رجوع" به کار رفته است، به معنای بازگشت به خداست: ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾. البته روز قیامت اسامی دیگری هم دارد مانند: "روز حساب"، "روز جزا"، "عالم آخرت"، "رستاخیز"، "محشر" و "حشر".

اثبات امکان و ضرورت

مقالهٔ اصلی: اثبات معاد

نخست: دلیل عقلی

1. دلیل تجرد روح
2. دلیل تکامل انسان
3. دلیل حرکت
4. دلیل حقیقت
5. دلیل حکمت
6. دلیل عدالت
7. فطرت جاودان طلبی
8. برهان ربوبیت
9. برهان جزاء
10. برهان رحمت
11. شبهه امکان ذاتی معاد
12. شبهه امکان وقوعی معاد

باور به معاد

مقالهٔ اصلی: ایمان به معاد

پیشینه تاریخی

تا آنجا که تاریخ و آثار باستانی نشان می‌دهد، انسان همواره معتقد به جاودانگی خود بوده و هیچ وقت فکر نمی‌کرده است که با مرگ، نابود می‌شود؛ به جز گروهی از دهری‌ها. از این رو خوردنی‌ها، نوشیدنی‌ها، پوشیدنی‌ها، وسایل کشاورزی، ابزارهای دفاعی، اشیای تجملی و امکانات معیشتی، تفریحی و تکاملی را با مردگان خود دفن می‌کرد: «تودی‌ها» معتقدند که گاوهای مردگان باید به آنان ملحق شوند تا به ایشان شیر بدهند یا زمین‌هایشان را شخم زنند. «کرچیزها» تمام اسب‌های مورد علاقه رئیسشان را با او دفن می‌کردند. «مکزیکی‌ها» با رئیس قبیله، دلقکی دفن می‌کردند تا در عالم آخرت او را سرگرم کند و بخنداند. «ماداگاسکاری‌ها» هنگامی که آخرین ملکه‌شان از دنیا رفت، او را در پانصد پارچه حریر پیچیدند و با او صد گردن‌بند طلا و تعداد فراوانی انگشتر و جواهرات، به علاوه پانصد قطعه طلا دفن کردند. «داماری‌ها» تمام دارایی‌های میت را برای آن‌که بعد از مرگ از آنها استفاده کند، با او دفن می‌کردند. «کونگویی‌ها» هنگامی که پادشاهشان می‌مرد، زنانشان را با او دفن می‌کردند....

ساموئیل کنیک، جامعه‌شناس معروف، در این باره چنین می‌نویسد: امروز در سرتاسر جهان، نه تنها مذهب وجود دارد، بلکه تحقیقات دقیق نشان می‌دهد که طوایف اولیه بشر نیز دارای نوعی مذهب بوده‌اند، چنان‌که اسلاف انسان امروزی، «نیندرتال‌ها» که انسان‌های قبل از تاریخ بوده‌اند، نیز دارای قسمی مذهب بوده‌اند؛ زیرا مرده‌های خودشان را به وضع مخصوصی به خاک می‌سپردند و ابزار کارشان را کنارشان می‌نهادند، و بدین طریق عقیده خودشان را به وجود دنیای دیگر به ثبوت می‌رسانیدند. پیروان مذاهب بزرگ جهان نیز – چنان‌که در جای خود به اثبات رسیده است - به گونه‌ای زندگی پس از مرگ را باور دارند؛ اگرچه در چگونگی آن با هم متفاوتند.

انسان‌ها همواره در طول تاریخ، به نوعی به زندگی بعد از مرگ اعتقاد داشته‌اند. همین امر نشان می‌دهد که بشر بر مبنای یک «الهام فطری»، چنین زندگی‌ای را باور داشته است؛ اگر چه بر اثر عدم بینش صحیح و نداشتن رشد فرهنگی بالا و دوری از تعلیمات انبیا، مرتکب خطا و خرافات می‌شد. تورمان فنسنت بیل، درباره فطری بودن اعتقاد به زندگی پس از مرگ، چنین می‌نویسد: حقیقت این است که درک فطری وجود عالم پس از مرگ، از نیرومندترین دلایل وجود چنین عالمی است؛ زیرا هرگاه خدا بخواهد بشر را به حقیقتی قانع سازد، ریشه‌های آن را در سرزمین غرایز و فطرت او می‌نشاند. عشق به جاودانگی زندگی - حتی بعد از مرگ - یک نوع احساس عمومی در وجود همه انسان‌ها است که نمی‌توان به طور کلی آن را نادیده گرفت و بی‌شک آنچه را که با نیرو به سویش می‌شتابیم و در اعماق وجودمان احساس می‌کنیم، می‌باید عکس‌العملی از اصل ریشه‌داری باشد که در نهاد انسان‌ها موجود است. ما به این‌گونه حقایق بزرگ، تنها از طریق دلایل مادی ایمان نمی‌آوریم؛ بلکه بیشتر از طریق الهام فطری و احساس درونی است که آنها را باور داریم و و اصولاً الهام، عامل مهمی برای درک حقایق به شمار می‌آید. همان‌طور که برگسون می‌گوید، هنگامی که دانشمندان در مسائل علمی به مرحله‌ای می‌رسند که نیاز به دلیل و اثبات دارد، ناگهان بارقه‌ای از الهام، حقیقت را برایشان آشکار می‌سازد و به آن دست می‌یابند. بنابراین بحث‌های علمی، ایمان ما را به وجود الهام و عقیده، تأیید می‌کند نه آن‌که انکار نماید. اگر فطرت به‌درستی هدایت نشود، در تشخیص مصداق اشتباه می‌کند و آدمی را به راه خطا می‌برد و او را به جای خداپرستی دچار بت‌پرستی و پرستش خدایان و مظاهر طبیعت می‌کند و به قول ویل دورانت، «هر حیوانی از سوسک مصری گرفته تا فیل هندی در یک گوشه زمین، روزی در مقام خدا مورد پرستش واقع می‌شود». و به قول آلبرماله، «رومی‌ها بیش از سی هزار خدا داشتند». و عشق به جاودانگی زندگی نیز سر از آن رسوایی‌ها درمی‌آورد که نمونه‌های آن را دیده و در کتاب‌ها خوانده‌ایم؛ لیکن «بیهوده سخن به این درازی نمی‌شود» و بشر بر چنین واقعیتی اتفاق نمی‌کند..

ضرورت باور به معاد

آثار و اسباب باور به معاد

1. آثار باور به معاد

نخست: آثار عام

1. جلب شدن رزق و روزی
2. هدایت شدن انسان

دوم: آثار خاص

• آثار در دنیا:
• آثار فردی:

1. آثار فکری اعتقادی
2. آثار رفتاری (اخلاقی و تربیتی)
3. آثار روحی و روانی

• آثار اجتماعی:
• آثار در آخرت:

1. جلب غفران الهی
2. داخل شدن در بهشت
3. آسان شدن مرگ
4. کسب ثواب
5. نجات یافتن انسان

التزام به معاد

آثار التزام به معاد

اهتمام به آخرت

1. گستره اهتمام به آخرت
2. آثار اهتمام به آخرت

مراحل معاد

فطری بودن عقاید و احکام الهی

از آنجا که عقاید و اصول کلی احکام الهی بر اساس ساختار آفرینشی انسان تنظیم شده است، به رغم تمام تلاش‌هایی که در طول تاریخ برای نابودی آنها صورت گرفته، این احکام و عقاید پابرجای مانده و اگر چند صباحی کم‌رنگ یا افیون جلوه کرده است، بالاخره با برطرف شدن موانع، جایگاه فطری خود را بازیافته است. کشورهای کمونیستی شوروی، بهترین شاهدان بر این مدعایند. قرآن درباره فطری بودن عقاید و اصول کلی احکام و اخلاق الهی که از آنها تعبیر به «دین» می‌کند، چنین می‌فرماید: ﴿فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ﴾. امام علی(ع) نیز که تربیت شده مکتب قرآن است، آنجا که از فلسفه بعثت پیامبران سخن می‌گوید، بر فطری بودن دین و اینکه انبیا مطالبه‌کنندگان پیمان فطرت الهی بودند، چنین تأکید می‌کند: «[[[خداوند]]] پیامبرانش را در میان آنان مبعوث کرد، و پی در پی رسولان خود را به سوی آنان فرستاد، تا پیمان فطرت را از آنان مطالبه کنند و نعمت‌های فراموش شده را به یاد آنان آورند، و با ابلاغ دستورات خدا حجت را بر ایشان تمام کنند، و گنج‌های پنهانی عقل‌هایشان را استخراج نمایند، و آیات قدرت خدای را به آنان نشان دهند». البته بررسی فطری بودن ابعاد دین، مجال دیگری می‌طلبد..

اهمیت و جایگاه

• معاد در اصطلاح دینی یکی از پایه‌های اساسی اسلام و همۀ ادیان آسمانی است، یعنی عقیده به اینکه انسان‌ها پس از مرگ، دوباره هنگام برپایی قیامت زنده خواهند شد و در روز رستاخیز، به حساب آنان رسیدگی شده، نیکان به بهشت و بدکاران به دوزخ خواهند رفت. معاد با همه شئون زندگی انسان ارتباط دارد. بر مبنای این باور، عمر دنیا زمانی به پایان می‌رسد و همه چیز فنا و نابود می‌شود و سپس دگربار آفریده خواهد شد و هستیِ دوباره خواهد یافت. در این میان، انسان‌ها مورد حسابرسی قرار می‌گیرند و تکلیف و وضعیت آینده آنها مشخص می‌شود.
• قرآن کریم و روایات پیامبر اسلام (ص) و امامان معصوم (ع) به صورت قطعی از معاد سخن گفته‌اند. کسی که معاد را باور نکند، از دین اسلام بیرون است و حکم مسلمانی بر او جاری نیست. همۀ ادیان آسمانی از زندگی پس از مرگ خبر داده‌اند و بر این اتفاق دارند که جهان سرانجامی دارد که روز جزا و محکمۀ الهی است. مسلمانان با یقین به وحی الهی، معاد را از وعده‌های حتمی خداوند می‌دانند و بر این باورند که وعدۀ او تخلف نمی‌پذیرد و بی‌گمان، روزی قیامت فرا می‌رسد و میزان عدل الهی به پا می‌شود و به حساب خلایق رسیدگی می‌گردد. اعتقاد به معاد از نظر اهمیت، پس از اصل توحید جای دارد. هدف اصلی پیامبران آگاه ساختن مردم از مبدأ و معاد است. معاد از اجزای مهم و متمم خلقت است؛ زیرا بدون آن خلقت، بیهوده و ناقص است. پیوند معاد با زندگی دنیا انکارناپذیر است.
• اخبار معاد از پیشگویی‌های غیبی است که جز از راه وحی و إخبار پیامبران راهی بدان نیست و یقین بر آن فراهم نمی‌آید. از این روی، اعتقاد به معاد وابسته به ایمان به وحی و نبوت است. اعتقاد به معاد نه تنها از مشترکات اعتقادی همه فرقه‌های اسلامی است، بلکه پیروان همۀ ادیان توحدی نیز به معاد به عنوان یک اصل دینی و الهی ملتزم‌اند. باور به روز واپسین، یکی از اصول جهان‌بینی اسلامی و از ارکان ایمانی و اعتقادی دین اسلام و شرط مسلمانی است؛ یعنی اگر کسی این اصل ایمان را انکار کند، از دایرۀ مسلمانی خارج است. تمام پیامران الهی پس از تأکید بر اصل توحید، مهم‌ترین اصلی که به مردم متذکر شده و ایمان به آن را مورد تأکید قرار داده‌اند، اصل معاد است. قرآن نیز در آیات متعددی این باور را از عقاید مشترک همۀ شرایع آسمانی می‌داند بنگرید. در قرآن کریم صدها آیه در خصوص معاد و ایمان به آن و هشدارهای مربوط به قیامت آمده است؛ تا جایی که گفته شده حدود دو هزار آیه، یعنی نزدیک به یک سوم قرآن به این موضوع اختصاص دارد. عقیده به معاد، در تربیت روحی و اخلاقی انسان‌ها و ایجاد انگیزه برای کار خوب و بازداشتن آنان از جرم و گناه و ستم مؤثر است.

دلایل نقلی و عقلی اثبات معاد

• استدلال بر معاد، بر اساس توحید است. از منظر قرآن کریم ممکن نیست خداوند حکیم و عادل باشد، ولی سلسله نظام هستی به معاد منتهی نشود؛ یعنی خلقت بدون معاد عبث است. قرآن به این مطلب استدلال کرده است: ﴿أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ﴾. قرآن کریم در واقع به این نکته متذکر می‌‌شود که یا معتقد هستید خدایی وجود ندارد، در این صورت مانعی نخواهد داشت که خلقت عبث و بیهوده باشد؛ اما اگر معتقد به وجود خدا هستید، در این صورت بایستی به وجود معاد هم باور و ایمان داشته باشید؛ زیرا باور به معاد، لازمۀ باور به نظام احسن آفرینش است. بدون این باور، خلقت ناقص و عبث و بیهوده است.
• متکلمان مسلمان برای اثبات معاد، افزون بر ادلۀ نقلی، از ادلۀ عقلی نیز سود برده‌اند. یکی از دلایل مشهور عقلی این است که تکلیف به اوامر و نواهی الهی، مستلزم وجود پاداش و کیفر است؛ اما همۀ کیفرها و پاداش‌ها در دنیا جاری نمی‌شوند و بسیاری از گناهکاران و ستمگران در دنیا از رفاه و آسایش بهره‌مندند و در برابر، شماری فراوان از مؤمنان پرهیزگار در دنیا به حال سختی و رنج‌اند. دادگری خداوند ایجاب می‌کند سرانجام، اینان به سزای عمل خویش برسند و بدین‌سان، وجود سرای آخرت به اثبات می‌رسد.

تفاوت آخرت با قیامت

• موضوع معاد با موضوع آخرت و قیامت، چندان درآمیخته است که نمی‌توان تنها به یکی از آنها، جدای از دیگری، پرداخت و به شناخت رسید. آخرت انسان [در مقابل دنیای آن] نیز با مرگ او آغاز می‌شود و با قیامت و معاد [زنده شدن جسمانی مجدد] و حسابرسی و زندگی در جهان آخرت تداوم می‌یابد. قیامت نیز، زمان فنا و نابود شدن جهان، از جمله انسان است و پایانی برای دنیا و همه موجودات، اما سرآغازی برای معاد و شروع جهان آخرت.

سیمای قیامت

• ترسیم سیمایی روشن از چند و چون روز قیامت برای ما ممکن نیست و از این رو، به آنچه در آیات و روایات آمده است، باید بسنده کرد. قیامت روزی است که خداوند، همه آدمیان ـ مؤمن و کافر و نیک و بد و امیر و اسیر ـ را دوباره زنده می‌کند و به آنچه در زندگی دنیایی کرده‌اند، پاداش داده و یا به کیفر می‌رساند. اسرار مردم در قیامت آشکار می‌گردد و پاکی و ناپاکی از سیمای خوبان و بدان بازشناخته می‌گردد. قیامت، هنگامۀ حسرت و ندامت است؛ زیرا چون آدمیان به عرصۀ قیامت درمی‌آیند و از اوضاع آن آگاه می‌گردند، درمی‌یابند که توشۀ شایسته و بایسته‌ای برای آن همراه نیاورده‌اند و عمر خویش به غفلت گذرانیده‌اند.
• قیامت، روزی است که نه مال آدمی نفعی می‌بخشد و نه زن و فرزند او به فریادش می‌رسند. تنها قلب پاک از شرک و نفاق و منزه از زشتی و گناه است که سود می‌بخشد. در آن روز مردم با نفخ صور اسرافیل به زندگی بازمی‌آیند و در آستان الهی حضور می‌یابند و چونان به هراس می‌افتند که به ذلت می‌افتند و همانند پروانگان، سرگردان و پراکنده می‌شوند. در قیامت، هر کس در پی نجات خویش است و از دیگران غافل می‌ماند. مردم ناگهان به خود می‌آیند و درمی‌یابند قیامت به پا شده است و هر کس در اندیشۀ خویش فرو می‌رود. همۀ مردم ـ جز پیامبران و اولیای الهی ـ انگشت ندامت و حسرت به دندان می‌گیرند و در غم و اندوهی بی‌پایان فرو می‌روند. برادر از برادر می‌گریزد و مادر، فرزند دلبند خویش را وامی‌گذارد و پسر در دیدۀ پدر، بی‌مقدار می‌شود. مواقف پنجاه‌گانه بر پا می‌گردد و در زمانی دراز به قدر پنجاه هزار سال، به حساب آدمیان رسیدگی می‌شود.

معاد جسمانی یا روحانی؟

• دربارۀ شیوۀ بازگشت انسان‌ها در قیامت دو دیدگاه مطرح است:

1. معاد روحانی: معتقدان به معاد روحانی می‌‌گویند جسم انسان پس از مرگ فانی می‌‌شود و حیات اخروی او با وجودی روحانی است. مراد از روح نیز قدرت عقل و علم انسان است که تا ابد باقی می‌‌ماند. اگر انسان در این دنیا دارای علم و معرفت و فضایل و مکارم اخلاقی باشد، همین عوامل سبب سعادت او در عالم دیگرند و چنانچه روح انسان در این دنیا با جهل و عناد و تمرد آغشته باشد، در آن دنیا به عذاب‌های روحانی معذب و عذاب او همیشگی است. در حقیقت تا وقتی انسان در دنیا زنده است، به این دلیل که روح به تدبیر بدن اشتغال دارد، نه لذات روحانی را به طور خالص می‌تواند درک کند، نه رنج‌های روحانی. بر همین اساس وقتی انسان بمیرد، چون روح به خود باز می‌‌گردد و اشتغال او به بدن منتفی می‌‌شود، لذت و رنج‌های روحانی‌اش مضاعف می‌‌شود. قرآن از قیامت به "لقاء الله" تعبیر کرده و منکرین قیامت را منکرین لقای پروردگار نامیده است: ﴿بَلْ هُمْ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ كَافِرُونَ﴾. از این‌رو معاد را به معنای "عود إلی الله" می‌‌گیرند و می‌‌گویند جسم بازگشتی ندارد که عود به خدا را برای آن متصور شویم؛ آنچه بازگشت می‌‌کند، روح است که می‌‌تواند درجات و مراتبی را طی کند و به نشئه ربوبی نزدیک‌تر باشد. بنابراین قیامت، یعنی بازگشت ارواح به سوی خدا. در پاسخ به این گروه باید دانست معاد روحانی مطلق، برخلاف ضرورت تعلیمات انبیاست. در آموزه‌های انبیا برای این بازگشت، شکل و فرایندی معین تعریف شده است که صددرصد روحانی نیست؛ زیرا خوشی و ناخوشی انسان در دنیا، هم جسمانی است و هم روحانی؛ به طریق اولی در جهان دیگر نیز چنین است.
2. معاد جسمانی: از جمله ضروریات دین اسلام و قرآن معاد جسمانی است. معاد جسمانی بر این نکته مبتنی است که روح انسان وقتی از بدن خارج می‌‌شود، در عالم برزخ است. در عالم برزخ ارواح به اجساد تعلق می‌‌گیرند؛ گو اینکه وضع اجسام در برزخ با اجسام دنیا متفاوت است؛ یعنی صاف‌تر و لطیف‌تر است. حکمای اسلامی از قبیل بوعلی می‌‌گویند: "از نظر برهان علمی و عقلی، ارواح به سوی خداوند بازگشت می‌‌کنند و سعادت و شقاوت آنها هم معنوی و عقلانی است؛ یعنی لذت‌ها و الم‌های ارواح، عقلانی است نه جسمی. از دید بوعلی تنها راهی که پیمودن آن از طریق علم متصور است اینکه بعد از مرگ فقط عقل انسان باقی می‌‌ماند؛ سایر قوای انسان معدوم می‌‌شوند و قوۀ عاقله به صورت یک شخصیت مستقل باقی می‌‌ماند. بوعلی در ادامه می‌‌گوید: لکن معاد جسمانی چیزی است که پیغمبر به عنوان مخبر صادق از آن خبر داده است.

• نکته شایان ذکر اینکه، مراد از تعبیر معاد جسمانی که در تعبیر فیلسوفان و برخی متکلمان معاصر آمده، معاد جسمانی ـ روحانی است. معاد جسمانی ـ روحانی از نگاه بسیاری از اندیشمندان و متکلمان، امری ضروری و قطعی به حساب می‌‌آید و به تعبیر علامه حلی، تمام مسلمین بر معاد جسمانی اتفاق‌نظر دارند و نفی آن به معنای عبث و بیهوده بودن تکلیف است.

ادله معاد جسمانی ـ روحانی

• ادلۀ متعددی در منابع کلامی بر جسمانی و روحانی بودن معاد از سوی معتقدان به این نظر آمده است؛ مهم‌ترین آنها اینکه، خلقت و کمال انسان با دو بعد روحی و جسمی است، و قیامت که اوج کمال و شهود است نیز به تبع با وجود هردوی اینها امکان‌پذیر است. علاوه بر اینکه همچون موضوع جبر و اختیار، آیات و روایات متعددی از قرآن در هر دو موضوع آمده است؛ گروهی بر عذاب و لذت مادی و دسته دیگر بر عذاب و لذت روحی حکایت دارد. حالت منطقی این است که المعاد لا روحانیة و لا جسمانیة بل امر بین الجسمانی و الروحانی. همچنین همان‌گونه که در موضوع جبر و اختیار استدلال‌های هر دوطرف تا آنجا که به نفی طرف مقابل نینجامد، دلیلی است بر اثبات امر بین الامرین، دقیقاً در اینجا نیز حکایت همان‌گونه است.

معاد در نهج البلاغه

• موضوع معاد در گفتار و کردار حضرت علی (ع)، به عنوان کسی‌که از اعماق جان موضوع معاد را درک کرده و به آن توجه دارد، به دفعات مطرح شده است. ایشان معاد، آخرت و وقوع قیامت را ادامه آفرینش جهان هستی و دنیا معرفی می‌کند، ولی توجه و محور کلام امام در مواردی همچون سرگذشت و سرنوشت دنیا و آخرت، دلیل آفرینش، مالک دنیا و آخرت، مقایسه و ارزیابی دنیا و آخرت و نیز دنیاجویان و آخرت‌پیشگان، نمود بیشتری می‌یابد. حضرت آخرت و قیامت را بسان سفری می‌داند که باید پیوسته به یاد آن بود و برای آن آمادگی داشت و ره‌توشه آن‌را فراهم کرد.
• حضرت آفرینش و معاد را دو امر مرتبط و در کنار هم می‌داند و می‌‌فرماید: «آنکه می‌آفریند همان است که می‌میراند و آنکه نابود می‌سازد آن است که بازمی‌گرداند». حضرت گاه با توصیف دنیا و آخرت، به ارزیابی و مقایسه آن دو می‌پردازد و نتیجه این ارزیابی و مقایسه، برتری آخرت نسبت به دنیاست: «هرچه دنیایی است، شنیدنش بزرگ‌تر از دیدن اوست و هر چه آخرتی است، دیدنش بزرگ‌تر از شنیدن آن».
• ایشان در توصیف معاد می‌‌فرمایند: «چون رشته کارها از هم گسست و روزگاران سپری شد و رستاخیز مردم فرا رسید، خداوند آنها را از درون گورها یا آشیانه‌های پرندگان یا کنام درندگان یا هر جای دیگر که مرگ بر زمینشان زده است، بیرون آورد» و در توصیف حالات مردم در قیامت می‌‌فرماید: «مردم در آن روز (روز رستاخیز) خاضعانه بر پای ایستاده‌اند و عرق از چهره‌هایشان به دهان‌هایشان روان است. لرزش زمین می‌لرزاندشان. نیکو حال‌ترین آنها کسی است که برای خود جای پایی بیابد و برای آسایش خود مکانی فراخ». امام (ع) برای گرایش به آخرت، راهکارهایی همچون عمل و تلاش در دنیا [در مسیر آخرت]، برخورداری از فرصت‌های آن همچون توبه و نیز پرهیز از گناهان و پرداختن به طاعت خداوند و... ارائه می‌دهد.

منابع

1. دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه ج۲
2. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
3. فرهنگ شیعه
4. محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام
5. قربانی لاهیجی، زین‌العابدین، مقاله «معاد»، دانشنامه امام علی ج۲