معاد در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث معاد است. معاد از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: معاد در لغت - معاد در قرآن - معاد در حدیث - معاد در نهج البلاغه - معاد در کلام اسلامی - معاد در فلسفه اسلامی - معاد در معارف دعا و زیارات - معاد در معارف و سیره علوی - معاد در معارف و سیره سجادی - معاد در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

اعتقاد به زنده شدن پس از مرگ و محشور شدن در روز قیامت و دریافت پاداش نهایی اعمال خوب یا بد. معاد از «عادَ يَعُودُ» در اصل «مَعوَد» بوده و به مکانی که بازگشت و عود در آن اتفاق می‌‌افتد، گفته می‌‌شود و بر عالَم آخرت نیز اطلاق می‌‌شود؛ زیرا بازگشت مردم به آنجا است.

در اصطلاح عقاید، عبارت است از اعتقاد به زنده شدن پس از مرگ و محشور شدن در روز قیامت و دریافت پاداش نهایی اعمال خوب یا بد در آن روز از کلمات همسوی معاد، بعث، رجع، مصیر، عود و قیامت را می‌‌توان نام برد.

برای اثبات معاد از سوی متکلمان و فلاسفه اسلامی براهینی اقامه شده است، از جمله: برهان وجوب حُبِّ بقا، برهان عدل خدا، برهان امکان، برهان وفای به عهد از سوی خدا و برهان اصالت و تجرد روح.

وجوب حُبّ بقاء

خداوند با حکمت بالغه خود، صفاتی در درون انسان آفریده که یکی از آنها «حب بقاء و حیات» است. اما با همه تلاشی که او برای بقا و حیات خویش می‌‌کند نمی‌تواند برای همیشه خود را در دنیا جاودان نگه بدارد. پس دنیا جای بقا و زندگی واقعی و جاودانی او نیست. چنانچه عالم آخرتی نباشد تا در آن جاودان بماند، در آن صورت وجود «حب بقا» در انسان، لغو و بیهوده خواهد بود. در صورتی که خدا حکیم است و کار لغو و بیهوده نمی‌کند. بنابراین برای اشباع غريزه حب بقاء، عقلا باید عالم آخرتی باشد که انسان در آن ابدیت داشته باشد. صدرالمتألهین می‌‌گوید: «انسان طبعا به سوی کمال می‌‌رود و فطرت به مبدأ فقال نزدیک می‌‌شود. آن کمالی که در خور شأن آدمی است، در این دنیا نصیبش نمی‌شود. تنها در عالم آخرت است که این منظور حاصل می‌‌شود و این حرکت به سوی کمال، آنجا پایان می‌‌پذیرد. بنابراین به طور مسلم، همان طوری که آدمی جميع مراحل تکامل را در قلمرو حرکت جوهری و فطری از قبیل: جماد بودن و نبات بودن و حیوان بودن، طی نموده است و به مرحله انسانیت رسیده است سرانجام بایستی متوجه عالم دیگری شده و از مرحله قوه به مرحله فعلیت ارتقاء یابد و به خداوند که غاية الغايات و منتهى اليه حرکات و آرزوها است، برسد».

آیات قرآن نیز در كمال وضوح، بیانگر این معنا است که غایت مقدمه وجود انسان، رجوع او به سوی پروردگار است: ﴿ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً﴾، ﴿وَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُمْ بَيْنَهُمْ كُلٌّ إِلَيْنَا رَاجِعُونَ﴾، ﴿إِنْ كُلُّ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِلَّا آتِي الرَّحْمَنِ عَبْدًا﴾، ﴿لَقَدْ أَحْصَاهُمْ وَعَدَّهُمْ عَدًّا﴾، ﴿وَكُلُّهُمْ آتِيهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَرْدًا﴾، ﴿إِلَى رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمَسَاقُ﴾، ﴿وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى وَإِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلَى حِمْلِهَا لَا يُحْمَلْ مِنْهُ شَيْءٌ وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى إِنَّمَا تُنْذِرُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَمَنْ تَزَكَّى فَإِنَّمَا يَتَزَكَّى لِنَفْسِهِ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ﴾، ﴿الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾، ﴿قَالُوا إِنَّا إِلَى رَبِّنَا مُنْقَلِبُونَ﴾، ﴿دَعْوَاهُمْ فِيهَا سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَتَحِيَّتُهُمْ فِيهَا سَلَامٌ وَآخِرُ دَعْوَاهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾، ﴿إِنَّ إِلَى رَبِّكَ الرُّجْعَى﴾.

عدل خداوند اقتضای معاد را دارد

خداوند عادل است. بنابراین باید داد مظلوم را از ظالم بگیرد. اگر آخرت نباشد، عدل الهی، کامل نخواهد بود. پس به حکم عقل، وجود عالم آخرت ضروری خواهد بود تا انسان‌ها نتیجه اعمال واقعی خود را ببینند و مشمول رحمت الهی واقع شوند. آیاتی نیز بیانگر چنین امری است: ﴿فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ﴾، ﴿يُدْخِلُ مَنْ يَشَاءُ فِي رَحْمَتِهِ وَالظَّالِمِينَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾، ﴿وَقَالَتِ الْيَهُودُ لَيْسَتِ النَّصَارَى عَلَى شَيْءٍ وَقَالَتِ النَّصَارَى لَيْسَتِ الْيَهُودُ عَلَى شَيْءٍ وَهُمْ يَتْلُونَ الْكِتَابَ كَذَلِكَ قَالَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ﴾، ﴿وَنَضَعُ الْمَوَازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيَامَةِ فَلَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئًا وَإِنْ كَانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنَا بِهَا وَكَفَى بِنَا حَاسِبِينَ﴾، ﴿يَوْمَ لَا يَنْفَعُ الظَّالِمِينَ مَعْذِرَتُهُمْ وَلَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدَّارِ﴾.

برهان امکان

خلاصه این برهان چنین است که دنیا ممکن الوجود است، قدرت واجب الوجود (خدا) بر آن تعلق گرفته و ایجادش کرده ست. آخرت نیز، از نظر عقلی ممکن الوجود است، یعنی هیچ دلیل عقلی بر ممتنع بودن آن وجود ندارد، پس آخرت نیز از نظر امکان وجودی مثل دنیا است و حکم آن نیز مثل حکم دنیا می‌‌شود. یعنی قدرت خدا» بر آن تعلق گرفته و به هستی می‌‌رسد. خواجه نصیرالدین طوسی در این باره گوید: "حكم المثلينِ واحدٌو السَّمعُ دَلَّ اِمكانَ التّماثُلِ"؛ حکم دو مماثل یکی است و دلایل نقلی نیز بر این مطلب دلالت می‌کند. پس دنیا و آخرت مثل هم هستند، همان قدرتی که دنیای ممکن را ساخته، آخرت ممکن را نیز خواهد ساخت. مراد خواجه از دلیل سمعی، آیات و روایات است که بیانگر قدرت مطلقه پروردگار بر ایجاد عالم آخرت است، مانند این آیه: ﴿أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ قَادِرٌ عَلَى أَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ وَجَعَلَ لَهُمْ أَجَلًا لَا رَيْبَ فِيهِ فَأَبَى الظَّالِمُونَ إِلَّا كُفُورًا﴾. پس دلیل نقلی بر وقوع قیامت، «قدرت بی‌نهایت» خداوند یکتا می‌‌باشد؛ زیرا پس از آنکه با دلایل قطعی، وجود خدای یکتا برای یک مسلمان اثبات می‌‌شود که او «واجب الوجود» و قدرتش بی‌نهایت است و هیچ گونه محدودیتی برای او قابل تصور نیست، می‌‌تواند مردگان را به صورت نخستین آن زنده بگرداند: «آیا نیندیشیدند که خدایی که آسمان‌ها و زمین را آفریده و از آفرینش آنها هیچ فرو نمانده است، البته توانا است که باز مردگان را زنده کند؟! آری او بر هر چیزی توانا است»؛ ﴿قَالَ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ وَأُبَلِّغُكُمْ مَا أُرْسِلْتُ بِهِ وَلَكِنِّي أَرَاكُمْ قَوْمًا تَجْهَلُونَ﴾.

«البته آفرینش آسمانها و زمین بسیار بزرگتر (و مهم تر) از آفرینش انسان است، ولی بیشتر مردمان این (حقیقت) را درک نمی‌کنند»؛ ﴿لَخَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَكْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾.

آیات دال بر تعلق قدرت خدا بر زنده کردن مجدد انسان فراوان است، از جمله: ﴿وَهُوَ الَّذِي يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ وَلَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلَى فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾، ﴿إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ﴾، ﴿قُلْ أَمَرَ رَبِّي بِالْقِسْطِ وَأَقِيمُوا وُجُوهَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ كَمَا بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ﴾، ﴿وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الْأُولَى فَلَوْلَا تَذَكَّرُونَ﴾، ﴿أَفَعَيِينَا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِي لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِيدٍ﴾، ﴿أَوَلَا يَذْكُرُ الْإِنْسَانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِنْ قَبْلُ وَلَمْ يَكُ شَيْئًا﴾، ﴿إِنْ كُلُّ نَفْسٍ لَمَّا عَلَيْهَا حَافِظٌ﴾، ﴿فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسَانُ مِمَّ خُلِقَ﴾ ﴿خُلِقَ مِنْ مَاءٍ دَافِقٍ﴾، ﴿يَخْرُجُ مِنْ بَيْنِ الصُّلْبِ وَالتَّرَائِبِ﴾ ﴿إِنَّهُ عَلَى رَجْعِهِ لَقَادِرٌ﴾، ﴿وَضَرَبَ لَنَا مَثَلًا وَنَسِيَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ يُحْيِي الْعِظَامَ وَهِيَ رَمِيمٌ﴾،﴿أَيَحْسَبُ الْإِنْسَانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظَامَهُ﴾، ﴿بَلَى قَادِرِينَ عَلَى أَنْ نُسَوِّيَ بَنَانَهُ﴾.

بیضاوی، ابوالفتوح رازی، طبرسی و شماری دیگر از مفسران نقل کرده‌اند که: پیامبر اسلام همسایه‌ای به نام عدی بن ربیعه داشت. روزی عدی خدمت آن حضرت رسید و گفت: یا محمد، مرا خبر ده از روز قیامت که کجا و چگونه خواهد بود؟ پیامبر درباره اوضاع و احوال و کیفیت روز قیامت برای او، فراخور استعداش توضیحاتی داد. عدى گفت: ای محمد، من اگر قیامت را به چشم خودم ببینم باور نخواهم کرد. چگونه ممکن است خداوند استخوان‌های پوسیده را زنده کند؟! پس از آن، این آیه نازل شد: ﴿أَيَحْسَبُ الْإِنْسَانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظَامَهُ﴾، ﴿بَلَى قَادِرِينَ عَلَى أَنْ نُسَوِّيَ بَنَانَهُ﴾. دلالت این آیه بر معاد جسمانی کاملا روشن است و به هیچ وجه قابل تأویل نیست. و همچنین داستان عُزیر پیامبر در سوره بقره، آیه ﴿أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلَى قَرْيَةٍ وَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّى يُحْيِي هَذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قَالَ كَمْ لَبِثْتَ قَالَ لَبِثْتُ يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قَالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عَامٍ فَانْظُرْ إِلَى طَعَامِكَ وَشَرَابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ وَانْظُرْ إِلَى حِمَارِكَ وَلِنَجْعَلَكَ آيَةً لِلنَّاسِ وَانْظُرْ إِلَى الْعِظَامِ كَيْفَ نُنْشِزُهَا ثُمَّ نَكْسُوهَا لَحْمًا فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾ و داستان اصحاب کهف در سوره کهف، آیه ﴿وَكَذَلِكَ أَعْثَرْنَا عَلَيْهِمْ لِيَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَأَنَّ السَّاعَةَ لَا رَيْبَ فِيهَا إِذْ يَتَنَازَعُونَ بَيْنَهُمْ أَمْرَهُمْ فَقَالُوا ابْنُوا عَلَيْهِمْ بُنْيَانًا رَبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ قَالَ الَّذِينَ غَلَبُوا عَلَى أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِمْ مَسْجِدًا﴾ و داستان زنده شدن آل اسرائیل که هزاران نفر بودند در سوره بقره، آیه ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْيَاهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَشْكُرُونَ﴾ و داستان ابراهیم در سوره بقره، آیه ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَى قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَى وَلَكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَى كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْيًا وَاعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ و داستان گاو بنی اسرائیل و زنده شدن مقتول در سوره بقره، آیه ﴿وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً قَالُوا أَتَتَّخِذُنَا هُزُوًا قَالَ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ﴾، همه دلالت بر تحقق نمونه‌هایی از معاد در همین دنیا و امکان تحقق نوعی معاد، در همین دنیا و امکان تحقق معاد جسمانی در عالم آخرت می‌‌کند.

وجوب وفای به عهد

خداوند وعده فرموده که نیکوکاران را پاداش و بدکاران را کیفر می‌دهد و تحقق این وعده را محول به روزی به نام ﴿يَوْمِ الدِّينِ﴾ نموده است. اگر چنین روزی نباشد، لازم می‌‌آید که خداوند ځلف وعده کرده باشد و حال آنکه خداوند خلف وعده نمی‌کند و فرموده است: ﴿لَنْ يُخْلِفَ اللَّهُ وَعْدَهُ﴾. بنابراین خدای متعال وعده خود را محقق خواهد ساخت؛ زیرا خلف وعده قبیح است و خدا مرتکب قبیح نمی‌شود. پس تحقق معاد و عالم آخرت حتمی و قطعی خواهد بود.

اصالت و تجرد روح انسان از جسم و روح ترکیب یافته است. دانشمندان و فیلسوفان الهی برای اثبات مجرد بودن روح دلایل استواری اقامه کردند که «وحدت شخصیت»، «ثبات ادراکات»، «محدودیت زمانی و مکانی ماده» و «قسمت پذیری» از آن جمله‌اند.

آیاتی از قرآن کریم به وضوح دلالت بر تجرد روح دارد از جمله: ﴿وَقَالُوا أَإِذَا ضَلَلْنَا فِي الْأَرْضِ أَإِنَّا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ بَلْ هُمْ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ كَافِرُونَ﴾، ﴿قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ﴾، ﴿إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ قَالُوا فِيمَ كُنْتُمْ قَالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الْأَرْضِ قَالُوا أَلَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا فِيهَا فَأُولَئِكَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَسَاءَتْ مَصِيرًا﴾، ﴿اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِهَا وَالَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنَامِهَا فَيُمْسِكُ الَّتِي قَضَى عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَيُرْسِلُ الْأُخْرَى إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾، ﴿وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْيَاءٌ وَلَكِنْ لَا تَشْعُرُونَ﴾، ﴿وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ﴾، ﴿النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوًّا وَعَشِيًّا وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ﴾، ﴿مِمَّا خَطِيئَاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا نَارًا فَلَمْ يَجِدُوا لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْصَارًا﴾، ﴿لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ﴾، ﴿ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ قَالَ أُوحِيَ إِلَيَّ وَلَمْ يُوحَ إِلَيْهِ شَيْءٌ وَمَن قَالَ سَأُنزِلُ مِثْلَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ فِي غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلائِكَةُ بَاسِطُواْ أَيْدِيهِمْ أَخْرِجُواْ أَنفُسَكُمُ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَكُنتُمْ عَنْ آيَاتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ﴾، ﴿وَلَوْ تَرَى إِذْ يَتَوَفَّى الَّذِينَ كَفَرُوا الْمَلَائِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَأَدْبَارَهُمْ وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَرِيقِ﴾، ﴿ذَلِكَ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيكُمْ وَأَنَّ اللَّهَ لَيْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ﴾، ﴿كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَفَرُوا بِآيَاتِ اللَّهِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ با ثابت شدن تجرد روح، زندگی پس از این جهان و جاودانگی روح اثبات می‌‌شود؛ زیرا هنگامی که روح مجرد شناخته شد احکام ماده و عالم ماده که یکی از آنها تغییر و تحول و مرگ است منتفی می‌‌شود و بقاء و جاودانگی‌اش ثابت می‌‌گردد.

امکان معاد

امکان وجود عالم دیگر از نظر عقلی محال نیست، بلکه برای مردم که فکر و ذهن آنان با محسوسات مأنوس است اعتقاد به زنده شدن دوباره با بدن‌های جسمانی «معاد جسمانی» غیر قابل قبول و به تعبیر قرآنی اعجاب‌آمیز است، از منظر قرآن اعاده بدن دنیوی انسان بعد از نابودی و متلاشی شدنش برای خداوند قادر مطلق و همه‌توان امر ممکن است که آیات مختلف با شواهد زیر بر امکان و وقوع آن دلالت می‌‌کند.

الف) خلق از عدم: عالم امکان و ماده و از جمله بدن به علت برخورداری از امکان و حدوث ذاتی مسبوق به عدم است که خالق و آفریدگار مباشر یا غیر مباشر آن خداوند می‌باشد. بر این اساس خداوندی که بر خلق بدن از عدم یا قطره آبی قادر است به طریق اولی بر جمع اجزای متلاشی شده آن تواناست. ﴿أَيَحْسَبُ الْإِنْسَانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظَامَهُ * بَلَى قَادِرِينَ عَلَى أَنْ نُسَوِّيَ بَنَانَهُ﴾ آیا انسان می‌‌پندارد که هرگز استخوان‌های او را جمع نخواهیم کرد؟! آری قادریم که [حتی خطوط سر] انگشتان او را موزون و مرتب کنیم! آیه دیگر در اثبات خلق بدن و معاد به قدرت مطلق خدا در خلق آسمان‌ها و زمین اشاره می‌کند: ﴿أَوَلَيْسَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلَى وَهُوَ الْخَلَّاقُ الْعَلِيمُ﴾. آیا کسی که آسمان‌ها و زمین را آفریده توانا نیست که [باز] مانند آنها را بیافریند؟ آری، اوست آفریننده دانا.

ب) وقوع بهترین دلیل بر امکان: بهترین دلیل بر اثبات امکان شیء، وقوع آن در خارج است. هر چند که اصل قیامت و زنده شدن دوباره بدن در قیامت اتفاق نیفتاده است لکن از آنجا که انکار و استبعاد بر چگونگی اصل امکان زنده شدن و خلق بدن دنیوی انسان متوجه شده است، در صورت وقوع مثل و نظیر آن اصل امکان آن ثابت می‌شود؛ چراکه حکم دو شیء مثل هم در امکان و جواز و عدم آن یکی است. حُكْمُ الْأَمْثَالِ فِيمَا يَجُوزُ وَ لَا يَجُوزُ سَوَاءٌ. با نیم‌نگاهی به عالم گیاهان و نباتات و عالم طبیعت مشاهده می‌کنیم که زمین و درختان و گیاهان با آغاز فصل پاییز و رسیدن زمستان دوره رشد و نمو و حیات خود را از دست می‌دهند؛ اما با شروع فصل بهار دوباره به حالت سرزندگی و رشد و حیات خود برمی‌گردند. استشهاد به عالم طبیعت در اثبات معاد در برخی آیات مورد تأکید قرار گرفته است.

مورد دوم که بر امکان و وقوع بازگشت بر هستی و حیات دلالت می‌‌کند، سؤال حضرت ابراهیم از خداوند از چگونه زنده شدن بعد از موت بود، که از طرف خداوند مأمور شد که چهار پرنده را کشته و گوشت و بدن آنها را کاملاً با هم ترکیب کند، آن‌گاه گوشت مخلوط شده را در چهار نقطه قرار داده، سپس در چهار نوبت اسم هر حیوان را صدا کند. با قدرت الهی اعضای هر پرنده از چهار موضع جدا شده و بدن سابق را تشکیل و روح بر آن نیز دمیده شد.

مورد سوم زنده شدن بعض مردگان توسط برخی پیامبران است. از معجزات حضرت عیسی یکی زنده کردن مردگان بود. عُزیر - از پیامبران که درباره نحوه زنده شدن مردگان سؤال و تعجبی داشت - با قدرت الهی به مدت صد سال به حالت مرگ فرو رفت، سپس زنده شد.

در زمان حضرت موسی شخص ثروتمندی به قتل رسیده بود که قاتلش نامشخص بود، با امر الهی با زدن قسمتی از گاوی ذبح شده به بدن مقتول زنده و قاتل خود را معرفی کرد.

هفتاد نفر از صحابه حضرت موسی که خواستار رؤیت چشمی و مادی خداوند شده بوده‌اند، با مشاهده نور و تجلی الهی قالب تهی کردند؛ اما با درخواست موسی خداوند دوباره آنان را زنده نمود.

اثبات و ضرورت معاد

بعد از روشن شدن اصل امکان معاد، وحی به اثبات و ضرورت آن از راهکارهای مختلف می‌‌پردازد:

۱. غایتمندی هستی: اگر زندگی انسان با دنیا پایان یابد یا همچنین نظام آفرینش عالم با پایان زندگی انسان نابود گردد، یک خلقت عبث و بدون هدف خواهد بود که چنین خلقتی از آفریدگار حکیم روا نیست؛ پس برای هدفمند بودن جهان و حیات انسانی باید یک فرجام و زندگی ماورای عالم کنونی باشد. قرآن زندگی عبث را با عدم معاد یکی می‌داند و آن را از شأن خدا به دور می‌داند.

۲. عدالت: اگر رستاخیز و معادی در نظام آفرینش نباشد، عدالت الهی تحقق نمی‌یابد؛ چراکه در دنیا بعضی انسان‌ها بر بعضی دیگر ظلم و ستم می‌‌کنند و مظلومان یارای دفع ستم از خود را ندارند، همچنین در دنیا انسان‌های مؤمن با دوری از محرمات و گناهان و انجام عبادات زندگی سختی را برای خود برگزیدند، اما انسان‌های کافر هیچ محرومیت و محدودیتی نداشتند. اگر فرجام و معادی نباشد، ستم‌دیدگان و مؤمنان به حقوق خود نایل نمی‌آیند؛ پس برای احیای عدالت الهی باید قیامتی باشد. در این خصوص آیات متعددی وجود دارد.

جزئیات و چگونگی معاد

تصویر جزئیات قیامت از قبیل عالم برزخ، چگونگی سؤالات و محکمه انسان‌ها، چگونگی عذاب و مدت آن و جسمانی یا روحانی بودن اصل معاد از توان عقل برنمی‌آید؛ لذا فیلسوف شهیر جهان یعنی ابن سینا خود معترف است که معاد جسمانی و دیگر مسائل قیامت را باید از طریق «نقل» به دست آورد. قرآن از جزئیات بیشتری از معاد خبر می‌دهد که دستمایه متکلمان برای تبیین معاد شده است در زیر به برخی از آنها اشاره می‌شود.

۱. زمان قیامت: زمان شروع قیامت برای همه مخفی و ناشناخته است که آیات متعددی در این خصوص وارد شده که مخاطبان پیامبر از وی درباره زمان قیامت سؤال می‌کردند که در پاسخ آن آیات متعددی نازل شده و تصریح می‌‌کند زمان آن برای همه مخفی است، حتی خود پیامبر(ص) نیز از آن اطلاعی ندارد. به تبع آیات فوق اکثریت قریب به اتفاق متکلمان به عدم علم پیامبر(ص) به زمان قیامت نظر دادند. لکن برخی معاصران نفی علم پیامبر به قیامت را از باب علم بالاصاله پذیرفته و به امکان علم تبعی حضرت باورمندند.

۲. حشر و تعمیم آن به همه موجودات: عالمان دینی نوعاً حشر را به زنده شدن و جمع در قیامت تفسیر نمودند که در درجه اول شامل انسان و بعد شامل حیوانات - به منظور رفع ستم‌هایی که بر وی در دنیا رفته از باب اَعواض - می‌شود؛ اما نگاه قرآن به حشر و نوع آن به معنای پیش‌گفته منحصر نشده، بلکه یک نگاه فرامادی و قدسی است که حاصل آن نشئت گرفتن هستی کاینات از مبدأ متعالی و بازگشت به آن است. ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾ به این صورت همه کاینات بعد از خلقت و اتمام قوس نزول، دوباره در یک حرکت استکمالی (البته هر شیئی متناسب با قابلیت خود) رو به خدا و فنا در مقام قدسی حرکت می‌کنند (قوس صعود). بر این اساس ظاهر آیات بر حشر پنج صنف، یعنی: اجسام، حیوانات، جن، انسان و مجردات دلالت دارند که به برخی از آنها اشاره می‌شود. در برخی آیات جمع و نشر همه کاینات اعم از آسمانات و زمین خبر داده شده است که هر چهار صنف را دربر می‌‌گیرد. دو آیه زیر از حشر کل عالم ماده خبر می‌دهد: ﴿لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ أَلَا إِلَى اللَّهِ تَصِيرُ الْأُمُورُ﴾.

راه همان خدایی که آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است از آنِ اوست. هشدار که [همه] کارها به خدا بازمی‌گردد. ﴿وَيَوْمَ نُسَيِّرُ الْجِبَالَ وَتَرَى الْأَرْضَ بَارِزَةً وَحَشَرْنَاهُمْ فَلَمْ نُغَادِرْ مِنْهُمْ أَحَدًا﴾. و [یاد کن] روزی را که کوه‌ها را به حرکت درمی‌‌آوریم، و زمین را آشکار [و صاف] می‌‌بینی، و آنان را گرد می‌آوریم و هیچ یک را فروگذار نمی‌کنیم. ﴿وَالَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَا يَخْلُقُونَ شَيْئًا وَهُمْ يُخْلَقُونَ * أَمْوَاتٌ غَيْرُ أَحْيَاءٍ وَمَا يَشْعُرُونَ أَيَّانَ يُبْعَثُونَ﴾. و کسانی را که جز خدا می‌خوانند، چیزی نمی‌آفرینند در حالی که خود آفریده می‌شوند. مردگانند نه زندگان، و نمی‌دانند کی برانگیخته خواهند شد. در این آیه به عدم شعور بت‌ها از زمان بعثت و برانگیخته شدنشان در قیامت دلالت می‌کند که لازمه‌اش وجود حشر برای آنهاست.

دو آیه زیر نیز به حشر و عود تمام خلق تأکید دارند: ﴿أَمَّنْ يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ﴾. یا آن کس که خلق را آغاز می‌کند و سپس آن را باز می‌‌آورد. ﴿اللَّهُ يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾. خداست که آفرینش را آغاز و سپس آن را تجدید می‌کند، آن‌گاه به سوی او بازگردانیده می‌‌شوید. بر خلاف برخی تردیدهایی که امروزه توسط دانشمندان تجربی و علم‌گرا در وجود «جن» طرح می‌‌شود، قرآن کریم برای چنین موجودی حقیقت قایل شده و به حشر آنها تأکید دارد. ﴿وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا﴾.

و در حقیقت، بسیاری از جنیان و آدمیان را برای دوزخ آفریده‌ایم؛ [چراکه] دل‌هایی دارند که با آن [[[حقایق]] را] دریافت نمی‌کنند. ﴿وَلَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ إِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ﴾. همانا گروه جن می‌دانند که [آنان نیز پیش خداوند] حاضر و محشور خواهند شد. ﴿فَوَرَبِّكَ لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَالشَّيَاطِينَ ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِيًّا﴾. پس، به پروردگارت سوگند که آنها را با شیاطین محشور خواهیم ساخت، سپس در حالی که به زانو درآمده‌اند، آنان را گرداگرد دوزخ حاضر خواهیم کرد. برخی آیات از حشر حیوانات سخن می‌گویند: ﴿وَإِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ﴾. و آنگه که وحوش را همی گرد آرند. ﴿وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُكُمْ مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ﴾.

و هیچ جنبنده‌ای در زمین نیست و نه هیچ پرنده‌ای که با دو بال خود پرواز می‌‌کند؛ مگر آنکه آنها [نیز] گروه‌هایی مانند شما هستند، ما هیچ چیزی را در کتاب لوح محفوظ فروگذار نکرده‌ایم؛ سپس [همه] به سوی پروردگارشان محشور خواهند گردید. علامه طباطبایی با تعمیم حشر به همه موجودات، در پاسخ این سؤال که: آیا حشر حیوانات مانند حشر انسان‌ها همراه حساب، حضور اعمال و به تبع آن عذاب یا نعمت خواهد بود؟ پاسخ مثبت داده و آن را لازمه حشر دانسته و اضافه می‌کند که حشر به منظور نعمت دادن مستحق و انتقام از ظالم تحقق خواهد یافت که این ملاک در اعمال حیوانات و حشر آنان نیز وجود دارد.

۳. وزن اعمال: در آیات متعددی از توزین و وزن اعمال توسط «میزان»، یعنی ترازو، سخن گفته شده است که بر اساس آن اعمال انسان‌ها در محشر وزن شده بعد از آن تکلیف اهل بهشت یا جهنم مشخص می‌شود، آنان که کفه اعمال ثوابشان سنگین‌تر باشد اهل بهشت و دارندگان ثواب کمتر اهل جهنم خواهند شد؛ مانند: ﴿وَالْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ * وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُولَئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بِمَا كَانُوا بِآيَاتِنَا يَظْلِمُونَ﴾. و در آن روز، سنجش [اعمال] درست است؛ پس هر کس میزان‌های [عمل] او گران باشد، آنان خود رستگارانند. و هر کس میزان‌های [عمل] او سبک باشد، پس آنانند که به خود زیان زده‌اند؛ چراکه به آیات ما ستم کرده‌اند.

روشن است مقصود از وزن و توزین اعمال معنای کنایه‌ای آن است که بر آن قدمای متکلمان مثل شیخ مفید در نقد موضع حشویه تصریح نموده است. در سنجش باید دو طرف یکی به عنوان معیار و شاخص مثل سنگ و دیگری شیء مورد محاسبه وجود داشته باشد. در مورد اعمال انسان باید میزان و شاخصی وجود داشته باشد تا آن، معیار سنجه اعمال انسان باشد. شاخص عمل انسان، صورت کامل آن عمل پیش خداوند است؛ مثلاً نماز ما با نماز کامل مقایسه و نسبت به آن وزن و سنجه می‌شود. این شاخص و مقایسه در سایر اعمال و حتی اعمال قلبی و اعتقادی مثل اعتقاد و ایمان به خدا و صفاتش مثل توحید افعالی نیز طرح می‌شود. اشاره شد که عیارها در قیامت به حسب تقسیم عمل انسان به دو قسم اعتقادی و قلبی (جوانحی) و فعل فیزیکی و بدنی (جوارحی) مختلف خواهد شد. تأثیر قسم اول بنیادی خواهد بود؛ لذا در صورت شرک یا کفر نوبت به وزن‌کشی اعمال (ارزش‌گذاری) انسان نمی‌رسد. ﴿فَلَا نُقِيمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَزْنًا﴾. از سوی دیگر، نفس تعدد اعمال انسان از لحاظ قلبی و فیزیکی و زیرمجموعه‌های مختلف دو قسم مزبور و لزوم توزین دقیق و عادلانه آنها، خود مقتضی وضع و وجود شاخص‌های متعددی در قیامت است؛ از این رو خداوند نه یک میزان که از موازین مختلف خبر داده است.

۴. نامه اعمال: در آیات متعددی از نوشتن تمام اعمال انسان در دنیا توسط فرشتگان و ارائه آن در قیامت به انسان تأکید شده است. ﴿أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجْوَاهُمْ بَلَى وَرُسُلُنَا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ﴾. آیا می‌‌پندارند که ما راز آنها و نجوایشان را نمی‌شنویم؟ چرا، و فرشتگان ما پیش آنان [حاضرند و] ثبت می‌کنند. ﴿وَإِنَّ عَلَيْكُمْ لَحَافِظِينَ * كِرَامًا كَاتِبِينَ﴾. و قطعاً بر شما نگهبانانی [گماشته شده‌[اند] فرشتگان] بزرگواری که نویسندگان [اعمال شما] هستند.

آیات دیگر از جزئیات بیشتری خبر می‌دهد؛ مثلاً اینکه در دنیا دو فرشته یکی از راست دیگری از چپ مأمور نوشتن اعمال انسان‌اند. ﴿إِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيَانِ عَنِ الْيَمِينِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَعِيدٌ * مَا يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ﴾. آن‌گاه که دو [[[فرشته]]] دریافت کننده از راست و از چپ، مراقب نشسته‌اند. [[[آدمی]]] هیچ سخنی را به لفظ درنمی‌آورد مگر اینکه مراقبی آماده نزد او [آن را ضبط می‌کند]. آیه زیر گزارش می‌دهد که نامه اعمال گناهکاران در قیامت به دست چپ یا از گردنشان آویزان می‌شود، نامه اعمال مؤمنان به دست راستشان داده می‌شود. ﴿فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ * فَسَوْفَ يُحَاسَبُ حِسَابًا يَسِيرًا * وَيَنقَلِبُ إِلَى أَهْلِهِ مَسْرُورًا * وَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ وَرَاء ظَهْرِهِ * فَسَوْفَ يَدْعُو ثُبُورًا﴾. اما کسی که کارنامه‌اش به دست راستش داده شود، بزودی‌اش حسابی بس آسان کنند، و اما کسی که کارنامه‌اش از پشت سرش به او داده شود، زودا که هلاک [خویش] خواهد شد.

احباط

در آیات و به تبع آن روایات متعدد از تباهی و پایمال شدن اعمال نیکو و ثواب به مجرد صدور بعض گناهان از جمله: کفر، شرک، ارتداد، بلند نمودن صدای خود در محضر پیامبر، سخن رفته است که در اصطلاح کلامی از آن به احباط تعبیر می‌شود. اسباب حبط و بطلان اعمال خیر در نصوص دینی با تعبیرهای مختلف مثل حبط و بطلان، بیان شده است که به برخی اشاره می‌شود:

1. کفر: کفر موجب حبط و بی‌اثر بودن اعمال خیر کافر می‌‌شود. ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ... * أُولَئِكَ الَّذِينَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ...﴾.
2. شرک: اگر مسلمانی بعد از مدتی مشرک گردد، اعمال خیرش باطل و کأن لم تلقی می‌شود. آیه زیر خطاب به پیامبر(ص) می‌‌فرماید: ﴿لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾.
3. ارتداد: ارتداد هم موجب حبط اعمال می‌شود: ﴿وَمَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُولَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ﴾.
4. بلند نمودن صدای خود محضر پیامبر(ص): ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ وَلَا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمَالُكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تَشْعُرُونَ﴾.
5. منت و آزار: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَى كَالَّذِي يُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ﴾.

قرآن کریم یک کتاب آسمانی است که در طول بیست‌وسه سال نازل شده است که از ویژگی‌های فوق برخوردار و لذا در میان مفسران مشهور شده است که بعض قرآن بعض دیگر را تفسیر می‌کند. الْقُرْآنُ يُفَسِّرُ بَعْضُهُ بَعْضًا. بر این اساس اگر در قرآن آیات مخالف احباط و تکفیر یافت شود، دلالت آیات بر احباط لغوی و به تبع آن اصل شبهه متزلزل خواهد شد. با نگاهی به آیات دیگر درمی‌‌یابیم که قرآن در موارد متعدد به یک اصل عقلی، یعنی نیل انسان به جزای عمل خویش و عدم تباه و تضییع عمل هیچ کس و عدم ظلم خداوند در قیامت به هیچ فرد اشاره و تأکید می‌کند؛ مانند: ﴿فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ * وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ﴾.

پس هر کس هم‌وزن ذره‌ای کار خیر انجام دهد، آن را می‌‌بیند! و هر کس هم‌وزن ذره‌ای کار بد کرده آن را می‌بیند! آیات مزبور بر جزای هر عمل اعم از ثواب و گناه و عدم تضییع هیچ عملی تأکید داشته که لازمه‌اش رد احباط به معنای نادیده انگاشتن اعمال نیک است؛ چراکه در آن نه یک عمل، بلکه اعمال متعدد انسان به صرف انجام گناهی تباه و باطل می‌شود که آن با ظاهر و روح آیات فوق تعارض دارد. پس روح آیات قرآن کریم بر عدالت و عدم تباهی نتیجه اعمال انسان دلالت می‌کند که آن با احباط لغوی و ظاهر بعض آیات سازگار نیست؛ لذا در جمع آیات احباط و آیات مخالف آن باید گفت مقصود آیات احباط در حق مسلمانان نه تباهی تمام آثار و ثواب اعمال خیر (معنای لغوی) بلکه تباهی قسمتی از ثواب‌هاست. اما احباط حقیقی و لغوی - که ظاهر بعض آیات است- آن به کافر به معنای عام آن (ملحد، مشرک و منافق) اختصاص دارد.

تکلم و گواهی اعضای بدن

قرآن کریم در چندین آیه از وجود شاهدهایی مانند: خود خداوند، پیامبران، فرشتگان در قیامت خبر داده است؛ یکی از شاهدها اعضای بدن انسان مانند دست، پا، گوش، چشم و پوست است که مطابق صریح آیات، آنها با امر الهی سخن خواهند گفت. ﴿يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَأَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾.

پل صراط

آیات مختلفی از وجود پل و صراطی بر روی جهنم خبر می‌دهند که اهل آتش از آن به جهنم ساقط خواهند شد. ﴿احْشُرُوا الَّذِينَ ظَلَمُوا وَأَزْوَاجَهُمْ وَمَا كَانُوا يَعْبُدُونَ * مِن دُونِ اللَّهِ فَاهْدُوهُمْ إِلَى صِرَاطِ الْجَحِيمِ * وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئُولُونَ﴾. کسانی را که ستم کرده‌اند با هم‌ردیفانشان و آنچه غیر از خدا می‌‌پرستیده‌اند، گِرد آورید و به سوی راه جهنم رهبری‌شان کنید! و بازداشتشان نمایید که آنها مسئولند!

تکوینی بودن کیفرهای اُخروی

ظاهر آیات متعدد در توجیه و تبیین جهنم و عذاب آخرت رویکرد تکوینی است. بر اساس این مبنا عذاب اخروی نه عذاب اعتباری و از پیش آماده و مهیا شده مثل گودالی از آتش برای انسان گناهکار در قیامت، بلکه از باطن، یعنی اعمال زشت انسان نشئت می‌گیرد و به تعبیری معلول تکوینی و به تعبیر دقیق‌تر صورت عمل گناه و پرتو آن است که به صورت تکوینی و اتوماتیک‌وار در قیامت شعله‌ور شده و گناهکار را به کام خود خواهد گرفت. به دیگر سخن، تمام اعمال دنیوی انسان در آخرت در شکل یک عمل تکوینی عذاب برای گناهان و نعمت برای اعمال نیکو] ظاهر و متجسم خواهد شد که از آن به «تجسم اعمال» تعبیر می‌شود. قرآن کریم در آیات متعددی اشاره و تصریح به حضور نفس اعمال انسان‌ها در عالم قیامت دارد و عذاب‌ها و کیفرهای آن‌جهانی را به خود اعمال نسبت می‌دهد. در اینجا به بعضی از این آیات اشاره می‌شود:

1. ﴿لَا تَعْتَذِرُوا الْيَوْمَ إِنَّمَا تُجْزَوْنَ مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾. در این آیه شریفه، خداوند خطاب به مجرمان می‌فرماید: شما امروز معذور نیستید، برای اینکه تنها کیفر و جزای شما نفس اعمالتان است.
2. ﴿فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ * وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ﴾. در این آیه شریفه به حضور خود اعمال در روز قیامت تصریح و تأکید شده است و اگر این آیه را با آیات دال بر کیفر دیدن انسان بر اثر رویارویی با خود اعمال ضمیمه کنیم، تکوینی بودن کیفر بر ما واضح می‌شود.
3. ﴿وَلَا تُجْزَوْنَ إِلَّا مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾. در این آیه کیفرهای آخرت در نفس و ذات اعمال منحصر شده است.
4. ﴿إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا﴾. در این آیه، خداوند می‌‌فرماید: حقیقت اکل مال حرام، خوردن آتش است که وسیله کیفر انسان می‌شود.

﴿لَقَدْ كُنْتَ فِي غَفْلَةٍ مِنْ هَذَا فَكَشَفْنَا عَنْكَ غِطَاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ﴾. واقعاً که از این [حال] سخت در غفلت بودی. [ولی] ما پرده‌ات را [از جلوی چشمانت] برداشتیم و دیده‌ات امروز تیز شد. در واقع بهشت و جهنم از سنخ مثالی و ملکوتی در باطن انسان نهفته است، لکن به علت حجاب‌های دنیوی انسان از آن غافل است؛ چنان‌که قرآن می‌‌فرماید: ﴿لَقَدْ كُنْتَ فِي غَفْلَةٍ مِنْ هَذَا فَكَشَفْنَا عَنْكَ غِطَاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ﴾.

منابع

1. کوشا، محمد علی، مقاله «معاد»، دانشنامه معاصر قرآن کریم
2. قدردان قراملکی، محمد حسن، قرآن و علم کلام