نبوت در نهج البلاغه

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث نبوت است. "نبوت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

نبوت در قرآن - نبوت در حدیث - نبوت در نهج البلاغه - نبوت در کلام اسلامی - نبوت در فلسفه اسلامی - نبوت در عرفان اسلامی - نبوت از دیدگاه برون‌دینی - مقام نبوت

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل نبوت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

اعتقاد به نبوت از مهم‌ترین اصول ادیان الهی به‌شمار می‌رود. رسول، معلمی است برای بشر که حقایق را از غیر بشر دریافته است و بندگان را به پرستش و اطاعت از خداوند دعوت می‌کند. در تعالیم اسلامی، پیامبران هم بیدارگران جامعه هستند و هم مصلحان آن؛ هم آموزگاران معارف‌اند و هم‌برپادارندگان عدالت. اطاعت از پیامبران در امتداد اقرار به یگانگی خداوند به‌شمار می‌آید و بندگی خداوند در اطاعت از فرستادگان او تحقق می‌یابد و سرپیچی از فرمان پیامبران به شرک در عبودیت می‌انجامد.

در اسلام، اقرار به دو اصل توحید و نبوت (شهادتین) دروازه ورود به این دین آسمانی است و چنان ارزشی دارد که بدون آن هیچ عملی پذیرفته نیست. امام علی (ع) می‌فرماید: و گواهی می‌دهیم که خدایی نیست جز خدای یکتا، نه شریکی دارد و نه همتایی؛ و گواهی می‌دهیم که حضرت محمد (ص) بنده و فرستاده اوست. این دو گواهی (شهادتین) گفتار را بالا می‌برند و کردار و عمل را به پیشگاه خدا می‌رسانند. ترازویی که این دو گواهی را در آن نهند سبک نباشد و اگر بردارند با چیز دیگری سنگین نشود.

جایگاه آموزه‌های علوی در شناخت ابعاد بحث نبوت

نکته بسیار مهم در مباحث مربوط به نبوت، به‌ویژه نبوت خاصه، توجه به جایگاه بی‌مانند امام علی (ع) در تبیین جوانب این بحث است. هیچ‌کس مانند ایشان، با آخرین سفیر الهی محشور نبوده است. دانشمندان فریقین تصریح کرده‌اند که آن حضرت نخستین مسلمان و مؤمن به رسول خدا (ص) و همواره در طول رسالت، مصاحب و مدافع خستگی‌ناپذیر پیامبر (ص) بود و از ابتدای رسالت تا پایان آن به‌عنوان برادر و جانشین پیامبر اکرم (ص) معرفی شده است.

دلایل نیاز انسان‌ها به رسولان الهی

انسان‌ها نسبت به بسیاری از مسائل مهم و حیاتی مربوط به آفرینش خود و سایر مخلوقات، دچار غفلت یا جهالت‌اند. از این‌رو بدون تذکار و تعلیم نمی‌توانند به همه حقایق لازم برای کمال و سعادت خویش دست یابند. دو ویژگی فراموشی و جهل، انسان‌ها را نیازمند مذکر و معلم می‌کند. خداوند متعال این نیاز بشر را با بعثت پیامبران، به بهترین شکل تأمین کرده است. از این‌رو ارسال پیامبران، نعمت و لطف پروردگار نسبت به بندگان است. بر این اساس، دانشمندان مسلمان، برهان لطف را برای ضرورت وجود انبیا اقامه کرده‌اند. این موضوع در برخی عبارات نهج البلاغه مورد اشاره قرار گرفته است که تحت دو عنوان زیر بررسی می‌شود.

غفلت‌پذیری عقل آدمی و نیاز او به رسولی بیدارکننده

در آموزه‌های حضرت امیر (ع) عقل در عین حجیت مستقل خود، نیازمند تعلیم است. به تعبیر دیگر، عقل انسان مانند چراغ روشنی است که باید گردوغبار را از سیمای آن زدود تا نور آن آشکار شود. این زدودن کار انبیا و اولیاست. از این‌رو در خطبه اول نهج البلاغه درباره رهاورد بعثت انبیا فرمود: خداوند پیامبران خود را میان خلقش مبعوث فرمود و آن‌ها را پی‌درپی به سویشان اعزام کرد تا وفاداری به پیمان فطرت را از آنان بازجویند و نعمت فراموش‌شده را به یادشان آورند و با ابلاغ احکام الهی، حجت خدا را بر آن‌ها تمام کنند و گنج‌های پنهان عقل‌ها را آشکار سازند.

به‌کارگیری واژه دفائن در کلام امام (ع) استعاره لطیفی است، چون گوهرهای خرد و نتایج اندیشه در وجود انسان‌ها به‌صورت بالقوه موجود است و به گنجینه‌های نهفته شباهت دارد و استعاره آوردن دفینه برای آن‌ها، شکلی زیبا یافته است. این‌که امام علی (ع) معارف عقلی را به گنج‌های زیر خاک تشبیه کرده که پیامبران عهده‌دار استخراج آن هستند، حاکی از نقش رسولان الهی در بیداری و غفلت‌زدایی از چهره عقل‌هاست. البته عقل، پس از این هویدایی، شیفته و همراه بیدارکننده خویش خواهد شد.

عدم احاطه علمی انسان بر تمام مصالح و مفاسد اعمالش

یک نگاه اجمالی به رفتار انسان‌ها در طول تاریخ، گویای آن است که انسان تنها با تکیه بر عقل خود نمی‌تواند به تمام سودها و زیان‌های اعمال خود واقف شود. تغییرات مداوم نظریات و الگوهایی که بشر، مجرد از آموزه‌های وحیانی، برای خویش وضع کرده، شاهد همین مدعاست. انسان‌ها نمی‌توانند به آثار اعمال و رفتار خود بر خویشتن و سایر انسان‌ها و نیز بر کل آفرینش، اعم از دنیا، برزخ و آخرت پی ببرند. قطعاً انسان علم با چنین اطلاقی ندارد و تنها آفریدگار او از این امور آگاه است. از این‌رو باید پیامبرانی باشند که به تعلیم خداوند، ضمن بیدار ساختن عقل‌ها، انسان‌ها را از سود زیان ناشی از رفتارهای آن‌ها که از حوزه ادراک عقلی آن‌ها خارج است، آگاه سازند. امام (ع) در این‌باره فرمود: پس همانا خدای سبحان شما را بیهوده نیافریده و به حال خود وانگذاشته و در گمراهی و کوری رها نساخته است. کردارتان را بیان فرموده و از اعمال شما با خبر است و سرآمد زندگی شما را مشخص کرده و "کتابی بر شما نازل کرده که روشنگر همه‌چیز است." پیامبرش را مدتی در میان شما قرار داد تا برای او و شما، دین را به اکمال رساند و آنچه در قرآن نازل شد و مایه رضای الهی است، تحقق بخشد. با زبان پیامبرش، کارهای خوشایند و ناخوشایند و بایدها و نبایدها را ابلاغ کرد، اوامر و نواهی را آموزش داد و راه عذر را بر شما بست و حجت را تمام کرد. پیش از کیفر، شما را تهدید کرد و از عذاب‌های سختی که پیش رو دارید، ترساند.

این عبارات، گویای آن است که پیامبران با تکیه بر اِخبار خداوند، تمام آنچه را که نیاز انسان‌ها برای نیل به سعادت است، بیان می‌کنند.

نیاز هدایتگر الهی برای راه‌یابی به کمالات و ایمنی از مهلکه‌های دنیا و آخرت

انسان با درک این حقیقت که آفریدگاری عالم و حکیم دارد، با این سؤال مواجه می‌شود که آفریدگار علیم و حکیم، چه قصدی از آفرینش او داشته است و انسان به‌عنوان مخلوق، چه کارهایی را باید در قبال خالق خویش انجام دهد و توانایی‌های شگرف خویش را چگونه می‌تواند شکوفا سازد. لطف و حکمت خداوند اقتضا می‌کند که قصد خود را از آفرینش انسان برنامه رشد و کمال او بیان کند و آدمی را در شناخت و پیمودن مسیر تعالی و بالندگی ره نماید. همین موضوع است که ضرورت نیاز به پیامبران را آشکار می‌کند. از این‌رو نقش هدایتی پیامبران، به‌خصوص پیامبر اکرم (ص) در بیانات امام (ع)، بسیار به‌چشم می‌خورد. امام درباره دعوت هدایتگر و بدعت‌زدای پیامبر (ص) فرمود: خداوند پیامبرش را با نوری درخشان و برهانی آشکار و راهی روشن و کتابی هدایتگر برانگیخت... خدا او را با برهانی کامل و کافی و پندهای شفابخش و دعوتی جبران‌کننده کاستی‌ها فرستاد. با فرستادن پیامبر (ص) شریعت‌های ناشناخته را شناساند و ریشه بدعت‌های راه‌یافته در ادیان آسمانی را قطع کرد و احکام و مقررات الهی را بیان فرمود.

هم‌چنین درباره رسالت پیامبر اکرم می‌فرماید: خدا او را با حجت‌های الزام کننده و پیروزی آشکار و راه روشن فرستاد. پس رسالت خود را آشکارا رساند، مردم ار به راه راست واداشت و آن را به همگان نشان داد، نشانه‌های هدایت را برافراشت و چراغ‌های روشن را بر سر راه آدمیان گرفت. رشته‌های اسلام را استوار و دستگیره‌های ایمان را محکم و پایدار کرد.

امام درباره فرجام پیروی نکردن از دعوت الهی پیامبر فرموده است: پس پیروی‌کننده باید از پیامبر (ص) پیروی کند، به دنبال او راه رود و قدم برجای قدم او بگذارد، وگرنه از هلاکت ایمن نباشد. این عبارت نشان می‌دهد که سلوک به دور از گژی‌ها در مسیر کمال، منحصر در پیروی از پیامبر (ص) است.

ویژگی‌های پیامبران

امام (ع) خصوصیاتی برای پیامبران برمی‌شمرد که بخشی از آن‌ها مربوط به نبوت عامه و بخشی دیگر مربوط به نبوت خاصه است. از این‌رو، عبارات مزبور دو عنوان کلی دارد: ویژگی‌های عمومی پیامبران؛ ویژگی‌های خاص پیامبر اسلام (ص).

ویژگی‌های عمومی پیامبران

برخی از ویژگی‌های پیامبران الهی در کلام امام (ع) عبات‌اند از:

ارتباط با وحی الهی

وحی در لغت به معنای القای سریع و پنهانی است و مراد از آن در بحث نبوت، انتقال حقایق از جانب خدا بر پیامبر است. البته در قرآن کریم، وحی به معنای الهام نیز به‌کار رفته است که در این مورد، اختصاصی به انبیا ندارد. آن معنا از وحی که مخصوص پیامبران است، همان وحی تشریعی است. حضرت علی (ع) در معرفی این‌گونه وحی می‌فرماید: خداوند پیامبران را همراه با وحیی که مخصوص ایشان است، برانگیخت.

در عبارت یاد شده، این‌گونه خاص وحی از وجوه تمایز پیامبران از دیگران است. بر اساس تعالیم علوی، سخن خداوند نزد پیامبران امانت است و آنان در آن خیانت نمی‌کنند و خداوند نسبت به ادای این امانت از ایشان پیمان وفاداری گرفته است:خداوند از میان فرزندان آدم، پیامبرانی را برگزید که پیمان وحی را از ایشان گرفت تا امانت رسالت را به مردم برسانند.

آن حضرت، از رسول خدا (ص) با تعابیر «أَمِينُ وَحْيِه‏»، « سَفِيرُ وَحْيِهِ »، «أَمِينُهُ الرَّضِيُّ »، «أَمِيناً عَلَى التَّنْزِيل‏» و «أَمِينُكَ الْمَأْمُون‏» یاد می‌کند. مفسران نیز در تفسیر آیه ۵۱ سوره شوری، به تبیین اشکال مختلف وحی به انبیا (ع) پرداخته‌اند.

علم و قدرت الهی

از ویژگی‌های مهم پیامبران و حجت‌های خداوند بر روی زمین، که ناشی از وحی است و منشأ کمالات دیگر ایشان به‌شمار می‌رود، علم و قدرتی است که خداوند به آنان موهبت کرده، چنان‌که در قرآن کریم خدای متعال علم و قدرت الهی را سبب انتخاب طالوت بیان می‌کند: گفت: خدا او را بر شما برگزیده و به دانش و توان او بیفزوده است و خدا پادشاهی‌اش را به هر که خواهد دهد که خدا دربرگیرنده و داناست.

امام (ع) علم و قدرت الهی را از ویژگی‌های جانشینان حقیقی پیامبران معرفی می‌کند: ای مردم! سزاوارترین اشخاص به خلافت، آن کسی است که در تحقق حکومت نیرومندتر و در آگاهی از فرمان خدا داناتر باشد.

آن حضرت انبیای الهی را «مَصَابِيحِ الظُّلْمَة» و « يَنَابِيعِ الْحِكْمَة» و پیامبر خاتم (ص) را «خَازِنُ عِلْمِكَ الْمَخْزُون‏» معرفی می‌کند.

نص خداوند بر نبوت پیامبران (منصوص بودن)

بر اساس دلایل نقلی و عقلی، خداوند هیچ قوم را بدون پیامبر یا امام رها نمی‌کند و زمین هیچ‌گاه از حجت خدا خالی نمی‌ماند. از این‌رو لازم است تا بر پیشوایی این حجت‌های الهی، نصی از حجت پیشین وارد شده باشد. امام (ع) می‌فرماید: هیچ‌گاه نبود که خدا آفریدگان را بدون پیامبر رها سازد، یا کتابی در دسترس آنان نگذارد، یا حجتی بر آنان نگمارد، یا از نشان دادن راه راست دریغ ورزد؛ پیامبرانی که با کمی نفراتشان و فراوانی دشمنان و تکذیب‌کنندگان، هرگز در انجام وظایف خود کوتاهی نمی‌کردند؛ پیامبرانی که بشارت به ظهور پیغمبر آینده دادند و بعضی از آن‌ها به نص و معرفی پیامبر پیشین شناخته شده بودند. این چنین روزگاران سپری شد، پدران رفتند و فرزندان جای آن‌ها را گرفتند. این عبارات گویای آن است که نص بر حجت‌های الهی، سنتی الهی بوده است و در تمام ادوار، پیامبران و اوصیای ایشان، به آن نصوص شناخته می‌شدند.

عصمت (معصوم بودن)

براساس عبارات یاد شده از حضرت امیر (ع) در بحث وحی، انبیاء امانت‌داران خداوند روی زمین هستند که در این امانت خیانت نمی‌کنند. همین امانت‌داری حاکی از عصمت پیامبران در دریافت و ابلاغ وحی است. افزون بر این، پیامبران در سایر حالات هم از انواع گناهان معصوم‌اند و هم از خطاها مصون، زیرا در غیر این‌صورت، اطاعت از ایشان و سرمشق گرفتن از زندگی آنان دلیلی نخواهد داشت و آن‌ها مورد اعتماد سایر مردم قرار نمی‌گیرند و نتیجه آن نقض غرض خداوند از ارسال رُسُل است که با حکمت او سازگار نیست. حضرت علی (ع) در این‌باره فرموده است: اطاعت فقط مخصوص خدا و رسول و صاحبان امر (امامان پس از او) است. همان خدا به پیروی از پیامبر دستور داده، چون ایشان معصوم است و به معصیت خدا فرمان نمی‌دهد؛ و به پیروی از صاحبان امر فرمان داده، چون معصوم‌اند و به معصیت خدا فرمان نمی‌دهند. از این‌رو پیامبران و حجج الهی با آگاهی از واقعیت معاصی و آثار آن‌ها و با اعتصامی که بر امدادهای الهی دارند، از هرگونه خطا و اشتباه معصوم‌اند. عصمت از مهم‌ترین کمالات آن‌هاست که ایشان را از دیگران ممتاز می‌کند. خداوند با علم گسترده خود می‌داند که پیامبران تا پایان عمر دست از ریسمان امداد خداوند برنمی‌دارند و از این‌رو دچار خطا و اشتباه نمی‌شوند. چنین است که آن‌ها را پیشوای مردم ساخته..

گزینش پیامبران از سوی خداوند (منصوب بودن)

پیامبران و اولیای الهی کسانی هستند که خداوند آن‌ها را انتخاب کرده است، چنان‌که در قرآن کریم آمده است: خدا آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر جهانیان برتری داد. از این‌رو پیامبران از کودکی مورد توجه خاص خداوند هستند. آیات مربوط به حفظ حضرت موسی (ع) در شیرخوارگی و تکلم حضرت عیسی (ع) در گهواره و خطاب‌های مهرآمیز خداوند به رسول اکرم شواهدی درباره این موضوع است. امام علی (ع) در مورد لطف خاص خدا به پیامبر خاتم (ص) از بدو ورودش به‌دنیا می‌فرماید: از همان لحظه‌ای که پیامبر (ص) را از شیر گرفتند، خداوند بزرگ‌ترین فرشته (جبرئیل) خود را مأمور تربیت پیامبر (ص) کرد تا شب و روز، او را به راه‌های بزرگواری و راستی و اخلاق نیکو راهنمایی کند. این عبارت حضرت امیر ناظر بر نصب الهی رسول اکرم (ص) از آغاز آفرینش ایشان است.

پاکی نسل پیامبران

در تعالیم امام (ع) اجداد و نیاکان پیامبران همگی مؤمن و موحد یاد شده‌اند. امام در این زمینه می‌فرماید: خداوند نطفة پیامبران را در بهترین جایگاه به ودیعت گذارد و در بهترین مکان‌ها استقرارشان داد. از صلب کریمانه پدران به رحم پاک مادران منتقل فرمود، که هرگاه یکی از آنان درگذشت، پیامبری دیگر برای برپایی دین خدا به‌پاخاست.

هم‌چنین درباره پاکی اجداد پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: گواهی می‌دهم که خدا عادل است و دادگر، و دادرسی جداکننده حق از باطل؛ و گواهی می‌دهم که محمد (ص) بنده و فرستاده او، سرور مخلوقات است. هرگاه آفریدگان را به دو دسته کرد، او را در بهترین آن‌ها قرار داد و در اجداد او زناکار و بدکاری نبود.

دو عبارت زیر نیز درباره پاکی اجداد رسول اکرم (ع) مطرح شده است: قرارگاه پیامبر (ص) بهترین قرارگاه و محل پرورش و خاندان او شریف‌ترین پایگاه است. در معدن بزرگواری و گاهواره سلامت رشد کرد. و نیز: تا این‌که کرامت اعزام پیامبران از سوی خدای متعال به حضرت محمد (ص) رسید. نهاد وجود او را از بهترین معادن استخراج کرد و نهال وجود او را در اصیل‌ترین و عزیزترین سرزمین‌ها کاشت و آبیاری کرد. او را از همان درختی که دیگر پیامبران و امینان خود را از آن آفرید به وجود آورد. عترت او بهترین عترت‌ها و خاندانش بهترین خاندان‌ها و درخت وجودش از بهترین درختان است. در حرم امن خدا رویید و در آغوش خانواده کریمی بزرگ شد، شاخه‌های بلند آن سر به آسمان کشیدند و دست کسی به میوه آن نمی‌رسید.

اظهار بینات و معجزات

منشأ کمالات پیامبران، همان موهبت الهی، یعنی علم و قدرت خداوندی است که وجه تمایز پیامبران از دیگران به‌شمار می‌رود. بینات و معجزات پیامبران، نمود این دو ویژگی است. برای مثال با این‌که به گواهی تاریخ آن حضرت پیش کسی درس نخوانده، اما علوم و معارفی آورده که تمام اندیشمندان را متحیر ساخته و آیت جاودان رسالت ایشان است. امام (ع) درباره نحوه شناخت رسولان حق از مدعیان دروغین می‌فرماید: خدا را به خدا بشناسید و رسول را به‌رسالتش و صاحبان فرمان را به امر به معروف و دادگری و نیکوکاری.

در نتیجه انسان‌ها از خود رسالت پیامبر، آن حضرت را می‌شناسند. امام (ع) در مواضعی به سایر معجزات پیامبر اکرم (ص) نیز اشاره کرده‌اند، چنان‌که در خطبه قاصعه می‌فرمایند: من با پیامبر (ص) بودم آن‌گاه که سران قریش نزد او آمدند و گفتند: "ای محمد، تو ادعای بزرگی کردی که هیچ‌یک از پدران و خاندانت نکردند. ما از تو معجزه‌ای می‌خواهیم، اگر آن را انجام دهی، معلوم می‌شود که تو پیامبر و فرستاده خدایی و اگر از انجام آن سرباز زنی، خواهیم دانست که ساحر و دروغ‌گویی." پس پیامبر (ص) فرمود: "شما چه می‌خواهید؟" گفتند: "این درخت را بخوان تا از ریشه کنده شود و در پیش تو بایستند." پیامبر (ص) فرمود: "خداوند بر همه‌چیز تواناست. حال اگر خداوند این کار را بکند آیا ایمان می‌آورید و به حق شهادت می‌دهید؟" گفتند: "آری." پیامبر (ص) فرمود: "من به زودی نشانتان می‌دهم آنچه را که درخواست کردید، اما بهتر از هرکس می‌دانم که شما به خیر و نیکی باز نخواهید گشت، زیرا در میان شما کسی است که کشته شده و در چاه بدر دفن خواهد شد و کسی است‌که جنگ احزاب را تدارک خواهد کرد." سپس به درخت اشاره کرد و فرمود: "ای درخت! اگر به خدا و روز قیامت ایمان داری و می‌دانی من پیامبر خدایم، از زمین با ریشه‌هایت درآی و به فرمان خدا در پیش روی من قرار گیر".

سوگند به پیامبری که خدا او را به حق مبعوث کرد، درخت با ریشه‌هایش از زمین کنده شد و با صدایی شدید چونان به هم خوردن بال پرندگان یا به‌هم خوردن شاخه‌های درختان، جلو آمد و در پیش روی پیامبر (ص) ایستاد. برخی از شاخه‌های بلند خود را بر روی پیامبر (ص) و بعضی دیگر را روی من انداخت و من در طرف راست پیامبر (ص) ایستاده بودم. وقتی سران قریش این منظره را مشاهده کردند، با کبر و غرور گفتند: "به درخت فرمان ده تا نصفش جلوتر آید و نصف دیگر در جای خود بماند." پیامبر (ص) فرمان داد. نیمی از درخت با وضعی شگفت‌آور و صدای سخت به پیامبر (ص) نزدیک شد، گویا می‌خواست دور آن حضرت بپیچد. اما سران قریش از روی کفر و سرکشی گفتند: "فرمان ده این نصف بازگردد و به نیم دیگر ملحق شود و به‌صورت اول درآید." پیامبر (ص) دستور داد و چنان شد. من گفتم: "لا اله الا الله"، ای رسول خدا، من نخستین کسی هستم که به تو ایمان آوردم و نخستین فردی هستم که اقرار می‌کنم درخت به فرمان خدا برای تصدیق نبوت و بزرگ‌داشت دعوت رسالت، آنچه را خواستی انجام داد. اما سران قریش همگی گفتند: "او ساحری است دروغ‌گو، که سحری شگفت‌آور دارد و سخت با مهارت است" و خطاب به پیامبر (ص) گفتند: "آیا نبوت تو را کسی جز امثال علی (ع) باور می‌کند؟".

ساده‌زیستی

یکی از ویژگی‌های انبیا، آشنا کردن مردم با حقیقت دنیاست. آن‌ها با معرفی صحیح دنیا، مردم را متذکر این نکته ساخته‌اند که دنیا محل ماندن و دل‌بستن نیست. انسان‌ها در حال عبور از دنیا هستند و باید برای سرای جاویدان خود توشه‌ای از دنیا برگیرند و در مسیر الهی گام بردارند. از آن‌جا که عموم مردم با غفلت از حیات اخروی، دچار وابستگی به دنیا می‌شوند، پیامبران و اولیای الهی بهره‌مندی‌های دنیوی را نسبت به نعمات اخروی ناچیز دانسته و رستن از تعلقات دنیایی را در تمام گفتار و رفتار خود مورد توجه قرار داده‌اند. امام (ع) در بیان برخورد رسول اکرم با جلوه‌های دنیا می‌فرماید: پیامبر (ص) دنیا را کوچک شمرد و در چشم دیگران آن را ناچیز جلوه داد. آن را خوار می‌شمرد و در نزد دیگران خوار و بی‌مقدار معرفی می‌فرمود می‌دانست که خداوند برای احترام به ارزش او دنیا را از او دور ساخت و آن را برای ناچیز بودنش به دیگران بخشید. پیامبر (ص) از جا و دل به دنیا پشت کرد و یاد آن را در دلش میراند. دوست می‌داشت که زینت‌های دنیا از چشم او دور نگه داشته شوند، تا از آن لباس فاخری تهیه نسازد یا اقامت در آن را آرزو نکند.

پس از لزوم اقتدا به رسول خدا (ص) در مورد آن حضرت می‌فرماید: پیامبر (ص) از دنیا چندان نخورد که دهان را پر کند و به دنیا با گوشه چشم نگریست. دو پهلویش از تمام مردم فرورفته‌تر و شکمش از همه خالی‌تر بود. دنیا را به او نشاندادند، اما نپذیرفت و چون دانست خدا چیزی را دشمن می‌دارد آن را دشمن داشت و چیزی را که خدا خوار شمرده، آن را خوار انگاشت و چیزی را که خدا کوچک شمرده، کوچک را که خدا خوار شمردهف آن را خوار انگاشت و چیزی را که خدا کوچک شمرده، کوچک و ناچیز می‌دانست. اگر در ما نباشد جز آن‌که آنچه را خدا و پیامبرش دشمن می‌دارند، دوست بداریم یا آنچه را خدا و پیامبرش کوچک شمارند، بزرگ بداریم، برای نشان دادن دشمنی ما با خدا و سرپیچی از فرمان‌های او کافی است!.

آن حضرت در خطبه دیگری به ساده‌زیستی برخی از پیامبران دیگر اشاره فرموده است: اگر می‌خواهی، موسی (ع) کلیم‌الله و زندگی او را تعریف کنم، آن‌جا که می‌گوید: "پروردگارا! من به آنچه از خیر به من عطا کنی محتاجم." به خدا سوگند، موسی (ع) جز قرص نانی که گرسنگی را برطرف سازد چیز دیگری نخواست، زیرا موسی از سبزیجات زمین می‌خورد، تا آن‌جا که بر اثر لاغری و آب شدن گوشت بدن، سبزی گیاه از پشت پرده شکم او آشکار بود. این‌گونه عبارات که در نهج البلاغه فراوان به‌چشم می‌خورد، حکایت از ساده‌زیستی پیامبران الهی دارد.

صبر و ایثار

از صفات بارز انبیای الهی، صبر و استقامت و ایثار جان و مال خویش در راه خداوند است؛ چنان صبری که تنهایی و کمی یاران، آن‌ها را بیمناک و ناامید نمی‌ساخت. امام (ع) درباره ایشان فرموده است: پیامبرانی که با اند بودن یاران و فراوانی انکارکنندگان، هرگز در انجام وظیفه خود کوتاهی نکردند. آن حضرت به تنهایی پیامبر اسلام و مشکلاتی که ایشان را احاطه کرده بود، اشاره می‌کند.

او در راه رضایت حق هرگونه سختی و ناراحتی را در کام ریخت و جام مشکلات و ناگواری‌ها را سرکشید، روزگاری خویشاوندان او به دورویی و دشمنی پرداختند و بیگانگان در کینه‌توزی و دشمنی با او متحد شدند. اعراب برای نبرد با پیامبر عنان گیسختند و با تازیانه بر مرکب‌ها نواختند و از هر سو گرد آمدند و از دورترین سرزمین و فراموش شده‌ترین نقطه‌ها، دشمنی خود را با پیامبر (ص) فرمود آوردند. با این شرایط وحشتناک، پیامبر اسلام در کانون نبرد قرار داشت و پناه مسلمانان در بحبوحه مبارزات بود.

تواضع و فروتنی

از صفات اخلاقی پیامبران الهی، تواضع ایشان در برابر حق تعالی و نیز بندگان خداوند است. در قرآن کریم به پیامبر اکرم (ص) چنین خطاب شده است: "بال فروتنی خود را برای مؤمنان فرود آور".

در نهج البلاغه، درباره دوری از کبر و بیان فروتنی انبیای الهی آمده است: اگر خدا تکبر ورزیدن را اجازه می‌فرمود، حتماً به بندگان مخصوص خود یعنی پیامبران و امامان (ع) اجازه تکبر می‌داد، در صورتی که خدای متعال تکبر و خودپسندی را نسبت به آنان ناپسند و تواضع و فروتنی را برای آنان پسندید. از این‌رو ایشان چهره بر زمین می‌گذاردند و صورت‌ها بر خاک می‌مالیدند و در برابر مؤمنان فروتنی می‌کردند و خود از قشر مستضعف جامعه بودند که خدا آن‌ها را با گرسنگی آزمود، به سختی و بلا گرفتارشان کرد، با ترس و بیم امتحانشان فرمود و با مشکلات فراوان خالصشان گردانید.

در مورد رسول خدا (ص) می‌فرماید: و همانا پیامبر (ص) روی زمین می‌نشست و غذا می‌خورد و چون برده، ساده می‌نشست، با دست خود کفش خود را وصله می‌زد، جامه خود را با دست خود می‌دوخت، بر الاغ برهنه می‌نشست و دیگری را پشت‌سر خویش سوار می‌کرد. این عبارات، گویای نهایت تواضع رسولان الهی و اجتناب ایشان از تکبر است.

میانه‌روی

افراط و تفریط همواره موجب انحراف انسان از مسیر حق است. از این‌رو، رفتار پیامبران در جهات گوناگون زندگی براساس میانه‌روی بوده است: راه و رسم پیامبر (ص) اعتدال، روش زندگی او صحیح، سخنانش روشنگر حق و باطل و حکم او عادلانه بود.

ثمرات بعثت انبیا

رهاورد دعوت الهی پیامبران از مطالبی است که در بیانات حضرت علی {{ع} با عناوین زیر تحلیل می‌شود:

یادآوری معارف فطری و اصلاح انحرافات اعتقادی

مهم‌ترین دستاورد بعثت انبیا یادآوری شناخت‌های درونی و ارجاع انسان‌ها به وجدانیاتشان است. از مهم‌ترین موضوعاتی که در آموزه‌های اسلامی ریشه در معرفت فطری انسان دارد، معرفت خدای متعال است. با این حال، معارف فطری در معرض نسیان قرار دارند؛ از این‌رو خدای متعال پیامبران را به‌عنوان یادآورنده ارسال می‌کند. این موضوع مهم در سخنان حضرت امیر جلوه‌های تابناکی دارد. در خطبه اول نهج البلاغه آمده است: آن‌گاه که بیشتر مردم پیمان خدا را نادیده انگاشتند و حق پروردگار را نشناختند و در کنار او به خدایان دروغین روی آوردند و شیطان مردم را از معرفت خدا بازداشت و از پرستش او جدا کرد، خداوند پیامبرانش را در میان آن‌ها مبعوث کرد و پی‌درپی رسولان خود را به‌سوی آنان فرستا تا پیمان فطرت را از آنان مطالبه کنند و نعمت فراموش‌شده را به یادشان آورند.

شناخت‌ها و پیمان‌هایی که انسان‌ها با خداوند داشته‌اند، با ورود آن‌ها به دنیا به‌دست فراموشی سپرده می‌شود. نقش یادآورنده و بیدارکننده پیامبران به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ثمرات بعثت آن‌ها مطرح شده است.

در تعابیر نهج البلاغه، امام پس از بیان نقش پیامبران در یادآوری معارف فطری، به بیان عملکرد ایشان در اصلاح اعتقادات مردم پرداخته‌اند. می‌توان گفت اصلی‌ترین رهاورد بعثت رسولان نیز همین است.

رشد علمی و اخلاقی مردم

قرآن کریم، تعلیم و تزکیه انسان‌ها را از ثمرات بعثت پیامبر اکرم (ص) برشمرده است. این دو موضوع در روایات نبوی نیز مطرح شده است، چنان‌که در حدیث مشهوری بعثت خود را برای به‌وجود آوردن مکارم اخلاق بیان فرموده‌اند. امام (ع) درباره آموزه‌های اخلاقی رسول اکرم (ص) می‌فرماید: پیامبر (ص) هر روز برای من از اخلاق خود درسی برپا می‌داشت و مرا به پیروی از آن فرمان می‌داد.

هم‌چنین درباره ثمرات علمی و اخلاقی بعثت نبی‌اکرم (ص) بیان داشته‌اند: خداوند پیامبر (ص) را برانگیخت، در حالی‌که از عرب کسی کتابی نخوانده بود و دعوی پیامبر نکرده بود. رسول خدا (ص) مردم را به راهی که شایسته مقام انسانی آن‌هاست هدایت کرد و در جایی که باید، نشاند و به رستگاری رساند، تا آن‌که کارشان استوار و جمعیتشان پایدار شد. این شواهد گواه آن است که رشد علمی و اخلاقی جوامع از ثمرات مهم بعثت پیامبران است.

آزمایش بندگان در اطاعت از رسولان الهی

ارسال رسولان از سوی خداوند سبحان، اسباب امتحان انسان‌ها در موضوع بندگی است. پذیرش و تبعیت از پیامبران، حقیقت فرمان‌بری یا عصیان انسان‌ها را در برابر خدای متعال آشکار می‌کند. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: بگو، اگر خدا را دوست می‌دارید از من پیروی کنید تا او نیز شما را دوست بدارد و گناهانتان را بیامرزد، که آمرزنده و مهربان است.

امام (ع)، چگونگی امتحان بندگان را به‌واسطه پیامبران، چنین بیان می‌فرماید: پیامبران انسان‌ها را با زبان راستی به راه حق فراخواندند. آگاه باشید که خداوند [به وسیله انبیاء] از درون بندگان پرده بر می‌گیرد، نه آن‌که بر اسرار پوشیده آنان آگاه نیست و بر آنچه در سینه‌ها نهفته دارند بی‌خبر است، بلکه می‌خواهد آنان را آزمایش کند تا معلوم شود کدام‌یک از ایشان اعمال نیکو انجام می‌دهد و پاداش برابر نیکوکاری و کیفر مکافات، درخور بدی‌ها باشد.

جمله پایانی این کلام، حاکی از آن است که معلوم شدن احوال بندگان نه برای خداوند متعال، بلکه برای خود بندگان است تا استحقاق آن‌ها برای پاداش و عذاب آشکار شود و برای کسی توهم ظلم و تبعیض ایجاد نشود. ان حضرت درباره کار سخت مستکبران و دنیازدگان در برابر امتحان فرموده است: پس همانا خداوند سبحان بندگان متکبر را با دوستان خود که در چشم آن‌ها ناتوان‌اند می‌آزماید.. اگر پیامبران الهی دارای چنان قدرتی بودند که مخالفت با آنان امکان نمی‌داشت و توانایی و عزتی می‌داشتند که هرگز مغلوب نمی‌شدند و سلطنت و حکومتی می‌داشتند که همه چشم‌ها به سوی آنان بود و مردم از راه‌های دور بار سفر به سوی آنان می‌بستند، در این حال مردم اندرزهایشان را آسان‌تر می‌پذیرفتند و در برابر آنان کمتر سرکشی می‌کردند و از روی ترس یا علاقه‌ای که به مادیات داشتند، تظاهر به ایمان می‌کردند. در آن صورت نیت‌های خالصانه و غیرخالصانه با هم آمیخته می‌شد و اهداف غیرالهی در ایمانشان راه می‌یافت و با انگیزه‌های گوناگون به سوی نیکی‌ها می‌شتافتند. اما خدای متعال اراده فرمود که پیروی از پیامبران و تصدیق کتب آسمانی و فروتنی در عبادت و تسلیم در برابر فرمان خدا و تسلیم طاعت خدا شدن با نیت خالص، تنها برای خدا صورت پذیرد و اهداف غیرخدایی در آن راه نیابد که هر مقدار آزمایش و مشکلات بزرگ‌تر باشد، ثواب و پاداش نیز بزرگ‌تر خواهد بود.

این بیانات به بهترین شکل، گویای این حقیقت است که انسان‌ها در موضوع پذیرش و اطاعت از پیامبران الهی در معرض امتحانی سرنوشت‌ساز قرار دارند و تحقق این آزمون، یکی از نتایج بعثت رسولان است.

تذکار انسان‌ها به زندگانی ابدی

انبیا (ع) برای سوق دادن انسان‌ها به‌سوی کمالات انسانی، آنان را از ویژگی‌های دنیا و آفات دل‌بستگی به دنیا آگاه می‌کردند. حضرت امیر (ع) این موضوع را از ثمرات ارسال رسولان بیان داشته‌اند، چنان‌که می‌فرماید: خداوند دنیا را مسکن مخلوقات برگزید و پیامبران خود را برای هدایت جن و انس فرستاد تا دنیا را آن‌گونه که هست به آن‌ها بشناسانند و از زیان‌های دنیا بر حذر دارند و با مطرح کردن مثل‌ها، عیوب دنیا پرستی را نشان دهند و آنچه را که مایه عبرت است، تذکر دهند؛ از اسباب تندرستی و بیماری، از حلال و حرام دنیا و آنچه را که خداوند برای بندگان اطاعت‌کننده و نافرمان آماده کرده، یعنی بهشت و جهنم و تکریم و تحقیر، بازگو کنند. این بیانات به‌خوبی نقش انبیای الهی در دریافت بینش صحیح انسان‌ها نسبت به دنیا و جلب توجه آن‌ها به سرای ابدی را آشکار می‌سازد.

پیامبران، عامل وحدت امت‌ها

حضرت امیر (ع) در خطبه‌های گوناگون، به بیان اوضاع جوامع بشری در عصر بعثت انبیا (ع) و به خصوص پیامبر خاتم (ص) پرداخته‌اند. در پاره‌ای از این عبارات، اختلافات و چنددستگی اعراب جاهلی را به احوال پریشان امت‌های پیشین تشبیه یک‌دلی و انسجام اجتماعی را از دستاوردهای مهم رسالت پیامبران معرفی کرده‌اند، چنان‌که درباره عملکرد رسول اکرم (ص) می‌فرمایند: خداوند متعال به‌وسیله پیامبر اکرم، شکاف‌های اجتماعی را به وجدت تبدیل کرد و کینه‌ها را از بین برد و فاصله‌ها را به هم پیوند داد.

برقراری عدالت اجتماعی و ایجاد رفاه و آسایش زندگی و معیشت مردم

برقراری عدالت اجتماعی و ایجاد آسایش در زندگی مردم، هم مأموریت انبیاست و هم رهاورد بعثت ایشان، چنان‌که در قرآن‌کریم خطاب به رسول اکرم گفته شده است: بگو، به کتابی که خدا نازل کرده است ایمان دارم و به من فرمان داده که در میان شما به عدالت رفتار کنم.

حضرت امیر (ع) با اشاره به اوضاع وخیم زندگی اعراب پیش از بعثت. به آثار بعثت و بهبود و تغییر وضع زندگی مردم اشاره می‌کند.

اتمام حجت بر انسان‌ها

خدای متعال با ارسال رسولان خود، با بندگان خویش اتمام حجت کرد. قرآن کریم در این باره فرموده است: پیامبرانی که بشارت‌دهنده و بیم‌دهنده بودند تا بعد از این پیامبران،حجتی برای مردم بر خدا باقی نماند (و بر همه اتمام حجت شود) و خداوند، توانا و حکیم است.

امام (ع) در این زمینه فرموده‌اند: خداوند پیامبران را با اختصاص وحی خود به آنان برانگیخت و پیامبران را حجت خود بر بندگان قرار داد، تا جای عذری برای کسی باقی نماند. و نیز درباره رسالت نبی اکرم فرموده‌اند: خداوند پیامبر اکرم را فرستاد تا فرمان‌های خدا را اجرا کند و بر مردم حجت را تمام گرداند و آن‌ها را در برابر اعمال ناروا بترساند.

• بنابراین اتمام حجت بر بندگان از نتایج مهم رسالت پیامبران است.

منابع

1. دانشنامه نهج البلاغه ج۲