تفسیر ابن جریج

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث ابن جریج است.

مقدمه

عبدالملک بن عبدالعزیز بن جریج - متوفای ۱۵۰ ق - تألیفی در تفسیر قرآن داشته که نام آن را برخی^[۱] التفسیر و برخی^[۲] تفسیر ابن جریج و برخی^[۳] تفسیر القرآن ذکر کرده‌اند. فؤاد سزگین در بیان آثار ابن جریج از آن تفسیر با عنوان کتاب التفسیر یاد کرده و از اعتماد آن به کتاب‌های تفسیری ابن عباس، عکرمه، مجاهد و عطاء بن ابی رباح خبر داده و به اقتباس و استفاده طبری و ثعلبی از آن اشاره کرده است^[۴].

سید بن طاووس در سعد السعود با عبارت "فصل في ما نذكره من تفسير ابن جريج من نسخة عتيقة جیّدة" از این تفسیر یاد و تفسیر ﴿مُصَدِّقًا بِكَلِمَةٍ مِنَ اللَّهِ﴾^[۵] را از آن نقل کرده است^[۶].

برخی این تفسیر را یکی از دوازده تفسیری که مبنای تألیف «کتاب نزول القرآن فی شأن امیر المؤمنین(ع)» اثر ابو بکر محمد بن مؤمن شیرازی بوده، به شمار آورده‌اند^[۷]، ولی در هر صورت، اکنون از این تفسیر اطلاعی در دست نیست. به تازگی علی حسن عبدالغنی با گردآوری آثار تفسیری نقل شده از ابن جریج یک جلد تفسیر در ۲۴۲ صفحۀ تألیف^[۸] و با عنوان تفسیر ابن جریج چاپ و منتشر کرده است. وی آثار تفسیری ابن جریج را از تفاسیر اهل تسنن مانند جامع البیان طبری، معالم التنزیل بغوی، الجامع الاحکام القرآن قرطبی، البحر المحیط‍ ابو حیّان، تفسیر القرآن العظیم ابن کثیر و در المنثور سیوطی جمع‌آوری کرده است.

این تفسیر به ترتیب سور قرآن تنظیم شده است. دربارۀ برخی سوره‌ها مانند سوره قارعه، سوره تکاثر، سوره عصر، سوره همزه، سوره فیل، سوره قریش، سوه کوثر، سوره کافرون، سوره نصر، سوره مسد، سوره فلق و سوره ناس هیچ مطلبی و نکته‌ای ندارد و در سوره‌های دیگر نیز تنها در مورد برخی آیات تفسیر یا نکته‌ای از ابن جریج نقل شده است؛ برای مثال، در سورۀ حمد فقط‍ دربارۀ دو آیه ﴿رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾، ﴿مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ﴾^[۹] سه اثر از وی گرد آمده است.

از آنجا که گردآورندۀ این تفسیر سنّی و مصادر آن تنها کتاب‌های تفسیری اهل تسنن است، آثار گرد آمده در این تفسیر با مذهب اهل تسنن موافق می‌باشد؛ برای نمونه، در مورد آیه ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ...﴾^[۱۰] گفته که دربارۀ صهیب و ابوذر نازل شده و به نزول آن دربارۀ حضرت علی(ع) در لیلة المبیت اشاره‌ای نکرده است^[۱۱]. داستان مباهله را به اختصار آورده، ولی از بیان اینکه پیامبر(ص) چه افرادی را با خود برای مباهله آورد، سکوت کرده است^[۱۲]. نزول ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ﴾^[۱۳] را در روز عرفه می‌داند و در ذیل ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾^[۱۴].^[۱۵] گفته است: پیامبر(ص) بعد از نزول این آیه ۸۱ روز در قید حیات بوده است^[۱۶]. در تفسیر ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ﴾^[۱۷] نقل کرده که هنگام وفات رسول خدا(ص) گروهی مرتد شدند و ابو بکر با آنان جنگید^[۱۸].^[۱۹]

منابع

بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن

پانویس

↑ مانند داوودی در طبقات المفسرین، ج۱، ص۳۵۲.
↑ مانند حاج خلیفة در کشف الظنون، ج۱، ص۴۳۷.
↑ مانند بغدادی در هدیة العارفین، ج۵، ص۶۲۳.
↑ در بیان آثار ابن جریج گفته است: کتاب التفسیر یعتمد فی ما یبدو، علی کتب تفسیر ابن عباس و عکرمة و مجاهد و عطاء بن ابی رباح، و اقتبسه الطبری بروایة القاسم بن الحسن الهمدانی (المتوفی سنة ۲۷۲ ه‍‌. ق/ ۸۸۵ م)... و افاد منه الثعلبی بروایة علی بن المبارک الصنعانی، انظر الکشف و البیان: ۷ أ (سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۱، ص۱۶۷).
↑ «خداوند تو را به (تولّد) یحیی نوید می‌دهد که «کلمه‌ای از خداوند» را راست می‌شمارد» سوره آل عمران، آیه ۳۹.
↑ ر.ک: سید بن طاووس، سعد السعود للنفوس، ص۳۵۳.
↑ ر.ک: اتان گلبرگ، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ص۴۸۴.
↑ مقدمه آن ۲۶ صفحه و بقیه آن نقل آثار تفسیری منسوب به ابن جریج است.
↑ «مالک روز پاداش و کیفر» سوره فاتحه، آیه ۴.
↑ «و از مردم کسی است که در به دست آوردن خشنودی خداوند از جان می‌گذرد و خداوند به بندگان مهربان است» سوره بقره، آیه ۲۰۷.
↑ ر.ک: عبد الغنی، تفسیر ابن جریج، ص۴۷.
↑ ر.ک: عبد الغنی، تفسیر ابن جریج، ص۷۱.
↑ «امروز کافران از دین شما نومید شدند» سوره مائده، آیه ۳.
↑ «امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم» سوره مائده، آیه ۳.
↑ عبد الغنی، تفسیر ابن جریج، ص۷۱.
↑ ر.ک: عبد الغنی، تفسیر ابن جریج، ص۱۱۱.
↑ «ای مؤمنان! هر کس از دینش برگردد خداوند به زودی گروهی را می‌آورد که دوستشان می‌دارد و دوستش می‌دارند» سوره مائده، آیه ۵۴.
↑ ر.ک: عبد الغنی، تفسیر ابن جریج، ص۱۱۴.
↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۳۲۳-۳۲۴.

جستارهای وابسته

[1] مانند داوودی در طبقات المفسرین، ج۱، ص۳۵۲.

[2] مانند حاج خلیفة در کشف الظنون، ج۱، ص۴۳۷.

[3] مانند بغدادی در هدیة العارفین، ج۵، ص۶۲۳.

[4] در بیان آثار ابن جریج گفته است: کتاب التفسیر یعتمد فی ما یبدو، علی کتب تفسیر ابن عباس و عکرمة و مجاهد و عطاء بن ابی رباح، و اقتبسه الطبری بروایة القاسم بن الحسن الهمدانی (المتوفی سنة ۲۷۲ ه‍‌. ق/ ۸۸۵ م)... و افاد منه الثعلبی بروایة علی بن المبارک الصنعانی، انظر الکشف و البیان: ۷ أ (سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۱، ص۱۶۷).

[5] «خداوند تو را به (تولّد) یحیی نوید می‌دهد که «کلمه‌ای از خداوند» را راست می‌شمارد» سوره آل عمران، آیه ۳۹.

[6] ر.ک: سید بن طاووس، سعد السعود للنفوس، ص۳۵۳.

[7] ر.ک: اتان گلبرگ، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ص۴۸۴.

[8] مقدمه آن ۲۶ صفحه و بقیه آن نقل آثار تفسیری منسوب به ابن جریج است.

[9] «مالک روز پاداش و کیفر» سوره فاتحه، آیه ۴.

[10] «و از مردم کسی است که در به دست آوردن خشنودی خداوند از جان می‌گذرد و خداوند به بندگان مهربان است» سوره بقره، آیه ۲۰۷.

[11] ر.ک: عبد الغنی، تفسیر ابن جریج، ص۴۷.

[12] ر.ک: عبد الغنی، تفسیر ابن جریج، ص۷۱.

[13] «امروز کافران از دین شما نومید شدند» سوره مائده، آیه ۳.

[14] «امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم» سوره مائده، آیه ۳.

[15] عبد الغنی، تفسیر ابن جریج، ص۷۱.

[16] ر.ک: عبد الغنی، تفسیر ابن جریج، ص۱۱۱.

[17] «ای مؤمنان! هر کس از دینش برگردد خداوند به زودی گروهی را می‌آورد که دوستشان می‌دارد و دوستش می‌دارند» سوره مائده، آیه ۵۴.

[18] ر.ک: عبد الغنی، تفسیر ابن جریج، ص۱۱۴.

[19] بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۳۲۳-۳۲۴.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]