آیه در معارف و سیره رضوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آیه است. آیه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آیه در قرآن - آیه در علوم قرآنی - آیه در کلام اسلامی - آیه در فقه اسلامی - آیه در معارف دعا و زیارات - آیه در معارف و سیره سجادی - آیه در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

کاربردهای آیه در روایات رضوی

لغویان قصد، شگفتی، عبرت، علامت و نشانه را از معانی آیه ذکر کرده‌اند. جمع این واژه «آیات» است و به ریشه «آ ی ی»، «آ و ی» و «أ أ ی» بر می‌گردد. و همه بر علامت و نشانه بودن آیه متفق‌اند. دیگر معانی آن نیز ریشه در واژه نشانه دارد. راغب اصفهانی آیه را به معنای نشانه آشکار ملازم با امر پنهان تفسیر کرده و به گونه‌ای که با راهیابی به علامت، به امر نهفته نیز می‌توان دست یافت. مانند نشانه راه که با آن راه آشکار می‌شود. نیز آیه به مفهوم مجموعه‌ای از حروف پیوسته به هم نیز آمده است.

در گفتار امام رضا (ع) واژه آیه در چند مورد به کار رفته است که با مفهوم لغوی آن تشابه نزدیکی دارد. امام هشتم بارها آیه را به معنای نشانه و دلیل و راهنما برای چیزی دیگر به کار برده است. مثلاً چیزی که در او نشانه صنع و آفریدگی دیده می‌شود آفریننده نخواهد بود. در قرآن آیه در برابر سوره به مفهوم مجموعه‌ای از حروف و در بردارنده پیامی ویژه به کار رفته است. امام رضا (ع) از بخش‌های کوچک قرآن به آیه و از مجموعه به آیات تعبیر کرده است. امام از آیه کریمه ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَبَنَاتُكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ...﴾ به تناسب گفت‌و‌گو از محارم نسبی و سببی به آیه تحریم یاد کرده است و نیز از آیه ﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾ به آیه ﴿أَنْفُسَنَا﴾ و در جای دیگر به آیه ابتهال تعبیر کرده است. نیز آیة الکرسی و آیه اصطفاء به دلیل وجود این معانی در متن آیه در کلام امام به کار رفته است.

امام رضا (ع) ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ را در سوره حمد و دیگر سوره‌ها بر خلاف دیدگاهی مخالف، آیه‌ای مستقل می‌داند و به روایت از امیرمؤمنان (ع) فرموده است: پیامبر (ص) ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ را در نماز تلاوت می‌کرد و آن را آیه‌ای از سوره حمد می‌شمرد. امام هشتم آیه‌های سوره فاتحة الکتاب را هفت آیه شمرده است. امام رضا (ع) مداومت بر تلاوت آیات قرآن را پر ارزش و دارای پاداش شمرده و شایسته دانسته است مسلمان هر روز پنجاه آیه از قرآن تلاوت کند. در نگاه امام قرائت آیه‌ای در ماه رمضان با قرائت همه قرآن در دیگر ماه‌ها برابری می‌کند. در منظر امام در دشواری‌های زندگی خدای را به حق و جایگاه آیات قرآن نزد وی می‌توان سوگند داد و نیز با توسل به آیات قرآن می‌توان از درگاه آفریدگار جهان طلب شفای بیماری نمود. در نگاه حضرت رضا (ع) برخی از آیات کتاب خدا محکم است و برخی متشابه. آیه‌های متشابه باید در پرتو آیات محکم تفسیر و شرح گردد. در نظر حضرت آیات قرآن به ظاهر و باطن بخش می‌شود. در فهم امام، اگر مراد از «ید» در کریمه ﴿بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَاءُ﴾ دستانی مانند آدمی باشد، خداوند مخلوق خواهد بود، اما معنای ید در باطن قرآن، امام است. برخی از آیات ناسخ و منسوخ‌اند و برخی از آیات مانند آیه ﴿وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا﴾ نسخ‌ناپذیرند. بخشی از آیات در بردارنده احکام حلال‌اند و برخی در بردارنده حرام.

امام رضا (ع) از امیرمؤمنان (ع) حکایت کرده است: برای هر یک از مردم قریش آیه‌ای نازل شده و آیه ۱۷ سوره هود در شأن من فرود آمده است. امام رضا (ع) صاحبان علم را در کریمه ﴿بَلْ هُوَ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَمَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلَّا الظَّالِمُونَ﴾ به ائمه اهل بیت (ع) تفسیر کرده است و در پاسخ پرسش محمد بن فضیل از آیه یاد شده یادآور شده، مراد ائمه اهل بیت‌اند. از اینکه امام رضا (ع) در گفت‌وگو با یهودیان آیاتی از تورات را تلاوت کرده و شگفتی آنان را برانگیخته است بر می‌آید تورات نیز همانند قرآن به صورت آیه تلاوت و از آیاتی جدا از یکدیگر تشکیل می‌شود.

معنای دیگر آیه در کلام امام رضا (ع) از نشانه‌های خدا است. نشانه‌های وجود و قدرت خالق جهان، آیات خدا خوانده می‌شوند. امام رضا (ع) در خطبه‌ای پس از تنزیه پروردگار از تشبیه به آفریده‌های خود افزوده است: خداوند با نشانه و آیات شناخته می‌شود و با علامت اثبات می‌گردد و جز او خدایی وجود ندارد. در نظر امام هشتم، آیه‌ها و نشانه‌های خدا در هستی، افزون بر اثبات خالق جهان، نشانه توحید و یکتایی وی نیز هست. اتقان و استوار بودن آفرینش و دور بودن جهان تکوین و تشریع از سستی و تناقض، نشانه توحید خدا است و سرشت و فطرت، آدمی را به این نکته رهنمون است. این پیام گزارش دیگری است از آیه ﴿الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا مَا تَرَى فِي خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِنْ تَفَاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَى مِنْ فُطُورٍ * ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ كَرَّتَيْنِ يَنْقَلِبْ إِلَيْكَ الْبَصَرُ خَاسِئًا وَهُوَ حَسِيرٌ﴾ که اتقان صنع و هماهنگی در اجزای آفرینش را نشانه یگانه بودن خدا شمرده و در آیه ﴿لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا﴾ تأکید کرده اگر خدایانی جز الله در عالم بودند جهان تباه می‌شد.

امام رضا (ع) در گفتاری دیگر راجع به غلو و تندروی درباره ائمه (ع) هشدار می‌دهد و در پاسخ مردی که خواهان شرح بیشتر مسأله توحید است، قیاس و تشبیه خداوند به موجودات را زمینه گمراهی می‌شمرد و می‌افزاید: خداوند به حواس و وهم نمی‌آید و قابل مثال و اشاره نیست. تنها راه رسیدن به وی آیات و نشانه‌های وی در آفرینش است. خدا یگانه و تجزیه ناپذیر است، با آیات شناخته می‌شود و به وسیله علامات اثبات می‌شود. در همین زمینه، امام در مناجات با خدا از کسانی که برخی از آیات خدا را رب و ارباب خود گرفته‌اند، تبری جسته و کار آنان را نشانه جهالت شمرده است که آیه خدا را به جای پدید آورنده گرفته و خدا را نیز به صفات پدیده توصیف کرده‌اند و او را از جایگاه اقدس خود فرود آورده‌اند و حال آنکه خداوند به وصف نمی‌آید و وصف ستایش کنندگان لایق شأن او نیست. امام هشتم از کریمه ﴿لَقَدْ رَأَى مِنْ آيَاتِ رَبِّهِ الْكُبْرَى﴾ استفاده کرده، نشان دادن نشانه‌های ملکوت به پیامبر (ص) (در معراج) برای افزایش باور فرستاده خدا بوده و آیه گواه است. منظور از ﴿مَا كَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَى﴾، دیدن ذات خدا نیست، زیرا آیه و نشانه خدا از ذات وی جدا است و پیامبر (ص) خدا را ندیده است. عده‌ای از مفسران و راویان به استناد برخی از روایات رایج در میان محدثان، بر آن بودند که پیامبر (ص) خدا را با چشمان سر دیده است و مقصود از رؤیت در آیه یاد شده، مشاهده با دیده ظاهر است. امام رضا (ع) در پاسخ این نظریه ظاهرگرایان به ابوقره فرمود: باور به دیده شدن خداوند، با صریح قرآن سازش ندارد. قرآن به صراحت فرموده دیدگان وی را نمی‌بینند و دل دیده را تکذیب نمی‌کند؛ یعنی دل و درون محمد (ص) آنچه را دیدگان وی دیده تصدیق می‌کند. نیز آیه کریمه پرده از مشاهدات پیامبر (ص) بر می‌دارد که محمد (ص) آیات خدا را دیده است. پس آیات خداوند از ذات خداوند جدا است و خداوند به روشنی فرموده مردم به ذات خداوند نمی‌توانند آگاه شوند. اگر چشم خدا را ببیند به وی آگاه می‌شود و می‌تواند درباره وی آگاهی به دست آورد.

برخی از فرق اسلامی به استناد ظاهر کریمه ﴿وَجَاءَ رَبُّكَ وَالْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا﴾ و آیات دیگر، حرکت برای خدا و رؤیت وی را امری ممکن می‌شمردند. امام رضا (ع) در جهت تنزیه خداوند، آیه ﴿وَجَاءَ رَبُّكَ﴾ را به پیدایی آیات و نشانه‌های قدرت خداوند تفسیر فرمود و خدا را از تشبیه مخلوق تنزیه کرد. چنان که دیگر ائمه (ع) و مفسران از مذاهب اسلامی ﴿وَجَاءَ رَبُّكَ﴾ را به «جاءَ أَمْرُ رَبِّكَ» معنا کرده‌اند. آیه در نامه امام رضا (ع) به جرجانی به معنای نشانه به کار رفته و آفرینش انسان و جهان و دیگر پدیده‌های خلقت نشانه قدرت خداوند شمرده شده است. آفتاب و ماه در قرآن آیات و نشانه‌های خداوند و هر دو آفریده خداوند دانسته شده‌اند. امام رضا (ع) ماه و خورشید را از آیات خداوند شمرده است که به فرمان وی در چرخش‌اند. نور و روشنایی آنها از نور عرش و حرارت آن دو از گرمای جهنم است. در قیامت نور آن دو به عرش و گرمای آن دو به آتش برمی گردد و خورشید و ماهی به جا نخواهد ماند.

در نگاه امام رضا (ع) گرفتن خورشید (کسوف) آیت و نشانه قدرت خداوند است. در عهد پیامبر (ص) خورشید گرفت و مردم گمان بردند رخ پنهان کردن آفتاب بازتاب مرگ فرزند پیامبر (ص) است. پیامبر (ص) فرمود: خورشید و ماه نشانه‌های خداوندند. در وقت گرفتن آن دو نماز به جا آورید. پس از آن با مردم نماز خواند. امام رضا (ع) با اشاره به این رویداد درباره فلسفه نماز کسوف فرمود: برای آفتاب گرفتگی نماز واجب شده، چون این پدیده از آیات خداوند است و آدمی نمی‌داند به دنبال آن رحمت خداوند خواهد آمد و یا عذاب الهی. پیامبر (ص) خواهان آن بود که امتش در وقت مشاهده این آیت و نشان به درگاه خداوند بنالند و از خدای خود بخواهند عذاب را از آنان برگرداند؛ چنان که خداوند عذاب را با تضرع و زاری قوم یونس از آنان برگرداند.

از گذشته مخالفان پیامبران آیات و نشانه‌های حقانیت آنان را به سخره می‌گرفتند و آن را سحر و جادو می‌خواندند. حق در برابر باطل، تفسیر دیگر آیه در دید امام هشتم است. خدا و برنامه‌های تکوینی و تشریعی وی عین حق و حقیقت و ثابت و ماندگار است و جز خدا و برنامه‌های وی هر چه هست باطل است و زائل شدنی. امام رضا (ع) واژه آیات را در کریمه ﴿وَقَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آيَاتِ اللَّهِ يُكْفَرُ بِهَا وَيُسْتَهْزَأُ بِهَا فَلَا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتَّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ إِنَّكُمْ إِذًا مِثْلُهُمْ إِنَّ اللَّهَ جَامِعُ الْمُنَافِقِينَ وَالْكَافِرِينَ فِي جَهَنَّمَ جَمِيعًا﴾، به حقیقت تفسیر کرده و با تأکید بر ارزش حق‌پذیری افزوده است: وقتی در مجلسی کسی حقیقت را انکار می‌کند و به صاحبان حق اهانت روا می‌دارد از نزدش برخیزید و با وی همنشینی نکنید. و حضرت مردم را از نشست و برخاست با مسخره‌کنندگان آیات خدا منع فرموده و همنشینان آنان را منافق شمرده است. امام رضا (ع) مقصود از آیه‌های خدا در این کریمه را ائمه اهل بیت (ع) معرفی کرده و مراد از استهزاکنندگان و منکران را منکران و بدخواهان ایشان دانسته و سفارش کرده است مردم خود را از حوزه نفوذ بدگویان ائمه (ع) دور بدارند تابه پلیدی حق گریزی آنان آلوده نشوند و در لهیب آتش کردار آنان نسوزند. پس از درگذشت امام کاظم (ع) گروهی از شیعیان وی را آخرین مرجع دینی شمردند و ادعا کردند امام هفتم زنده است. اینان شیعیان را در امامت ائمه (ع) پس از حضرت کاظم (ع) به تردید می‌افکندند. با فاصله گرفتن این افراد از امام هشتم، افزون بر فساد فکری و اعتقادی، درباره احکام و آیین‌های شریعت نیز به انحراف دچار شدند. دنیا‌طلبی و ربودن اموال امام زمان خود به دعوی زنده بودن وی از زمینه‌های اصلی کژ روی اینان بود. امام رضا (ع) این فرقه را که خود را واقفیه می‌خوانند، جدا شده از حق و آنان را در ردیف نواصب می‌داند. حضرت رضا (ع) محمد بن عاصم را از نشست و برخاست با صاحبان این باور ناروا برحذر داشت و دلیل آورد آنان آیات خداوند و اوصیای پیامبر را استهزا می‌کنند.

دعبل خزاعی در قصیده مَدَارِسُ آيَاتٍ خَلَتْ مِنْ تِلَاوَةٍ *** وَ مَنْزِلُ وَحْيٍ مُقْفِرُ الْعَرَصَاتٍ از سراهای خاندان رسالت در مدینه به کانون تدریس آیه‌های خداوند و محل نزول وحی یاد کرد. این سروده مورد تأیید امام قرار گرفت. نیز دیگر شاعران آیینی و ولایی از امام رضا (ع) به عنوان آیة الله و نشانه راه خدا یاد کرده‌اند. امام رضا (ع) از امیر مؤمنان (ع) به عنوان آیت و نشانه یاد نموده است. به روایت امام هشتم، علی (ع) در تفسیر کریمه ﴿عَمَّ يَتَسَاءَلُونَ * عَنِ النَّبَإِ الْعَظِيمِ * الَّذِي هُمْ فِيهِ مُخْتَلِفُونَ﴾ خود را بزرگ‌ترین خبر قرآن و بزرگ‌ترین آیت در نزد خدا خوانده است. به روایت امام رضا (ع)، علی (ع) خود را شاهد و گواه رسالت رسول خداوند شمرده است. واقدی، معاصر امام رضا (ع)، علی (ع) را معجزه‌ای از معجزات پیامبر (ص) خوانده است، مانند آیت بودن عصا برای موسی (ع) و زنده کردن مردگان به وسیله عیسی (ع).

امام رضا (ع) مقصود از ﴿آيَةً﴾ در کریمه ﴿إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَيْهِمْ مِنَ السَّمَاءِ آيَةً فَظَلَّتْ أَعْنَاقُهُمْ لَهَا خَاضِعِينَ﴾ را ندای آسمانی در آستانه ظهور حضرت مهدی (ع) تفسیر فرموده که مردم را به تسلیم در برابر آخرین حجت خدا فرا می‌خواند. امام رضا (ع) در پاسخ پرسنده‌ای از دلیل هلاکت فرعون پس از اعتراف به خدای موسی، فرمود: توبه و بازگشت به حق در وقت دیدن آیه و نشانه‌های عذاب خداوند سودی ندارد. حضرت پس از پاسخ دادن به وی کریمه ﴿يَوْمَ يَأْتِي بَعْضُ آيَاتِ رَبِّكَ لَا يَنْفَعُ نَفْسًا إِيمَانُهَا لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ كَسَبَتْ فِي إِيمَانِهَا خَيْرًا﴾ را تلاوت کرد و هلاکت فرعون را آیتی از نشانه‌های قدرت خداوند شمرد. فرعون لباسی آهنین به تن داشت و به طور طبیعی باید به زیر آب می‌رفت، اما آب وی را بر بلندی افکند تا مردم به آیه و قدرت خدا پی ببرند. امام هشتم (ع) به نقل از موسی بن جعفر (ع)، نزول «من و سلوی» برای تغذیه بنی اسرائیل را آیتی از معجزات موسی شمرده است. امام رضا (ع) نشانه‌های نبوت و امامت را به آیه تعبیر کرده است. طبق روایتی از امام رضا (ع) ابولهب پیامبر (ص) را ترساند و رسول خدا (ص) در پاسخ، کوچک‌ترین خدشه‌ای از سوی وی را نشانه دروغگو بودن خود خواند و این نخستین آیه و نشانه نبوت آن حضرت بود. امام در ادامه فرمود: در صورت کوچک‌ترین خدشه از ناحیه هارون به من، امام نخواهم بود. این نخستین آیه و نشانه امامت حضرت رضا (ع) معرفی شد. امام در گزارشی دیگر نزول قرآن بر پیامبر (ص) را از آیات خدا شمرده که پیامبر (ص) درس ناخوانده و امی، نمی‌تواند کتابی چنین استوار و محکم سامان دهد.

حضرت رضا (ع) فرموده است: گروهی از یهودیان نزد پدرم آمدند و درباره آیات و معجزات پیامبر (ص) پرسیدند که تردید آنان را از میان ببرد. پدرم پاسخ داد: آیات و نشانه‌های نبوت پیامبر (ص) فراوان است: باز داشتن جن از شنیدن اخبار آسمان‌ها پس از نبوت پیامبر (ص) بازداشتن ابوجهل از کشتن پیامبر (ص) با چسبیدن سنگ به دست وی؛ سخن گفتن حیوانات با پیامبر (ص)؛ به زبان آمدن غذای مسموم شده به وسیله همسر عبدالله بن مشکان یهودی و به سلامت رفتن پیامبر (ص). یهودیان با دیدن این معجزه پیامبر مسلمان شدند. امام رضا (ع) ائمه اهل بیت (ع) را آیات خداوند شمرده و می‌فرماید: خداوند به موسی (ع) پس از یادآوری فضائل محمد (ص) و علی (ع)، اولیای پس از وی را آیات خداوند دانسته و آنان حجت خداوند خواهند بود. معاصران امام رضا (ع) نیز چندین مورد از معجزه و کراماتی را که به دست امام آشکار شده است به آیه تعبیر کرده‌اند. از جمله مردم نزول باران به دعای امام رضا (ع) در دوره کم‌بارانی و خشکسالی را معجزه حضرت شمردند. برخی از بدخواهان آن را انکار کردند و خداوند به دست امام نشانه‌های دیگری را بر آنان آشکار نمود که جای انکار نبود.

مفهوم دیگر آیه در نظر امام رضا (ع) عبرت است. امام ﴿آيَةً﴾ را در کریمه ﴿فَالْيَوْمَ نُنَجِّيكَ بِبَدَنِكَ لِتَكُونَ لِمَنْ خَلْفَكَ آيَةً﴾ به علامت و عبرت برای دیگران تفسیر فرموده است. مقصود از خیر در آیه ﴿مَا يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ وَلَا الْمُشْرِكِينَ أَنْ يُنَزَّلَ عَلَيْكُمْ مِنْ خَيْرٍ مِنْ رَبِّكُمْ﴾ در منظر امام رضا (ع)، آیه‌های نازل شده درباره نبوت پیامبر (ص) و امامت علی (ع) است. امام در این باره ماجرایی از ناخشنودی یهودیان و مشرکان از نزول آیه در شأن علی (ع) نقل کرده که پیامبر (ص) با استشهاد به کریمه ﴿إِنَّ الَّذِينَ حَقَّتْ عَلَيْهِمْ كَلِمَتُ رَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ * وَلَوْ جَاءَتْهُمْ كُلُّ آيَةٍ حَتَّى يَرَوُا الْعَذَابَ الْأَلِيمَ﴾ تأکید فرموده آنان دل‌هایشان قساوت گرفته و در برابر هیچ آیه و نشانه‌ای سر فرود نمی‌آورند

منابع

1. صادقی فدکی، سید عباس، مقاله «آیه»، دانشنامه امام رضا ج۱