عثمان بن حنیف در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عثمان بن حنیف است. عثمان بن حنیف از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عثمان بن حنیف در تاریخ اسلامی - عثمان بن حنیف در نهج البلاغه - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

نام و نسب او عثمان بن حنیف بن واهب بن مالک بن الأوس و کنیه وی «أبا‌عمرو» است. او برادر سهل بن حنیف، از قبیله اوس و اهل مدینه و از اصحاب رسول خدا (ص) و امیر المؤمنین علی (ع) است . در اولین جنگی که در کنار رسول خدا (ص) شرکت داشت، جنگ احد بود و بعد از آن در تمامی جنگ‌ها همراه حضرت بود.

از شیخ مفید روایت شده که رسول اکرم (ص) با چند نفر از یاران خود پیمان همکاری بستند که عبارت بودند از: سلمان فارسی، ابوذر غفاری، عمار بن یاسر، ابوساسان، ابو عمرو انصاری، سهل انصاری، عثمان بن حنیف و جابر بن عبدالله انصاری.

عثمان بن حنیف بعد از درگذشت پیامبر (ص)

او مردی کارآزموده، با بصیرت و عاقل بود، لذا بعد از درگذشت پیامبر (ص) و در دوران حکومت عمر بن خطاب، وقتی او خواست کسی را برای حکومت عراق بفرستد، با اصحاب مشورت کرد که چه کسی لایق است تا او را برای حکومت عراق بفرستم که وضع نابسامان آنجا را سامان بخشد و به ویژه برای تعیین مساحت و حدود اراضی و تعیین مقدار مالیاتی که نیاز است برای آنجا در نظر بگیرد، شایسته باشد. همگی عثمان را معرفی کرده، و گفتند: اگر او را به کاری مهم‌تر از این هم بگماری با عقل و فراستی که دارد از عهده‌اش بر می‌آید.

لذا عمر، عثمان را به عراق فرستاد و او اندازه تمامی اراضی را مشخص ساخت و برای هر یک جریب زمین، چه آباد و چه بایر، که آبگیر بود یک درهم و یک قفیز محصول مالیات قرار داد و با این قانون عادلانه، اراضی عراق رو به آبادی نهاد و مردم به آباد کردن علاقه فوق العاده‌ای نشان دادند تا آنکه یک سال قبل از مرگ عمر، خراج عراق از صد میلیون درهم تجاوز کرد.

و در زمان حکومت او بر سداد (شمال عراق) بود که جنگ‌های اعراب با ایران آغاز شد و عمر، سعد بن ابی وقاص را فرماندۀ این جنگ‌ها قرار داد و اعراب در جلولاء که دروازه آذربایجان و جبال و فارس بود با ایرانیان به جنگ پرداختند و توانستند لشکر ایرانی را شکست دهند و شهر مدائن را فتح کنند.

عثمان بن حنیف و امیرالمؤمنین علی (ع)

وقتی امام علی (ع) به حکومت رسیدند به سبب شایستگی عثمان او را به استانداری بصره انتخاب کردند تا اینکه وقتی طلحه و زبیر به آنچه که می‌خواستند نرسیدند، به دستیاری عایشه که در آن زمان در مکه بود دست به شورش زدند و بر ضد امیرالمؤمنین (ع) با هم همراه شدند و به بصره وارد شدند و مردم بصره با حضور رسول خدا (ص) آنان، فریب خوردند و با آنان همراهی کردند و لشکر عایشه و همراهانشان عثمان را از بصره بیرون کردند و او هم به مدینه بازگشت.

عثمان بن حنیف و جنگ جمل

پس از آنکه علی (ع) عثمان بن حنیف را به استانداری بصره گماشت، طولی نکشید که طلحه و زبیر که به مقصود خود در حکومت علی (ع) نرسیده بودند، در مکه با عایشه همراه شدند و به سوی بصره حرکت کردند. چون خبر حرکت آنها به استاندار بصره رسید، او ابوالأسود دوئلی، از دوستان علی (ع) را به همراه عمران که مردی بی‌طرف بود، نزد عایشه فرستاد تا ببیند هدف او و همراهانش چیست؟ فرستادگان او از عایشه پرسیدند: برای چه به این سو آمده‌اید؟ عایشه گفت: "افراد پست اجتماع و اختلافات قبایل، حرم رسول خدا (ص) (مدینه) را میدان جنگ قرار داده، در آن بدعت‌ها پدید آوردند. مردم آنجا به بدعت گذاران پناه داده و لعنت خدا و رسول آنها را در برگرفت. آنها پیشوای مسلمانان، عثمان را بدون گناه و تقصیر کشتند، اینها خون ناحق را در ماه حرام و مکان باشد اما ریختند از و اموال را به غارت بردند؛ من برای این بیرون آمده‌ام تا به مردم خبر دهم که اینها چه کردند و مسلمانان در چه وضعی قرار گرفته‌اند و بر همه لازم است که برای اصلاح جامعه مسلمانان قیام کنند". سپس فرستادگان نزد طلحه رفتند و از او علت قیام شان را پرسیدند؟ طلحه گفت: "ما برای گرفتن انتقام خون عثمان قیام کرده‌ایم". آنها گفتند: مگر تو با علی (ع) بیعت نکردی؟ طلحه گفت: "آری، بیعت کردم ولی شمشیر روی گردنم بود به اجبار این کار را کردم ولی اگر علی میان ما و کشندگان عثمان مانع نشود بیعتش را نمی‌شکنیم". ابوالاسود و عمران از نزد طلحه خارج شده و پیش زبیر رفتند و همان پرسش را از او کردند و همان پاسخ طلحه را شنیدند پس فرستادگان به نزد عثمان برگشتند. ابوالاسود گفت: "پسر حنیف! آمادۀ جنگ باش و محکم دامن را به کمر بزن". عثمان گفت: "ما از خدا هستیم و به سوی او باز می‌گردیم؛ به پروردگار کعبه قسم که از پیشرفت اسلام جلوگیری کردند. ببینید به چه خرافاتی پای بند می‌شوند؛ بگویید چه باید بکنم؟" عمران گفت: "از مقام خود کناره بگیر تا امیرالمؤمنین خود بیاید". عثمان گفت: "این کار، درست نیست بلکه مانع ورود آنها خواهیم شد".

عثمان مدتی با مهاجمان جنگید تا بالاخره به سبب سستی و فریب خوردن مردم بصره عثمان را دستگیر کرده و موهای محاسن و ابرویش را کندند و او را از بصره بیرون کردند. او در ربذه به حضور علی (ع) رسید و گفت: "ای امیرالمؤمنین، مرا با ریش فرستاده بودی ولی بی‌ریش نزد تو آمدم". سپس امیرالمؤمنین علی (ع) به بصره وارد شد و جنگ آغاز شد.

عثمان بن حنیف و نامه امام علی (ع) به او

زمانی که امیر مؤمنان علی (ع) استانداری بصره را به عثمان بن حنیف سپرده بود، کسی او را به میهمانی خواند. او هم پذیرفت. چون از نظر اسلام پذیرفتن دعوت مؤمن پسندیده است. ولی هنگامی که خبر میهمانی رفتن او به امیر مؤمنان (ع) رسید، امام علی (ع) ناراحت شد و نامه‌ای تند به او نوشت؛ در بخشی از نامه چنین آمده است: "ای پسر حنیف! به من خبر دادند که یک نفر از جوانمردان بصره تو را به میهمانی خوانده و تو هم دعوتش را پذیرفته‌ای، در حالی که انواع غذاها را برایت آورده و کاسه‌های طعام را به سوی تو می‌فرستادند. گمان نمی‌کردم که دعوت مردمی را بپذیری که اغنیا را دعوت کنند و فقرا را برانند. کاملا به این غذای ناچیزی که می‌خوری نگاه کن و آنچه را که به حلال بودنش آگاهی نداری، بیفکن و از آنچه یقین داری حلال است بخور، بدانکه برای هر پیرو پیشوایی است که باید از او پیروی کند و از نور دانشش بهره گیرد.

و پیشوای شما از زینت دنیا به دو جامه کهنه و دو گرده نان بسنده کرده؛ آری شما تا این حد قدرت ندارید ولی مرا با پرهیزکاری و کوشش در عبادت پاکدامنی و استقامت کمک کنید. به خدا قسم، علی از دنیای شما طلا و نقره‌ای نیندوخته و حتی لباس کهنه‌ای که در خانه می‌پوشند، ندارد؛ بلکه جامه خانه و بیرونش یکی است و یک وجب زمین به نام خود نکرده و به جز غذای کمی از دنیا استفاده نمی‌کند، زیرا دنیا در نظر من از دانه بلوط تلخ، خوارتر و بی ارزش‌تر است.

آری، از تمام آنچه که آسمان بر آن سایه افکنده، تنها فدک در دست ما بود که عدهای بر آن رشک بردند و دست‌های دیگر صاحب بخشش شدند و آن را به دیگران بخشیدند؛ خدا خوب دادگری است. فدک و غیر فدک را می‌خواهم چه کنم، با آنکه منزل نهایی انسان قبر است که در تاریکی آن دستش از هرگونه کاری کوتاه و سرگذشتش در آن پنهان است. گودالی که هر چند آن را پهناور بسازند اما سنگ‌ها و خاک‌های فشرده آن را تنگ کرده و انسان را در فشار می‌گذارد و تمام روزنه‌ها را می‌بندد. جانم را به سختی عادت می‌دهم تا در روز ترس بزرگ (قیامت) ایمن باشد و در لغزشگاه‌ها برقرار بماند. اگر بخواهم از عسل صاف و مغز گندم غذا درست کنم، برایم ممکن است و اگر بخواهم می‌‎توانم لباس ابریشم بپوشم، ولی هیهات که هوای نفس بر من چیره شود و مرا بر آن دارد که چنین غذاهایی بخورم، زیرا شاید در حجاز و یمامه کسی باشد که به نان تهی دسترسی نداشته و هرگز شکم سیر به خود ندیده باشد و علی با شکم پر بخوابد و اطرافش کسانی باشند که از گرسنگی به خواب نروند! یا آنکه جزو گفته این شاعر باشم:

همین ننگ برای تو بس است که با شکم سیر به خواب روی و اطرافت دل‌هایی باشد که برای نان خشک پر بزند.

آیا به همین قناعت کنم که مرا امیرالمؤمنین بخوانند ولی در سختی‌ها با مؤمنان شریک نبوده، یا در تحمل سختی‌ها پیشوای ایشان نباشم؟ من آفریده نشدم تا خوراکی‌های خوب مرا سرگرم کند، مانند گوسفند پرواری که تمام همتش علف است یا حیوانی که او را رها کرده باشند و کارش چریدن است و شکمی را از علف پر می‌کند ولی از آنچه برای آن او را پرورش می‌دهند، غافل است؛ یا بیهوده مرا واگذارند، یا ریسمان گمراهی را به گردن افکنده، سرگردان در راه نادرست قدم بردارم. از گویندهای شنیدم که می‌گفت: وقتی که خوراک فرزند ابی طالب چنین باشد، ضعف او را از جنگیدن با هماوران باز می‌دارد؛ بدان که چوب درخت کوهستانی سخت‌تر است ولی آنچه در زمین نرم و مرطوب می‌‌روید بسیار سست است و حتی حرارت دسته اول قوی‌تر و پایدارتر است، نسبت من با پیامبر (ص) همان نسبت نور و روشنی به یکدیگر است یا مانند شانه و بازو است؛ به خدا قسم اگر تمام عرب بر من حمله کنند پشت به جنگ نمی‌کنم بلکه هرگاه فرصت بیابم بر آنها حمله می‌کنم. کوشش من آن است تا زمین را از این شخص (معاویه) وارونه و گمراه پاک سازم چنانکه خار و خاشاک را از دانه جدا می‌کنند.

عثمان بن حنیف و نقل روایت

عثمان بن حنیف احادیث زیادی را از پیامبر (ص) و امیر المؤمنین (ع) نقل کرده است. یکی از احادیث مهمی که او از پیامبر (ص) نقل کرده این است که روزی مردی نابینا نزد رسول خدا (ص) آمد و گفت: "یا رسول الله، دعا بفرمایید تا خداوند چشمان مرا بینا گرداند". حضرت فرمود: "اگر بخواهی دعا می‌کنم لکن اگر صبر کنی برای تو بهتر است. و از حضرت خواست تا دعا کند. پس حضرت به او فرمود: "وضوی کاملی بساز و سپس این دعا را بخوان: «اَللَّهُمَّ اِنّي اَسْأَلُكَ وَأَتَوَجَّهُ اِلَیكَ بِنَبِیكَ نَبِي الرَّحْمَةِ يا مُحَمَّدُ اِنّي اَتَوَجَّهُ بِكَ اِلی رَبّي في حاجَتي لِتَقْضي، اَللَّهُمَّ شَفِّعْهُ فِي»؛ خداوند! از تو می‌خواهم و به سبب شفاعت پیامبر رحمتت. حضرت محمد (ص) به سوی تو رو می‌کنم. ای محمد، تو را نزد خداواسطه می‌گیرم تا حاجتم را برآوری پروردگارا! شفاعتش را درباره‌ام بپذیر. بعد از دعا آن مرد، به برکت دعای پیامبر (ص) و توسل جستن به ایشان توانست بینایی خود را به دست آورد.

سرانجام عثمان بن حنیف

او بعد از جنگ جمل در کوفه ساکن شد و تا هنگام مرگ خود همان جا بود و در زمان معاویه از دنیا رفت.

جستارهای وابسته

• سهل بن حنیف (برادر)
• عباد بن حنیف (برادر)

عثمان بن حنیف انصاری در سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین=

بصره در سال دوازدهم هجری که مسلمانان در آن مناطق به جهاد می‌پرداختند، بیشتر مورد توجه قرار گرفت؛ چراکه مسلمانان نیاز به پایگاه و مقر ثابتی داشتند تا بتوانند نیروی جهادی به مناطق جنوبی ایران گسیل دارند از این روی در سال چهاردهم هجری، شش ماه پیش از ایجاد شهر کوفه موافقت خلیفه دوم را برای ایجاد شهر بصره جلب کردند. عتبة بن غزوان که در منطقه بصره به جهاد مشغول بود، در نامه‌ای از عُمَر برای بنای شهر کسب اجازه کرد و خلیفه نیز موافقت خود را با ایجاد شهر بصره اعلام کرد.

والیان بصره

عتبة بن غزوان به دلایلی منطقه را ترک کرد و مجاشع بن مسعود سلمی را فرمانده لشکر خود قرار داد. وی برای فتح فرات به سوی بصره حرکت کرده بود. مجاشع، مغیرة بن شعبه را جانشین خود در بصره قرار داد و پس از آن عمر، مغیره را بر بصره گمارد.

عمر در سال شانزده یا هفدهم هجری، مغیره را به سبب رابطه نامشروع با ام جمیله از کار برکنار کرد و ابوموسی اشعری را جانشین وی نمود.

ابن اثیر برکناری مغیره را به سبب زنایش با ام‌جمیلة بن افقم در سال هفدهم ذکر کرده است و می‌نویسد: ابوموسی اشعری برای مدتی حاکم بصره بود، سپس وی برکنار و حاکم کوفه شد و عمرو بن سراقه حاکم بصره گردید. بعد از مدتی ابن سراقه به کوفه رفت و ابوموسی دوباره حاکم بصره گردید.

امارت ابوموسی بر بصره ادامه داشت، تا اینکه در سال بیست و نه هجری عثمان وی را برکنار کرد و عبدالله بن عامر بن کریز بیست و پنج ساله را به ولایت بصره گماشت. وی پسر دایی عثمان بود.

اعزام عثمان بن حنیف به بصره

عبدالله والی بصره بود، تا این که حکومت به علی(ع) رسید. وی عثمان بن حنیف را که یکی از یاران با وفایش بود، جزو اولین گروه کارگزاران اعزامی، به بصره فرستاد. عثمان بن حنیف جزو افرادی بود که ولایت امیرالمؤمنین(ع) را بعد از رحلت رسول خدا(ص) پذیرفته بودند و امام صادق(ع) او را جزو افرادی دانسته که بر روش رسول خدا(ص) باقی ماندند بدون اینکه در ایمان آنها تغییر و تبدیلی به وجود آمده باشد.

وی از اعضای شرطة الخمیس بود و جزو دوازده نفری که به خلافت ابوبکر اعتراض کرده و علی(ع) را شایسته خلافت می‌دانستند.

ابن حنیف جزو اعتراض کنندگان به خلافت ابوبکر

ابان بن تغلب گوید: به امام جعفر صادق(ع) عرض کردم: فدایت شوم، آیا در میان اصحاب رسول خدا(ص) کسی بود که بر کار ابوبکر و خلافت او اعتراض نماید؟! فرمود: آری دوازده نفر بودند که به ابوبکر اعتراض کردند؛ آنها عبارت‌اند از:

1. خالد بن سعید بن عاص از بنی امیه.
2. سلمان فارسی.
3. ابوذر غفاری.
4. مقداد بن اسود.
5. عمار بن یاسر.
6. بریده اسلمی.

تا این جا همه از مهاجران بودند و از انصار:

1. ابوهیثم بن تیهان.
2. سهل بن حنیف.
3. عثمان بن حنیف.
4. خزیمة بن ثابت ذوالشهادتین.
5. اُبی بن کعب.
6. ابو ایوب انصاری.

سپس حضرت سخنان اعتراض‌آمیز نامبردگان را ذکر می‌کند و می‌فرماید: آن‌گاه عثمان بن حنیف حرکت کرد و گفت از رسول خدا(ص) شنیدیم که فرمود: «اهل بیت من به منزله ستارگان زمینند. از آنها جلو نروید، آنها را بر خود مقدم بدارید؛ زیرا آنان پس از من والیان شمایند. سپس مردی حرکت کرد و گفت: ای رسول خدا(ص) اهل بیت تو کیانند؟ فرمود: علی و فرزندان طاهر و پاک وی هستند».

پس رسول خدا وظیفه را بیان کرده، و ابن حنیف ادامه داد: ای ابوبکر تو اوّل کافر به دستور پیامبر مباش ﴿لَا تَخُونُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُوا أَمَانَاتِكُمْ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ و.

سخنان عثمان بن حنیف نشانگر ایمان و اعتقاد وی به رسول خدا و ولایت علی(ع) است.

شرح حال عثمان بن حنیف

عثمان بن حنیف بن واهب بن حکم بن ثعلبة بن حارث انصاری اوسی دارای کنیه «ابو عمرو» یا «ابو عبدالله» است. در جنگ احد و جنگ‌های بعد از آن شرکت داشت. عثمان در عهد خلیفه دوم، مسئول جمع‌آوری مالیات عراق و تعیین مساحت زمین آن و تعیین مقدار خراج و جزیه آن منطقه بود.

نوشته‌اند: در سال بیست و یک که مردم از امیر کوفه سعد بن ابی وقاص شکایت کردند. عُمَر وی را برکنار کرد و به جای وی، عمار بن یاسر را به عنوان پیش‌نماز و فرمانده نیروهای نظامی و عثمان بن حنیف را به عنوان مسئول خراج و مساحت زمین و عبدالله بن مسعود را به عنوان قاضی و مسئول بیت المال به کوفه فرستاد و به او دستور داد به مردم قرآن بیاموزد و مردم را با مسائل دینی آشنا سازد. مزد روزانه آنان را یک گوسفند قرار داد: نصف آن را همراه با سواقط گوسفند (کله و پاچه و...) برای عمار قرارداد و نصف دیگر آن را برای آن دو نفر.

یعقوبی می‌نویسد: عمر با علی(ع) مشورت کرد که با زمین‌های عراق چه کند؟ آیا آنها را تقسیم نماید؟ حضرت فرمود: «اگر امروز آنها را تقسیم کنی برای آیندگان چیزی نمی‌ماند. پس آنها را در دست مردم بگذار که روی آن کار کنند». از این روی عمر برای مساحت عراق عثمان بن حنیف و حذیفة بن یمان را فرستاد.

عثمان مالیات هر جریب (ده هزار متر مربع) نخل را ده درهم و هر جریب باغ انگور را ده درهم و هر جریب نیزار را شش درهم قرار داد و بر هر جریب گندم، چهار درهم و بر هر جریب جو دو درهم قرار داد. عمر نیز آن‌چه را وی تعیین کرده بود، اجازه داد.

خراج منطقه عراق در زمان وی به یکصد میلیون درهم رسیده بود. مساحت عراق سی و شش میلیون جریب بود و بر هر جریبی یک درهم و قفیزی دوازده (مَنْ) مالیات وضع کرد. عمر، عثمان بن حنیف را بر بخشی که از فرات آبیاری می‌‌شد و حذیفه را بر بخشی که از دجله آب‌یاری می‌‌شد گمارده بود.

برابر شناختی که امیرالمؤمنین(ع) از عثمان داشت وی را به استانداری بصره برگزید و او بدون هیچ مشکلی وارد بصره شد. وی این شهر حساس را تحت کنترل خود درآورد و جانشین عبدالله بن عامر را زندانی کرد. عثمان در بصره باقی بود، تا این که طلحه و زبیر همراه با عایشه به بصره آمدند و او را از شهر بیرون کردند. وی نزد علی(ع) رفت و در کوفه سکونت گزید و در زمان خلافت معاویه از دنیا رفت.

موضع عبدالله بن عامر در مقابل خلافت علی(ع)

هنگامی که خبر بیعت مردم با علی(ع)، به عبدالله بن عامر والی بصره رسید، مطمئن بود علی(ع) امارت بصره را از او خواهد گرفت. از این روی مردم را جمع کرد و بالای منبر خطاب به مردم گفت: خلیفه شما عثمان، مظلوم کشته شد و بیعت او بر ذمه شماست. حمایت از وی بعد از مرگ مانند حمایت در زمان حیات است و آن حقی که دیروز بر شما داشتم امروز نیز دارم. مردم با علی بیعت کردند و ما جزو خون‌خواهان عثمان هستیم؛ پس آماده جنگ باشید جاریة بن قدامه سعدی به اعتراض برخاست و گفت: ای فرزند عامر ما را به تو نفروخته‌اند و تو این شهر را با شمشیر نگرفته‌ای و با خواست و مشورت ما نیز به حکومت نرسیده‌ای. امارت تو به خاطر اطاعت از شخص دیگری بوده است. عثمان در حضور مهاجران و انصار کشته شد و آنان به کشندگان اعتراض نکردند و اکنون مردم با علی(ع) بیعت کردند. پس چنان‌چه تو را بر کار خود ابقاء کرد، از تو پیروی می‌کنیم و اگر بر کنارت کرد، با تو مخالفت خواهیم کرد.

مردم با سکوت خود سخنان جاریه را تأیید کردند. عبدالله درنگ را جایز ندانست و از منبر پایین آمد و به منزل خود رفت و دستور داد وسایل سفر را آماده کنند. وی مردی از حضرموت را جانشین خود ساخت و به وی گفت: امور را به دست گیر و حفظ کن. من به جانب مدینه حرکت می‌کنم تا اوضاع آنجا را بررسی کنم و ببینم کار مردم به کجا می‌کشد. نیمه شب، به طرف مدینه فرار کرد و مردم بصره صبح آگاه شدند که عبدالله بصره را ترک گفته است.

با ورود وی به مدینه طلحه و زبیر به او اعتراض کردند که چرا تو شهر بصره و بیت المال آن را ترک کرده‌ای. عقبة بن ابی معیط نیز به وی اعتراض داشت. ابن عامر نیز که برابر برنامه‌ای خاص، بصره را ترک گفته بود، به طلحه و زبیر به خاطر بیعتشان با علی(ع) اعتراض کرد.

از امام باقر(ع) روایت شده که فرمود: عبدالله بن عامر بن کریز پس از ورود به مدینه در دیدار با طلحه و زبیر، گفت: شما دو نفر با علی بن ابی طالب(ع) بیعت کردید. به خدا قسم گروهی از بنی هاشم انتظار چنین روزی را می‌کشیدند. اما چه زمانی خلافت به شما خواهد رسید. به خدا قسم که من نیامدم جز این که چهار هزار نفر از مردم بصره به خون‌خواهی عثمان برخاسته بودند. پس شما باید به بصره بروید و حق خود را بگیرید. این بود که طلحه و زبیر تصمیم رفتن به مکه گرفتند و از حضرت خواستند که برای انجام مراسم عمره، مدینه را ترک کنند. حضرت بعد از این که سه مرتبه از آنها اقرار بر بیعت گرفت، به آنها اجازه داد به مکه روند. از اُسد الغابه می‌‌توان دریافت که عبدالله بن عامر از بصره به مکه رفت و بخشی از اموال بصره را با خود برد. زمانی که طلحه و زبیر و عایشه تصمیم گرفتند به شام بروند. آنان را از این تصمیم منصرف کرد و پیشنهاد کرد به سوی بصره حرکت کنند. وی گفت: من در آنجا اموال و اراضی فراوان دارم و گروهی از مردان بصره نیز با ما همراه‌اند.

عبدالله گروه ناکثین را تجهیز کرد و در جنگ جمل حضور فعال داشت. وی یکی از مشاوران گروه ناکثین بود و آنان را برای رفتن به بصره تشویق کرد؛ چراکه خود با اوضاع بصره آشنایی کامل داشت. او در نامه‌ای که در پاسخ معاویه نوشت او را به خون‌خواهی عثمان تحریص کرد.

معاویه نیز خدمات وی را فراموش نکرد و زمانی که به خلافت رسید، با اینکه در آغاز بُسْر بن ارطاة را والی بصره کرد. ولی زمانی که عبدالله بن عامر گفت من در بصره اموالی نزد افراد دارم. وی را به مدت سه سال به ولایت بصره گماشت و از تلاش‌های وی قدردانی کرد. ابن عامر پس از شکست طلحه و زبیر در جنگ جمل به شام فرار کرده بود، ولی در جنگ صفین سخنی از وی به میان نیامده است.

در کتاب وقعة صفین نامه‌ای نقل شده، که حضرت علی(ع) آن را هنگامی که عبدالله بن عامر در بصره بوده، به وی نوشته است. در آن نامه وی را به حق دعوت نموده و بصره را جایگاه شیطان معرفی کرده است. ولی به نظر می‌رسد این نامه بخشی از نامه‌ای است که علی(ع) به عبدالله بن عباس - هنگامی که امارت بصره را به عهده داشته - نوشته است. با توجه به آنچه درباره ابن عامر نوشتیم، بعید می‌نماید که وی برای مدتی در دوران حکومت علی(ع) در بصره بوده و حضرت برایش نامه نوشته باشد؛ چراکه او جزو افرادی بود که با علی(ع) به مخالفت برخاست و بعد از آگاهی از خلافت حضرت از مردم خواست تا آماده جنگ شوند. گرچه برخی نوشته‌اند که حضرت نامه را بعد از جنگ جمل به وی نوشته و او را از فتنه‌انگیزی در بصره بر حذر داشته است.

نامه امیرالمؤمنین(ع) به عثمان بن حنیف

امیرالمؤمنین علی(ع) در دوران خلافت خویش کارگزاران خود را تحت نظر داشت و از راه‌های گوناگون کارهای آنان را بررسی می‌کرد و چنان‌چه فردی مرتکب عملی خلاف می‌‌شد، وی را نصیحت و در صورت لزوم از کار برکنار می‌کرد.

در عهدنامه مالک اشتر توصیه می‌کند که مأمورین مخفی برای نظارت بر کارگزاران بگمارد. عثمان بن حنیف کارگزار حضرت در بصره بود. به حضرت خبر دادند که او در دعوتی که از جانب اشراف بصره ترتیب یافته و در آن فقرا و مستمندان شرکت نداشتند، حضور یافته است. حضرت امیر در نامه‌ای، وی را از این عمل باز داشت. از نامه حضرت استنباط می‌شود که نهی از حضور در چنین مجالسی، علت‌های گوناگونی داشته است:

1. در این مجلس ثروتمندان شرکت داشتند، اما فقرا از آن بی‌بهره بودند و اگر مبنای مهمانی این است که دیگران به نوایی برسند، لازم است افرادی در مهمانی شرکت کنند که محتاج چنین غذایی هستند نه کسانی که ثروتمندند. از این رو این مهمانی‌ها بیشتر جنبه ریا و خودنمایی دارد و رضای خدا در آن نیست و استاندار علی(ع) نباید در آن شرکت کند.
2. در مهمانی‌های اشرافی احتمال انجام کارهای ناشایست بسیار است و نهی، حمل بر کراهت شود یا چنین مهمانی‌هایی که مخصوص والیان است، شرکت آنها در آن حرام باشد. به ویژه با توجه به این موضوع که ثروتمندان هیچ‌گاه بدون هدف و جلب منفعت، دنبال کار خیر نیستند. هدف آنان جلب اعتماد کارگزار برای رسیدن به ثروت بیشتر بوده است.
3. احتمال دیگری که متصور است این که علت منع از شرکت در هم‌چون مجالسی این بوده که در آن اسراف و تبذیر می‌شود و غذاهای رنگارنگ و متنوع برای مهمانان می‌آورند.

به هر حال علی(ع) عثمان بن حنیف کارگزار بصره را از شرکت در مجلسی که فقرا در آن دعوت نشده‌اند، نهی کرد و نامه‌ای به او نوشت. سید رضی این نامه را در نهج البلاغه آورده و در آغاز آن گوید: «از نامه‌های آن حضرت است به عثمان بن حنیف انصاری که کارگزار او در بصره بود، زمانی که به امام(ع) خبر رسید او را گروهی از «مترفین» مردم بصره به مهمانی خوانده‌اند و او بدان‌جا رفته است».

متن نامه:

اما بعد، ای پسر حنیف به من خبر رسیده است که مردی از جوان‌مردان بصره تو را به ولیمه و طعامی فرا خوانده است و تو به سوی آن شتافته‌ای. خوردنی‌های رنگارنگ و نیکو برایت آورده و کاسه‌های بزرگ، پی در پی برابر تو نهاده‌اند. گمان نمی‌کردم تو مهمانی مردمی را بپذیری که نیازمندانشان را به جفا رانده و توانگرانشان را خوانده‌اند. پس بنگر که بر این سفره چه می‌خواهی؛ آن‌چه حلال و حرام آن بر تو آشکار نیست، بیرون انداز و آن‌چه دانی از حلال به دست آمده تناول نما.

آگاه باش که هر پیرو و مأمومی را پیشوایی است که باید از او پیروی کند و به روشنایی نور دانش وی روشنی گیرد. بدان که پیشوای شما از دنیای خود به دو جامه فرسوده و از خوردنی خویش به دو گرده نان بسنده کرده است. آگاه باشید که شما توان انجام این کارها را ندارید، اما مرا به پارسایی، کوشش، پاک‌دامنی و درست‌کاری یاری کنید. به خدا سوگند از دنیای شما زر نیندوختم و از غنیمت‌های آن مالی نینباشتم و بر (دو) جامه کهنه‌ام جامه کهنه دیگری نیفزودم. اندکی (وجبی) از زمین آن (دنیا) به دست نیاورده‌ام و از آن چیزی نگرفتم جز به مقدار خوراک حیوان شکسته پشت (که از بسیاری درد از خوردن کامل، عاجز است) دنیا در چشم من از دانه‌ای حنظل تلخ، بی‌مایه‌تر و نا ارزنده‌تر است.

آری از آن‌چه آسمان بر آن سایه افکنده بود، تنها فدک در دست ما بود. مردمی بر آن بخل ورزیدند و گروهی سخاوت‌مندانه از آن دیده پوشیدند و خدای بهترین داور است؛ مرا به فدک و غیر فدک چه کار است؟ در حالی که جایگاه آدمی گوری است که در تاریکی آن نشانه‌هایش بر جای نماند و خبرهایش نهان گردد. گودالی است که اگر به گشادگی آن افزوده شود و دست‌های گورکن فراخش سازد، سنگ و کلوخ، آن را میفشارد (و تنگ میسازد) و خاک انباشته، روزنه‌های آن را فرو میبندد. من نفس خود را تنها با پرهیزگاری می‌پرورانم تا در روز بزرگ‌ترین بیم‌ها و ترس‌ها ایمن باشم و در لغزش‌گاه نلغزم.

اگر میخواستم تا به شهد و عسل پالوده و مغز گندم و بافته‌های ابریشم، راه داشتم. لکن دور است که هوا و هوس من بر من چیره گردد و زیادی حرص مرا به گزیدن خوراک‌های (رنگارنگ) بکشاند - شاید در حجاز و یمامه کسانی باشند که امیدی به قرض نان نداشته باشند و هیچ‌گاه سیر نشده باشند - و دور است از من که سیر بخوابم و پیرامون من شکم‌هایی باشد که از گرسنگی به پشت چسبیده و جگرهایی سوخته باشد؛ یا چنان باشم که شاعر گوید: «درد تو این بس است که شب سیر بخوابی و گرداگرد تو جگرهایی باشد که در آرزوی سبوی چرمین آب، بسوزند».

آیا از خویشتن به این بسنده کنم که مرا امیرمؤمنان بنامند و در ناگواری‌های روزگار شریک آنان نباشم؟ یا در سختی زندگی نمونه و اسوه‌ای برایشان نشوم؟ مرا نیافریده‌اند که خوردنی‌های گوارا سرگرمم سازد، همچون چارپای بسته (و پروار) که تمام توجّهش به علف است، یا مانند چارپای رها گشته که خاکروبه‌ها را به هم زند و شکم را از علف بینبارد و از آن‌چه از آن خواهند غفلت نماید. مرا نیافریده‌اند که وانهند یا بیهوده رها شوم یا ریسمان گمراهی را بکشم و یا بی‌مقصودی، راه سرگردانی بپیمایم.

و چنان بینم که گوینده شما بگوید: «اگر پسر ابوطالب را خوراک این است، ضعف ناتوانی او را از پیکار با هم‌آوردان بر جای نشاند و از جنگ با دلاور مردان باز دارد». اما بدانید درختی که در بیابان خشک روید، چوبش سخت‌تر است و درخت‌های سبز و خوش‌نما (و پر آب) پوستش نازک‌تر؛ و گیاهان و رستنی‌های صحرایی بیشتر افروزد و دیرتر افسرد و خاموش شود. یگانگی من با رسول خدا(ص) مانند نوری است که از نوری دیگر روشنی یافته و آرنجی است که به بازو پیوسته. به خدا سوگند اگر عرب در جنگ علیه من پشت به پشت دهد، روی از آنان بر نتابم و اگر لازم آید و فرصت دست دهد، به پیکار همه بشتابم و خواهم کوشید تا زمین را از این شخص وارونه و کالبد سرگشته خِرَد (معاویه) پاک سازم، تا کلوخ ذره از دانه جدا گردد و با ایمان از چنگ منافق جدا شود

پایان این نامه چنین است: ای دنیا از من دور شو که مهار تو بر گردنت آویخته است (تو را رها کردم) و من از چنگالت به در جسته‌ام و از دام ریسمان‌هایت رسته‌ام و از لغزشگاه‌هایت دوری گزیده‌ام. کجایند مهترانی که به بازیچه‌های خود فریبشان دادی؟ کجایند مردمی که با زیورهایت دام فریب بر سر راهشان نهادی. اینک آنان در گرو گورهایند و فرو خفته در لابه‌لای لحدها. به خدا سوگند اگر شخصی بودی دیدنی و کالبدی حس کردنی؛ حدّ خدا را درباره‌ات اجرا می‌کردم، به کیفر بندگانی که آنان را با آرزوها دست‌خوش فریب ساختی و مردمانی که به پرت‌گاه تباهی در افکندی و پادشاهانی که به دست نابودی‌شان سپردی و در چنگال بلاشان درآوردی که نه راهی برای فرود آمدن و نه گریزگاهی برای بازگشتن دارند. هیهات! آن‌که پا در لغزش‌گاهت نهاد به سر در آمد. آن‌که در موج‌های انبوهت فرو رفت، غرق شد و آن‌که از ریسمان‌های دامت کناره گرفت، توفیق یافت (و از گرفتاری رهید) و هر کس که از گزند تو به سلامت است، باکش نیست که مسکن و جایش تنگ باشد و دنیا در دیده او چنان است که روز پایان آن است.

از دیده‌ام دور شو! به خدا سوگند رامت نشوم که مرا خوار بدانی و سر به فرمان تو نیم تا از این سو بدان سویم بکشانی. سوگند به خدا - سوگندی که در آن مشیت و خواست خدا را جدا میسازم - نفس خود را چنان تربیت کنم که اگر گرده نانی برای خوردن یافت، شاد شود و از نان خورش، به نمک خرسند گردد و چشم خانه را واگذارم تا چون چشمه خشکیده، آبی در آن نماند. آیا چرنده، شکم خود را با چرا (و خوردن گیاه) پرسازد و بخسبد و رمه گوسفند از علف، سیر بخورد و به آغل بکوچد، در حالی که علی نیز از توشه خود می‌خورد و می‌خوابد؟ چشمش روشن باد! که از پس سالیان درازی به چارپایان یله و رها یا چرنده سر داده به چرا، اقتدا کند. خوشا کسی که آن‌چه پروردگارش بر عهده او نهاده، پرداخته است و در سختی، صبور و شکیبا باشد و به شب از خواب دوری گزیند و چون خواب بر او چیره گردد، زمین را بستر و کف دست را بالش گیرد؛ در جمعی که از بیم بازگشت دیده‌هاشان در شب، بیدار است و پهلوهاشان از خوابگاه بر کنار و لب‌هاشان به یاد پروردگار مترنم؛ و گناهانشان به بسیاری استغفار زدوده است (آنان حزب خدایند و بدانید که حزب خدا رستگارند). پس پسر حنیف از خدا بترس و اگر رهایی از آتش دوزخ را عنایت داری، گرده‌های نانت تو را کافی است.

منابع نامه

آن‌چه ذکر شد نامه ۴۵ نهج البلاغه است و در منابع روایی و تاریخی دیگر بدین گونه نقل نشده است. قسمت‌هایی از این را که عمدتاً مربوط به زهد علی(ع) است در مناقب شهر آشوب، الخرائج و الجرائح راوندی، مجموعه ورام، ربیع الابرار زمخشری و روضة الواعظین ابن فتال نقل کرده‌اند. به نظر می‌رسد نقل دیگری از این نامه نزد ابن ابی الحدید بوده؛ زیرا وی نسخه بدل‌هایی از جملات نامه را در شرح خود آورده است. صدوق قسمتی از نامه را که در ارتباط با شجاعت علی(ع) و قسمتی که مربوط به دَرِ قلعه خیبر است - که البته در نقل نهج البلاغه موجود نیست - در مجلس ۷۷ امالی خود ذیل حدیث دهم که مربوط به خیبر است، نقل کرده و می‌گوید: سند آن‌چه نقل کردم و تمام نامه نزد من وجود دارد که بعداً سند وی را نقل می‌کنیم. در نقل شیخ صدوق، روضة الواعظین و طبری در بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، آمده است که حضرت نامه را به سهل بن حنیف نوشته است. چنین به نظر می‌رسد اشتباه از راویان باشد که به جای عثمان، سَهل ذکر کرده‌اند. نقل این چهار منبع و راوندی و ورام برابر نسخه دیگر نامه است.

نگارنده، به نقل دیگری از این نامه دست یافته که در کتاب الجوهرة فی نسب الامام علی وآله آمده است. این نقل جوهره با نسخه بدل‌هایی که ابن ابی الحدید ذکر کرده و با آن‌چه در خرایج و امالی صدوق و... آمده، مشابهت دارد. اما آورده است که حضرت آن را به عثمان بن حنیف کارگزار خود در بصره نوشته است.

ما آن را به طور کامل نقل می‌کنیم؛ چراکه در کتاب‌هایی که اینک در دسترس است، این نقل وجود ندارد و مؤیدی است بر آن چه ابن ابی الحدید و ابن شهر آشوب و راوندی و صدوق آورده‌اند. ما آن‌چه را که ابن ابی الحدید نقل کرده در پاورقی ذکر خواهیم کرد، ولی پیش از آن به نقل امالی صدوق می‌پردازیم، هر چند بخشی از آن تکرار خواهد شد. آن‌چه در خرایج راوندی آمده در پاورقی بدون ترجمه ذکر می‌کنیم؛ زیرا با نقل الجوهره و قسمتی از امالی عبارات آن یکی است و این نقل‌های مختلف، متن کامل نامه را که در جوهره آمده، تأیید می‌کند.

صدوق می‌نویسد در نامه‌ای که حضرت علی(ع) به سهل بن حنیف نوشت، فرمود: به خدا سوگند دروازه خیبر را نکندم و آن را چهل ذراع به پشت سر خود نینداختم. با توانایی جسمی و حرکت غذایی؛ بلکه من با قوت ملکوتی تأیید شدم و جان را از نور پروردگار روشن ساختم. یگانگی من با احمد(ص) مانند نوری است که از نوری دیگر روشنی یافته است. به خدا سوگند اگر عرب در جنگ علیه من پشت به پشت دهد، روی از آن برنتابم و اگر فرصت دست دهد و به گَرْدن‌های آنان دست یابم، منتظر نمی‌مانم کسی که ترس ندارد که مرگ بر وی وارد شود قلبش در حوادث ناگوار و بزرگ، شجاع و قوی است؛

صدوق در ادامه می‌نویسد: تمام نامه را - که این قسمت نیز در آن است -حدیث کرد برای من، علی بن احمد بن موسی دقاق و او حدیث کرده از محمد بن هارون صوفی از ابوبکر، عبیدالله بن موسی حبال طبری که گفت حدیث کرد ما را محمد بن حسین خشاب، گفت حدیث کرد ما را محمد بن محصن از یونس بن ظبیان از امام صادق از پدر از جدش(ع).

نقل دیگری از نامه حضرت به عثمان بن حنیف

بِرّی در جوهره می‌نویسد: امیرالمؤمنین، هنگامی که عثمان بن حنیف انصاری اوسی را کارگزار بصره کرد، به وی چنین نوشت:

اما بعد، به من خبر رسید که یکی از اهالی بصره تو را به مهمانی دعوت کرده است تو هم با شتاب به این مهمانی رفته‌ای. در آنجا کاسه‌های (رنگارنگ) نزد تو به گردش درآمده است و تو نیز آنها را سر کشیده‌ای و از آنها مانند یتیمی آزمند و یا کفتاری که به خوردن گوشت اشتیاق دارد تناول کرده‌ای و من گمان نمی‌بردم که از طعام قومی بخوری که فقیر آنها رانده شده و توان‌گرشان دعوت گردیده است. بدانید که پیشوای شما به کهنه جامه خویش اکتفا کرده است و فوران و آتش گرسنگی خود را با پاره نانی خاموش می‌کند و پاره گوشتی را جز در سال از گوسفند قربانی خود نمی‌خورد. و شما هرگز بر چنین کاری توانایی ندارید پس مرا با پرهیزگاری و کوشش در راه حق یاری نمایید. متاع دنیا رو به نابودی است و سوگند به خدا از دنیای شما زری نیندوخته‌ام و از اقطار آن یک وجب زمین هم فراهم نکرده‌ام و غذای من در این دنیا مانند قوت ماده استر زخم خورده است و این جهان در نزد من از برگ تلخ درخت هم بی‌ارزش‌تر و پست‌تر است. (سرای آخرت را برای کسانی قرار میدهیم که قصد تکبر و فساد در زمین ندارند و انجام نیک از آن پرهیزگاران است).

و اگر می‌خواستم به این عسل مصفی و مغز این گندم پرورده هنگامی که آتش (تنور) آن را پخته می‌کند راه مییافتم. هیهات که به هم رسیده و پخته آن مرا بفریبد. شاید که در مدینه یتیمی است که از گرسنگی به خود میپیچد. آیا من با شکم پر، شب را به صبح آورم در حالی که در اطرافم شکم‌هایی گرسنه باشند! آن‌گاه جماعتی از مرد و زن در روز قیامت مرا دشمن خود قرار دهند؟ گویی که گوینده شما را میبینم که می‌گوید: هنگامی که این، غذای امیرالمؤمنین(ع) باشد، ناتوانی، او را از مبارزه با دلیران و نبرد با هم‌گنان جنگی باز خواهد داشت. آیا نشنیده‌اید که خداوند می‌فرماید: (پس سستی نورزیدند برای آن‌چه در راه خدا به آنها رسید و ناتوان نشدند و در برابر دشمن تضرع نکردند و خداوند شکیبایان را دوست دارد).

به خدا سوگند در خیبر را به نیروی جسمانی از جای نکندم و به حرکت غذایی هم از جای نکندم. بلکه به نیروی ملکوتی مؤید شدم. و من نسبت به رسول خدا(ص) همچون پرتو نوری هستم از نور دیگر. سوگند به پروردگار اگر عرب یکدیگر را برای نبرد با من یاری کنند من هراسی به دل راه نمی‌دهم و اگر هم مرا بر گردن‌های خود مسلط کنند من ستم ننمایم (و به زودی خواهند دانست آنان که ستم کردند که به کدام جای بازگشت، بر می‌گردند).

ای دنیا از من دور شو که مهارت را به گردنت انداخته تو را رها کرده‌ام، برای من دام گستردی. پس من هم از چنگال‌های تو فرار کردم و نشانه‌های دامت را دیدم. آن‌گاه از این که از نشستن گاه تو [و کیدهایت] گذر کنم اجتناب نمودم. کجاست مردمانی که آنها را به زیورهایت فریب دادی و به دام‌هایت انداختی و در محل هلاکت‌ها نابود نمودی. سوگند به خدا اگر شخصی قابل رؤیت و ویرانه‌ای محسوس بودی حدود الهی را بر تو جاری مینمودم به خاطر بندگانی که آنها را به دست هلاکت سپردی و آنها را به آبش‌خورهای نابودی و اندوه درآوردی، دور باد، دور باد، (که من بر تو دل ببندم) هر که در جایگاه تو قدم گذارد بلغزد و آن‌که از آب تو بنوشد گلوگیر شود. آن‌که از تو سالم بماند اندک است و عزیز تو هر چند عظیم باشد کوچک و زبون است.

پس ای دنیا از من دور شو. سوگند به خداوند برای تو نرم نخواهم شد تا مرا فریب دهی و فرمان از تو نخواهم برد تا مرا زبون کنی، آیا مرا میفریبی که در جامه‌های نازک قباطی یمنی بخوابم و در فرش‌هایی که بر آنها نقش و نگار ارمن است غوطه‌ور شوم و نفسی گردم که شیرینی و تلخیش آن است که فقط فربه گردد. پس در این صورت چون شتری خواهم بود که بچرد و سرگین اندازد. سوگند به خدا نفس خود را آن‌چنان ریاضت دهم که هرگاه قوت خویش را به دست آورد، شادمان شود و در خورشش به نمکی که یافت شود بسازد هرگاه که روزه گشاید. شاید نعمتی تازه و پادشاهی عظیم به دست آورد. والسلام .

نامه‌ای از حضرت به عثمان بن حنیف درباره زکات

شهر بصره از مرکزیت ویژه‌ای برخوردار بود. خراج و زکات فارس نیز به خزانه‌داری بصره وارد می‌شد. از این روی در منابع گوناگون نقل شده است که علی(ع) در نامه‌ای به عثمان بن حنیف نوشت: «از بچه گوسفند و بچه شتر چیزی نگیر!»؛

بیشتر منابع این حدیث را از غریب الحدیثخطابی نقل کرده‌اند. وی تعبیر به عثمان دارد و در لسان العرب، تاج العروس و موسوعة فقه علی بن ابی طالب(ع) او را عثمان بن حنیف دانسته‌اند و در منبع اخیر «رخه» نقل شده است. «رخه» و «زخه» هر دو را به معنای بچه گوسفند دانسته‌اند و «نخه» را به معنی بچه شتر. گفته شده رخّه گاوی است که کار می‌کند و برخی گفته‌اند به هر حیوانی که کار کند نخه می‌گویند چه گاو، شتر و یا برده و از فرّاء نقل شده که «نُخّه» به ضمه دیناری است که کارگزار زکات پس از دریافت زکات می‌گیرد. ابن اثیر سخن حضرت را به همین معنی گرفته است.

متأسفانه بیش از این از نامه حضرت به ما نرسیده و در حدیثی نبوی نخّه ذکر شده است اما سخن از آیین دریافت زکات به نقل دیگر از حضرت گزارش شده است. در سخنی می‌فرماید: مأمور زکات، حیوان ماده پیر و معیوب و کور نمی‌گیرد و همچنین بز یک ساله مگر این که مصدق زکات بخواهد.

مقدمات نبرد ناکثین با علی(ع)

از آنجا که جنگ جمل در بصره اتفاق افتاد، بنابراین می‌تواند رابطه مستقیم با کارگزاری عثمان بن حنیف داشته باشد، به ویژه آن‌چه مربوط به مقدمات این نبرد تا سقوط بصره است.

برابر روایتی که از رسول گرامی اسلام(ص) نقل شده حضرت علی(ع) مأمور بوده که با ناکثین، قاسطین و مارقین بجنگد: « رسول خدا(ص) با من عهد کرده بود که با ناکثین (بیعت شکنان) قاسطین (ستمگران) و مارقین (خارج شدگان از دین الهی) بجنگم.؛

در روایتی پیامبر به ام سلمه می‌فرماید: منظور از ناکثین کسانی است که در مدینه با علی(ع) بیعت می‌کنند و در بصره بیعت خود را از بین می‌برند و نقض می‌کنند منظور از قاسطین معاویه و یاران وی از مردم شام‌اند و مارقین نیز اصحاب نهروان‌اند.

از عمار یاسر، ابوسعید خدری و ابو ایوب انصاری نیز نقل شده که رسول خدا(ص) به ما دستور داد که به همراه علی، با ناکثین، قاسطین و مارقین بجنگیم.

آنان که در مدینه بیعت کردند و در بصره بیعت علی(ع) را نقض کردند، طلحه و زبیر بودند و بنابر قول مشهور اولین کسی که با علی(ع) بیعت کرد، طلحه بود. به هنگام بیعت وی با علی(ع)، مردی از بنی اسد: گفت اولین دستی که با علی(ع) بیعت کرد دست شَلْ است و این نشانه‌ای از ناپایداری بیعت وی خواهد بود.

تقاضاهای نامشروع طلحه و زبیر از امیرالمؤمنین(ع)

طلحه و زبیر انتظار داشتند که علی(ع) آنها را در کارها شریک خود کرده و در تمام امور با آنها مشورت کند. یکی را استاندار بصره و دیگری را استاندار کوفه نماید و همان‌گونه که در زمان عثمان سهم بیشتری از بیت المال نصیب آنها می‌‌شد، حضرت نیز آنان را بر دیگران ترجیح دهد و سهم بیشتری از اموال بیت المال برای آنان در نظر بگیرد.

امیرالمؤمنین(ع) در نخستین روزهای خلافت خود سیاست رسمی خویش را اعلام کرد و به مردم فهماند که در صدد احیای روش و سیره پیامبر(ص) در تقسیم عادلانه بیت المال است. علی(ع) در روز سوم خلافتش دستور داد اموال بیت المال مدینه را محاسبه کردند که به هر نفر سه دینار (سی درهم) رسید. اشراف و مال‌اندوزان مدینه به این روش علی(ع) اعتراض کرده و از او انتقاد نمودند. طلحه و زبیر از جمله این افراد بودند. آنها تصور می‌کردند باید سهم بیشتری داشته باشند، نزد امیرالمؤمنین(ع) رفته و گفتند: ای امیرالمؤمنین تو می‌دانی که مخارج زندگی در شهر مدینه زیاد است و ما نان خوران زیادی داریم و آن‌چه از بیت المال به ما داده می‌شود، کمبودهای ما را تأمین نمی‌کند. حضرت فرمود: از من چه انتظار دارید؟ گفتند از بیت المال آن قدر به ما بده که نیازمندی‌های ما را برطرف سازد. حضرت فرمود: از مردم بخواهید اگر همه پذیرفتند که از حق آنها چیزی به شما بدهم، من این کار را انجام خواهم داد. گفتند: ما از مردم چیزی نمی‌خواهیم و اگر بخواهیم به ما نخواهند داد. حضرت فرمود: به خدا سوگند که من سزاوارترم که چنین کاری انجام ندهم؛

طلحه و زبیر به طور رسمی از علی(ع) خواستند که آن دو را به امارت کوفه و بصره بگمارد. حضرت فرمود: در نزد من باشید، بهتر است. زبیر که دید علی(ع) با خواسته‌های آنها مخالف است، در میان گروهی از قریش گفت: «این پاداش علی است به ما. در سقوط عثمان به او کمک کردیم و گناه برای عثمانثابت کرده و او را کشتیم. در حالی که علی(ع) در خانه خود نشسته بود. ولی اکنون که به قدرت رسیده دیگران را بر ما مقدم می‌دارد». طلحه گفت: «سرزنشی نیست جز این که ما هر سه از اعضای شورایی بودیم که عمر انتخاب کرده بود. یک نفر از او کراهت داشت و ما با او بیعت کردیم و آنچه در دست خود داشتیم، به او دادیم. اما او ما را از آن‌چه در دستش بود منع کرد. پس ما در آن‌چه امید می‌بردیم خطا کردیم».

این سخنان نشانه توقع بالای این دو است که خود را هم‌ردیف خلیفه مسلمین می‌دانستند. چون سخنان آن دو به حضرت رسید، با عبدالله بن عباس که جزو مشاوران امام بود مشورت کرد و به وی فرمود: آیا سخن آن دو به تو رسیده؟ ابن عباس گفت: آری! فرمود: نظرت چیست؟ ابن عباس گفت: به نظر من آنها خواهان حکومت‌اند؛ زبیر را به امارت بصره و طلحه را به امارت کوفه بگمار؛ زیرا آن دو نزدیک‌تر به تو از ولید و ابن عامر به عثمان نیستند.

حضرت علی(ع) از سخن ابن عباس به خنده درآمد و فرمود: وای بر تو بصره و کوفه جای مردان جنگجو و اموال فراوان است. زمانی که آنان بر مردم مسلط شوند، مردم سفیه و احمق را با تطمیع، به خود جذب می‌کنند و ضعیفان را گرفتار بلا و مصیبت می‌نمایند و بر مردم قوی با زور استیلا مییابند. اگر من میخواستم کسی را به خاطر نفع و ضررش به کار گیرم معاویه را بر شام می‌گماردم. در هر صورت اگر این نبود که برای من حرص آن دو بر حکومت آشکار شده، نسبت به آنان نظر موافقی پیدا میکردم (و ممکن بود از آنان در مناصب حکومت بهره برم).؛

علی(ع) در این سخن به تحلیل و بررسی پی آمد پذیرش درخواست طلحه و زبیر پرداخته و نتیجه آن را به ضرر حکومت اسلامی تشخیص می‌دهد. علی به خوبی می‌داند که شام تحت سیطره معاویه است، وضعیت مکه نیز چندان مطلوب نیست و اگر کوفه و بصره از دست برود، دیگر جایی برای خلیفه مسلمین باقی نمی‌ماند. و در آینده نزدیک مرکز حکومت اسلامی نیز سقوط خواهد کرد. افزون بر اینکه طلحه و زبیر شایستگی‌های لازم را برای دریافت امارت ندارند؛ چراکه مردمی حریص و طماع و علاقه‌مند به مقام و ثروتند.

طلحه و زبیر چون دیدند نمی‌توانند به ریاست برسند و از بیت المال سهم بیشتری به آنان داده نمی‌شود، اشکال دیگری را مطرح کردند. آنان گفتند: چرا علی(ع) در کارها با ما مشورت نمی‌کند و ما را در کارها شریک نمی‌سازد و امور حکومت را بدون نظر و آگاهی ما مسائل را حلّ و فصل می‌کند و خود مستبدانه کارها را انجام می‌دهد و از ما نظر نمی‌خواهد؟.

سخنان علی(ع) در پاسخ به طلحه و زبیر

امیرالمؤمنین(ع) در ارتباط با ترک مشورت آن دو و یاری نخواستن از آنها در سخنانی طلحه و زبیر را مخاطب ساخته و می‌فرماید:

همانا از اندک خشم گرفتید و بسیار را پشت سر انداختید آیا مرا آگاه نمی‌کنید که شما در چه چیزی حق داشته و من آن را از شما باز داشتم؟ یا چه نصیب و بهره‌ای را به خود اختصاص داده و از شما دریغ ورزیدم؟ یا کدام حق و دعوا را یکی از مسلمانان نزد من آورد و از رسیدگی به آن ناتوان بودم یا به آن نادان؟ یا در آن خطا کردم؟

سوگند به خدا خواستار خلافت نبودم و رغبتی به آن نداشتم. اما شما مرا به آن کار فرا خواندید و به آن واداشتید. پس چون خلافت به من رسید به کتاب خدا و به آنچه در آن کتاب برای ما مقرر فرموده و ما را به حکم نمودن به آن فرمان داده است، نظر افکندم و از آن پیروی و به آن‌چه پیامبر(ص) سنت نهاده است، اقتدا کردم و در آنها نیازی به رأی و نظر شما و غیر شما نیافتم و حکمی ندیدم که به آن جاهل بوده باشم و ناچار باشم از شما و برادران مسلمان خود مشورت بخواهم و اگر به مشورت شما نیازی داشتم، از شما و غیر شما روی نمی‌گرداندم.

اما آن‌چه درباره برابری سهم افراد نسبت به اموال (بیت المال) یاد کردید، موضوعی است که من در آن به رأی خود و از روی هوای نفس خویش حکم نمی‌کنم؛ بلکه من و شما احکامی در دست داریم که رسول الله(ص) آورد. از این موضوع فراغت حاصل است و با شما در موضوعی که خداوند تعیین فرموده است و در آن حکم خود را صادر کرده است، نظرخواهی نمی‌کنم. به خدا سوگند که از شما و از غیر شما در این امر بر من سرزنشی روا نیست. خداوند دل ما و دل شما را به سوی حق بگرداند و به ما و شما بردباری عنایت فرماید.

سپس فرمود: خدای بیامرزد مردی را که حقی دید و از آن حمایت کرد، یا ستمی را دید و از آن جلو گرفت و با صاحب حق یار و مددکار شد.

طلحه و زبیر که از این بهانه‌ها نیز طرفی نبستند، بهانه دیگری را مطرح کردند. آن دو همراه تنی چند از صحابه پیش علی(ع) آمدند و گفتند: ای علی ما به شرط اجرای حدود بیعت کردیم. این جماعت در کشتن این مرد (عثمان) شریک بوده‌اند و در نتیجه باید مجازات شوند. حضرت پاسخ این اشکال آنان را چنین می‌دهد: «ای برادران: من از چیزی که شما می‌دانید نا آگاه نیستم؛ اما چگونه توان انتقام دارم در حالی که آن قوم که به این کار دست زدند، در کمال شوکت هستند و بر ما چیرگی دارند و ما بر آنان دست نداریم. هان بدانید که آنان گروهی هستند که غلامان شما با آنان قیام کردند و بادیه نشینان شما که رو به سوی آنان داشتند، در میان شمایند و شما را به آن‌چه بخواهند مجبور می‌سازند.

آیا شما توانایی آنچه می‌خواهید دارید؟ این کار، کار جاهلیت است. ایشان کمک و دستیار بسیار دارند و مردم هر گاه سخن خون خواهی به میان آید، بر چند دسته‌اند: فرقه‌ای مطلب را چنان که شما می‌‌بینید، می‌بینند و دسته‌ای جز آن‌چه شما می‌‌بینید و نظر مخالف دارند و دسته‌ای نه این و نه آن را می‌پذیرند. پس شکیبا باشید تا مردم آرام گیرند و دل‌ها بر جای خود قرار گیرد و باز گرفتن حقوق آسان گردد. اینک از طرف من آرام باشید و نظر کنید و بنگرید که فرمان من به آن چیست و کاری مکنید که نیرو را بر باد دهد و قدرت را از میان ببرد و مایه ناتوانی و ذلت گردد. تا آنجا که بتوان از این کار خودداری می‌کنم و اگر ناچار گردم، آخرین دارو داغ کردن است».

توطئه معاویه در تحریک طلحه و زبیر

معاویه پس از آن‌که آگاهی یافت گروهی در مدینه با حکومت علی(ع) مخالفند و اظهارات طلحه و زبیر نیز به وی رسیده بود، فهمید که طلحه و زبیر به خاطر اینکه از امارت محروم‌اند، آرام نخواهند نشست. از این روی در صدد توطئه و تحریک مخالفان امام علی(ع) برآمد. وی در نامه‌هایی که به طلحة بن عبیدالله، زبیر بن عوام، سعید بن عاص، عبدالله بن عامر بن کریز، ولید بن عقبه و یعلی بن مُنْیَه نوشت، آنها را بر مخالفت با علی و رسیدن به قدرت تحریک کرد.

در نامه‌هایی که به طلحه و زبیر نوشته بود، پس از شمردن فضایل آنها، نوشت: «من برای تو و دوستت از مردم شام بیعت گرفتم و هر کدام که زودتر برای وحدت مردم و کسب قدرت قیام کند و به نزد ما بیاید، امام و پیشوا خواهد بود و بعد از او دیگری امام خواهد شد». تمام افراد مذکور به نامه معاویه پاسخ مثبت داده و از پیشنهاد معاویه مبنی بر درگیری با علی(ع) استقبال کردند به جز سعید بن عاص.

اجازه خروج از مدینه برای عمره

چندی پس از خلافت امیرالمؤمنین(ع)، کسانی که با آن حضرت بیعت نکردند و گروه زیادی از بنی امیه از مدینه به مکه پناه بردند. طلحه و زبیر که آینده سیاسی خود را تاریک دیده و از امتیازات مالی دوران عثمان محروم شده بودند و با نقشه معاویه، بوی امامت و خلافت به مشام آنها خورده بود، تصمیم گرفتند که خود را به مکه رسانده و به دیگر مخالفان بپیوندند.

سخنان عایشه در دفاع از عثمان و مخالفت با علی در کنار خانه خدا آنان را در این تصمیم استوار ساخت. طلحه و زبیر قبل از حرکت به سوی مکه، محمد بن طلحه را نزد علی(ع) فرستاده و به او گفتند: علی را با عنوان امیرالمؤمنین مخاطب مساز، بلکه به او بگوی: «ای ابوالحسن رأی و نظر ما درباره تو متزلزل شده؛ ما کارها را برای تو آماده کردیم و خلافت را به تو واگذاشتیم و مردم را علیه عثمان تحریک کردیم، تا این که کشته شد. پس از آن مردم تو را برای خلافت نامزد کردند. ما نزد تو آمده و با سرعت با تو بیعت کردیم و گردن‌های اعراب را برای تو خاضع ساختیم و مهاجران و انصار فرزندان ما را در بیعت تو داخل کردند. اما زمانی که عنان حکومت را به دست گرفتی در رأی و کشورداری مستبد شده و از نظرات ما استفاده نکردی و ما را همچون زنی که در خانه پدر، بی‌شوهر مانده از خود راندی و امور را به دست مالک اشتر و حکیم بن جبله و دیگر مردم بادیه و گروه‌های شهری واگذاردی».

وقتی که پیام آنها توسط محمد بن طلحه به امیرالمؤمنین(ع) رسید، حضرت فرمود: از آنها سؤال کن چه چیز آنها را راضی می‌کند؟ گفت: آنها می‌گویند یک نفر ما را بر کوفه و دیگری را بر بصره بگمار. حضرت فرمود: به خدا سوگند من از آنها اکنون که در مدینه‌اند مطمئن نیستم، چگونه مطمئن شوم زمانی که آن دو را به امارت عراقین (بصره و کوفه) بگمارم، برو و به آنها بگو: شما دو پیرمرد! از خدا و رسولش درباره امت او برحذر باشید و با غائله و فتنه به مسلمانان تجاوز مکنید در صورتی که شما سخن خداوند را شنیده‌اید، که ﴿تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ﴾.؛

حضرت در این سخن به آنان گوشزد می‌کند که در صدد فتنه بوده و برای کسب قدرت تلاش می‌کنند و کسی که چنین هدفی را تعقیب کند، باید بداند که از آخرت نیک بی‌بهره است. عده زیادی بودند که مؤمن می‌نمودند ولی زمانی که به خلافت و ریاست رسیدند، حب مقام و ریاست آنان را منحرف کرد. در آغاز با انگیزه خدمت به مردم مقامی را قبول کردند، ولی در نهایت به خاطر حفظ آن مقام و قدرت‌نمایی، در منجلاب فساد و ستم سقوط کردند.

سفیان بن خالد گوید: امام صادق(ع) فرمود: «از ریاست بپرهیز زیرا کسی آن را نخواست، جز اینکه هلاک شد» به حضرت عرض کردم: فدایت شوم پس ما نیز هلاک شدیم؛ زیرا هیچ یک از ما نیست که دوست نداشته باشد، نامش برده شود و مورد توجه قرار گیرد و مردم مسائل را از او دریافت کنند. حضرت فرمود: «آن‌گونه که تو فکر می‌کنی نیست ریاست‌طلبی به این معنی است که مردی را بدون حجت و برهان (و شایستگی) در مقامی منصوب کنی و در آن‌چه بگوید او را ا تصدیق نمایی و مردم را به شنیدن سخنش دعوت نمایی»؛

محمد بن طلحه بعد از دریافت پیام علی(ع) نزد طلحه و زبیر رفت و کلام حضرت را به آنان رساند. ولی نزد امیرالمؤمنین بازنگشت. چند روزی که از این واقعه گذشت آن دو نزد حضرت رفتند و برای انجام مراسم عمره اجازه خواستند تا به مکه بروند.

امیرالمؤمنین(ع) پس از این که آنها را سوگند داد که بیعت خود را نقض نکنند و میان مسلمانان اختلاف نیفکنند؛ و بعد از اتمام مراسم به مدینه بازگردند و آنها نیز قسم خورده و قول دادند، اجازه داد که از مدینه خارج شوند. پس از آن‌که آنها از نزد علی(ع) خارج شدند، حضرت به اصحاب خود فرمود: به خدا قسم آنها اراده عمره ندارند. می‌خواهند فتنه و آشوب به پا کنند. ﴿فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّمَا يَنْكُثُ عَلَى نَفْسِهِ وَمَنْ أَوْفَى بِمَا عَاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا﴾. آنان بعد از این ملاقات به مکه رفته و آن‌چه خواستند انجام دادند.

دلیل اجازه مسافرت مکه به طلحه و زبیر

در این جا سؤالی مطرح است که چرا امیرالمؤمنین(ع) با اینکه می‌دانست طلحه و زبیر قصد توطئه دارند، مانع آنها نشد و به آنان اجازه داد به مکه روند؟

حضرت به هنگام پذیرش درخواست آن دو از آنان بیعت گرفت. او شخصیتی نبود که افراد را بدون ارتکاب جرم مجازات و کیفر کند؛ به علاوه اگر حضرت آنان را بازداشت می‌کرد، مورد اعتراض مردم واقع می‌شد؛ چون طلحه و زبیر دارای موقعیت اجتماعی بودند و کسی باور نمی‌کرد که در صدد توطئه باشند و آنان که علی(ع) را به استبداد رأی متهم کرده بودند به ستمگری و ظلم نیز متهم می‌کردند. امیرالمؤمنین(ع) در ملاقاتی که با ابن عباس - بعد از آخرین ملاقات طلحه و زبیر با آن حضرت - داشت، به علت اجازه خروج آنان اشاره می‌کند. شیخ مفید در کتاب جمل می‌نویسد: طلحه و زبیر پس از ترک امیرالمؤمنین(ع) به ابن عباس برخوردند. ابن عباس به آن دو گفت: امیرالمؤمنین به شما اجازه خروج داد؟ گفتند: آری. سپس ابن عباس به دیدار امیرالمؤمنین(ع) آمد. حضرت فرمود: «آنها اجازه رفتن به عمره خواستند و من بعد از این که از آنان با سوگند ضمانت گرفتم که حیله ننمایند و بیعت خود را نشکنند و فساد ننمایند، به آنها اجازه دادم. به خدا سوگند! ای فرزند عباس من می‌‌دانم که آن دو قصدی جز فتنه ندارند. من آنها را می‌بینم که برای جنگ با من به مکه میروند؛ زیرا یعلی بن مُنْیَه (کارگزار عثمان در یمن) خائن فاجر، اموال عراق و فارس را برده که در این راه مصرف کند و به زودی این دو مرد، علیه حکومت من دست به فساد خواهند زد و خون شیعیان و یاران مرا خواهند ریخت». ابن عباس با تعجب گفت: ای امیرالمؤمنین اگر این مسائل نزد شما معلوم بود، چرا به آنها اجازه دادی؟ و چرا آنها را زندانی نکردی و با آهن آن دو را نبستی؟ تا مسلمانان را از شرّ آنها حفظ کنی!

حضرت در جواب ابن عباس فرمود:ای پسر عباس! آیا به من پیشنهاد می‌کنی که آغازگر ستم و بدی باشم، پیش از آن‌که نیکی کنم و با گمان و تهمت عقوبت کنم و یا به جرمی پیش از آن‌که جامه عمل بپوشد کسی را فرو گیرم؟ نه! سوگند به خدا که هرگز از پیمانی که خداوند برای حکومت و عدالت از من گرفته است، عدول نمی‌کنم و آغازگر جدایی نخواهم شد. ای پسر عباس! من به آن دو اجازه دادم و می‌‌دانم چه کاری از آن دو سرخواهد زد؛ ولی از خداوند بر ضد آنان یاری میطلبم و سوگند به خدا که هر دو کشته میشوند و گمان ایشان باطل خواهد بود. آنان به آرزوی خود نخواهند رسید و خداوند آن دو را به ظلم و ستم و پیمان شکنی و فسادی که نسبت به من می‌کنند، مؤاخذه خواهد کرد.؛

بنابراین از نظر علی(ع) مجازات آنان قبل از عمل صحیح نبود و از نظر سیاسی نیز منطقی نمی‌نمود؛ زیرا کسانی که علی(ع) را متهم به قتل عثمان کرده‌اند - با اینکه خود اقرار دارند که در آن شرکت نداشته - با دستگیری طلحه و زبیر بیشتر می‌توانستند مردم را علیه حضرت بشورانند. این در حالی بود که عایشه در مکه علی را متهم کرده بود و معاویه در شام پیراهن عثمان را به منبر آویخته و علی(ع) را متهم می‌کرد.

آگاهی عایشه از بیعت مردم با علی(ع)

عایشه از مخالفان سرسخت امیرالمؤمنین(ع) بود. شیخ مفید انگیزه‌های گوناگونی در مخالفت عایشه با علی(ع) نقل می‌کند که ریشه همه آنها به موقعیت حضرت و همسرش نزد رسول خدا(ص) باز می‌گردد.

عایشه خود می‌گفت: «همواره بین من و علی دوری و نفرتی که میان زن و خویشاوندان شوهرش وجود دارد، وجود داشت».

از این روی عایشه به مدینه بازنگشت وی پس از اتمام مراسم حج، مکه را به قصد مدینه ترک کرد و چون به «سَرَف» رسید، مردی از بنی لیث را (که از خویشاوندان مادری او بود) به نام عبید بن ابی‌سلمه مشهور به ابن ام کلاب دید. عایشه گفت: چه خبر؟ پاسخ داد: عثمان کشته شد (عایشه با شنیدن این سخن خوشحال شد) و مردم به اتفاق با علی(ع) بیعت کردند. عایشه ناراحت شد و گفت: ای کاش آسمان بر زمین فرود آید اگر کار خلافت به نفع علی خاتمه یابد. سپس گفت: مرا به مکه برگردانید. او را به مکه بازگرداندند، در حالی که می‌گفت به خدا عثمان مظلوم کشته شده. به خدا من به خون‌خواهی او قیام خواهم کرد. آن مرد گفت: چرا؟ مگر نخستین کسی که با عثمان مخالفت و ستیز کرد تو نبودی! تو همیشه می‌‌گفتی نَعْثَل را بکشید او کافر شده! عایشه گفت: مردم از او خواستند تا توبه کند و او نیز توبه کرد. اما بعد از توبه او را کشتند. من گفتم و آنها گفتند و گفته آخر من بهتر از اول است. ابن ام کلاب بعد از شنیدن سخنان عایشه در اشعاری گفت:

فَمِنْكِ الْبَدَاءُ وَمِنْكِ الْغِيَرْ		وَمِنْكِ الرِّيَاحُ وَمِنْكِ الْمَطَرْ
وَأَنْتِ أَمَرْتِ بِقَتْلِ الإِمَامِ		وَقُلْتِ لَنَا إِنَّهُ قَدْ كَفَرْ
فَهَبْنَا أَطَعْنَاكِ فِي قَتْلِهِ		وَقَاتِلُهُ عِنْدَنَا مَنْ أَمَرْ
وَلَمْ يَسْقُطِ السَّقْفُ مِنْ فَوْقِنَا		وَلَمْ تنكف شَمْسُنَا وَالْقَمَرْ
وَقَدْ بَايَعَ النَّاسُ ذَا تَدَرّإٍ		يُزِيلُ الشَّبَا وَيُقِيمُ الصَّعَرْ
وَيَلْبَسُ لِلْحَرْبِ أَثْوَابَهَا		وَمَا مَنْ وَفَى مِثْلَ مَنْ قَدْ غَدَرْ

از تو ای عایشه مخالفت آغاز شد و از تو تغییر وضع پیش آمد. باد و باران و طوفان، انقلاب از توست. تو دستور قتل پیشوا را دادی و تو گفتی که او کافر شده است. چنین بدان که ما، در کشتن او از تو اطاعت کرده باشیم، بنابراین قاتل او نزد ما کسی است که فرمان قتل را صادر کرده است. چیزی اتفاق نیفتاده، نه سقف بر سر ما فرود آمده و نه آفتاب و مهتاب گرفته است. مردم با بزرگواری بیعت کرده‌اند که خطر و بدی را زایل می‌کند. او برای جنگ جامه و زره می‌پوشد. آری هرگز شخص با وفا و پاک، مانند خائن و غدّار نیست».

ابن ام کلاب در اشعارش به مخالفت‌های عایشه با عثمان اشاره دارد که دو مورد آن را ذکر می‌کنیم:

1. در سال سی و دوم هجری عایشه از عثمان، میراث خود را از اموال پیامبر طلب کرد. عثمان گفت: آیا تو و حفصه و مالک بن اوس شهادت نداده‌اید که پیغمبر فرمود: «ما پیامبران چیزی به ارث نمی‌گذاریم» و با همین روایت، حق فاطمه زهرا(س) دختر پیغمبر را از میان بردید؟ حال مطالبه ارث او را می‌نمایی! عایشه از سخنان عثمان بر آشفت و بسیار سخن‌های زشت نثار عثمان کرد. عثمان بالای منبر رفت و گفت: آن زن دشمن خداست او و رفیقش حفصه همانند زن نوح و لوط‌اند و آیه‌ای از قرآن را در شأن آن دو خواند. عایشه از شنیدن سخنان عثمان برآشفت و گفت رسول خدا(ص) تو را تشبیه به نعثل یهود کرده (پیر مردی با ریش بلند) و فریاد زد: «نعثل را بکشید خدا او را بکشد»؛
2. برخی نیز نوشته‌اند که عثمان از پرداخت آن مبلغی که ابوبکر و عمر برای او از بیت المال مقرر کرده بودند، مضایقه می‌کرد. از این رو عایشه مردم را علیه عثمان تحریک میکرد و می‌گفت: ای عثمان تو بیت‌المال را به خود اختصاص داده‌ای و امت پیامبر را در سختی قرار داده و خویشان خود را در مال مسلمانان صاحب اختیار گردانده‌ای و هر یک را به امارت منطقه‌ای گماشته‌ای. خداوند تو را از آسمان بی‌بهره کند و از زمین بی‌نصیب گرداند و می‌گفت: هنوز پیراهن مصطفی کهنه نشده است، ولی عثمان شریعت او را کهنه ساخته. ای مردم بکشید این پیر کفتار را که خداوند این پیر کفتار را زنده نگذارد.

شیخ مفید نمونه‌های متعددی از اعتراضات عایشه علیه عثمان را ذکر کرده است.

عایشه در حالی از عثماندفاع می‌کند که قبل از حج مروان از او خواست عثمان را یاری کند اما او نپذیرفت.

عایشه در مکه

عایشه در مسیر مکه به مدینه وقتی که فهمید علی(ع) به خلافت رسیده است، به مکه بازگشت و به حجر اسماعیل پناه برد و چون مردم گرد او جمع شدند، گفت: شورشیانی که از شهرها و کشتزارها جمع شده بودند، بر این مرد مظلوم (عثمان) هجوم آورده، او را کشتند. ایراد آنها بر عثمان این است که چرا جوانان خردسال را به کار گماشته، حال آن‌که قبل از او نیز دیگران (ابوبکر و عمر) جوانان را به کار گماشته بودند. دیگر بهانه آنان این بود که بعضی از مناطق را قُرُق کرده است و این نیز سابقه داشت و جز آن صلاح نبود. در عین حال عثمان از آنها پیروی کرد و برای اینکه آنان اصلاح شوند، دست از آن کارها برداشت، ولی چون حجت و عذری نیافتند، به جنبش آمدند و ستم آغاز کردند و خون حرام را در ماه حرام و در حرم مدینه ریختند و اموال حرام را تصرف کردند. به خدا سوگند که یک انگشت عثمان از یک فرد مانند آنان بهتر است. به خدا سوگند اگر چیزهایی که به دستاویز آن عثمان را کشتند، گناه بود از آن پاک شد چنان که طلا از آلودگی پاک می‌شود.

عبدالله بن عمرو حضرمی که از سوی عثمان استاندار مکه بود، گفت: من نخستین خون‌خواه عثمانم. او نخستین داوطلب بود و بنی امیه که از مدینه به مکه گریخته بودند، از او پیروی کردند. عبدالله بن عامر نیز از بصره با اموال زیادی آمد و یعلی بن منیه نیز از یمن با ششصد شتر و ششصد هزار درهم، در بطحا اردو زد و شتران خود را خواباند.

در این هنگام طلحه و زبیر هم از مدینه رسیدند و عایشه را دیدند. عایشه به آن دو گفت: چه خبر دارید؟ گفتند: از دست غوغا و اعراب بَدوی از مدینه گریختیم و از قومی جدا شدیم که سرگردان بودند، نه حقی می‌شناختند و نه از باطلی روگردان بودند و نه می‌توانستند از خود دفاع کنند.

بنابر نقل مفید عبدالله بن ابی ربیعه که از سوی عثمان کارگزار صنعا بود به مکه آمد در حالی که رانش شکسته بود. وی در هنگام محاصره عثمان، شتابان برای یاری دادن او حرکت کرد. در مسیر راه اسب تیز رو صفوان بن امیه به قاطر عبدالله تنه زد و او به زمین افتاد و استخوان رانش شکست. چون میان راه از کشته شدن عثمان آگاه شد، به مکه آمد و وقتی که دید عایشه مردم را برای خون‌خواهی عثمان فرا میخواند، دستور داد برای او تختی فراهم آورند و در مسجدالحرام نهند. چون او را بر آن تخت نهادند، گفت: هر کس برای خون‌خواهی عثمان بیرون برود من وسایل حرکتش را فراهم میسازم. بدین ترتیب گروه بسیاری را آماده ساخت ولی خود به سبب شکستگی رانش نتوانست با آنان حرکت کند.

بنابر نقل مفید، یعلی بن منیه که کارگزار عثمان بر «جَنَد» بود، آن سال به حج آمده بود؛ و چون سخن عبدالله بن ابی ربیعه را شنید، گفت: هر کس به قصد خون‌خواهی عثمان بیرون رَوَد من نیز وسایل او را فراهم سازم. وی با ده هزار دیناری که از یمن آورده بود، چهارصد شتر خرید و مردان را بر آن سوار می‌کرد. وقتی که حضرت از خبر عبدالله بن ابی ربیعه و یعلی که در راه شوراندن مردم اموالی را خرج کرده‌اند، آگاه شد، فرمود: به خدا سوگند: اگر به آن دو دست یابم، اموال آنان را در راه خدا خرج خواهم کرد. سپس فرمود: به من خبر رسیده که یعلی ده هزار دینار برای جنگ با من پرداخته است. از کجا ده هزار دینار داشته است؟ از اموال یمن سوء استفاده کرده و آورده است. اگر او را بیابم، نسبت به آن چه اقرار کرده او را بازخواست خواهم کرد. روز جنگ جمل به محض اینکه مردم پراکنده شدند، یعلی گریخت. عایشه چون اجتماع مخالفان علی(ع) را در مکه دید و متوجه شد که آنان با علی(ع) سرستیز دارند و از او در جنگ با علی(ع) پیروی می‌کنند، برای خروج آماده شد و همه روز منادی او ندا می‌داد که مردم برای خروج آماده شوند.

بنابر نقل تاریخ یعقوبی، بیشترین تحریک علیه عثمان از جانب طلحه و زبیر و عایشه بود. ولی آنان به خاطر مخالفت با علی(ع)، خون‌خواهی عثمان را مطرح کردند.

انگیزه مخالفت ناکثین با علی(ع)

ابن طقطقی مهم‌ترین علت و انگیزه ناکثین را در مخالفت با علی، عدالت وی می‌داند که آنان نتوانستند روشی را که وی در پیش گرفته، تحمل کنند و درباره علت جنگ جمل می‌نویسد: «امیر المؤمنین(ع) پس از خلافت، با روش حق با مردم رفتار می‌کرد و در راه خدا به هیچ چیز نمی‌اندیشید و کلیه کارهایش برای خدا و در راه خدا بود و حق کسی را پایمال نمی‌کرد و جز با حق و عدل نمی‌داد و نمی‌گرفت. تا جایی که عقیل برادر تنی وی چیزی از بیت المال از او خواهش کرد که حق نداشت، امیرالمؤمنین از دادن آن امتناع ورزید. همچنین علی(ع) به دو فرزندش حسن و حسین(ع) چیزی بیش از حقشان نمی‌داد. پس باید به مقام چنین شخصی که با برادر و فرزندانش این گونه رفتار می‌کرد، درست پی برد و چون علی(ع) چنین روشی را در پیش گرفت رفتارش بر افرادی چند ناگوار آمد؛ به گونه‌ای که نمی‌توانستند وجود او را تحمل کنند. از آن جمله طلحه و زبیر بودند که پس از آن‌که با حضرت بیعت کردند به مکه رهسپار شدند.

طلحه و زبیر با عایشه قرار گذاشتند که عدم رضایت خویش را از خلافت حضرت آشکار کنند و به خون‌خواهی عثمان برخیزند. اینان علی را متهم ساختند که مردم را بر عثمان شورانیده، به کشتن وی تشجیع کرده است. در صورتی که علی(ع) بیش از هر کسی درباره عثمان مساعدت کرد و از او دفاع نمود و عثمان نیز پیوسته برای دفع مردم به امام علی پناهنده می‌‌شد و او نیز با خیرخواهی هر چه تمام‌تر از عثماندفاع می‌کرد. در پایان کار نیز هنگامی که عثمان در محاصره قرار گرفت، امام علی فرزندش حسن(ع) را به یاری او فرستاد. حسن نیز در راه عثمان جانبازی کرد تا جایی که عثمان از وی خواست دست از جنگ بدارد و او را در این باره سوگند داد. ولی حسن همچنان در یاری عثمان فداکاری می‌کرد. اما طلحه خود از مؤثرترین افرادی بود که همواره به قتل عثمان کمک می‌کرد و این مطلبی است که همه تواریخ گواه آن است».

انتخاب بصره

عایشه با سخنرانی‌هایی که علیه علی(ع) و در خون‌خواهی عثمان ایراد کرد، توانست جمع زیادی از ورشکسته‌های سیاسی و گروهی از بنی امیه را جذب کند. وی در جمع آنان گفت: بپاخیزید و بر ضد این شورشیان چاره‌ای بیندیشید. گفتند ما به شام می‌رویم. ابن عامر گفت: معاویه بر آنجا مسلط است؛ به بصره رویم که مرا آنجا دست پروردگانی است و مردم آنجا نیز، دل با طلحه دارند. به وی گفتند: خدا تو را زشت بدارد که نه صلح جویی و نه جنگ آور. اگر چنین است چرا خود در بصره نماندی که همچون معاویه باشی و بر آن شهر تسلط داشته باشی که در آن صورت ما به کوفه می‌رفتیم و همه راه‌ها را بر این جماعت می‌بستیم؟ اما او پاسخ قابل قبولی نداشت.

آنان سرانجام تصمیم گرفتند به بصره روند از این رو به عایشه گفتند: «اگر مردم بصره بخواهند در مورد بیعت علی(ع) که برگردن آنهاست، با ما احتجاج کند، همان طوری که اهل مکه را شوراندی ایشان را هم خواهی شوراند. اگر خداوند کار را برای ما اصلاح فرمود، همانی است که می‌خواهیم و در غیر آن صورت، به اندازه تاب و توان خود دفاع می‌کنیم تا خداوند چه خواهد». عایشه این پیشنهاد را پذیرفت.

طلحه و زبیر، عبدالله بن عمر را نیز دعوت کردند که همراه آنها برود، ولی او نپذیرفت و گفت: من مردی از اهل‌مدینه‌ام؛ هر کار که ایشان انجام دهند، من نیز انجام می‌دهم.

همسران رسول خدا(ص) که در مراسم حج شرکت کرده بودند، همراه عایشه بودند و همگی قصد بازگشتن به مدینه داشتند و چون عایشه تصمیم گرفت به بصره رود، آنها او را رها کردند. حفصه دختر عمر نخست موافقت کرد که همراه عایشه باشد، ولی برادرش عبدالله بن عمر او را از این کار منع کرد.

گفت‌وگوی ام سلمه و عایشه

عایشه برای اینکه تنها نباشد و بتواند جمعیت بیشتری گرد خود جمع آورد، نزد ام سلمه همسر گرامی رسول خدا(ص) رفت و به وی گفت: تو بزرگ مادران مؤمنانی. مردم از عثمان خواستند که توبه کند او نیز توبه کرد، ولی او را کشتند. عبدالله بن عامر به من خبر داده که صدهزار مرد شمشیر زن در بصره آماده جنگ هستند. با ما بیا تا جلو خونریزی را گرفته و بین دو گروه صلح برقرار کنیم.

ام سلمه گفت: تو به خون‌خواهی عثمان قیام کردی، در حالی که یکی از مخالفان سرسخت وی بودی. تو را چه و خون عثمان! عثمان مردی از عبدمناف و تو از بنی تیم بن مرّه هستی. آیا علیه علی(ع) پسر عموی پیامبر که مهاجر و انصار با او بیعت کرده‌اند، قیام می‌کنی؟ آن‌گاه ام سلمه به ذکر فضایل علی(ع) پرداخت و گفت: ای عایشه تو از پیامبر شنیدی که فرمود: «علی خلیفه من بر شماست در زمان حیاتم و در زمان مرگم پس هر کس با او مخالفت کند با من مخالفت کرده است» آیا به این سخن پیامبر گواهی می‌دهی؟ گفت: آری. ام سلمه گفت: ای عایشه از خدا بترس و برحذر باش از آن‌چه خدا و رسولش تو را از آن برحذر داشته‌اند و زنی مباش که سگ‌های حوأب بر او پارس کنند. ای عایشه طلحه و زبیر تو را مغرور نکنند. آنان تو را از خدا بی‌نیاز نسازند. عایشه که از ملاقات خود با ام سلمه نتیجه‌ای نگرفت، از او دور شد و آهنگ بصره کرد.

گفت‌وگوی بین ام سلمه و عایشه به طُرق مختلف و در کتاب‌های گوناگون نقل شده است. ابن قتیبه می‌نویسد: ام سلمه هنگامی که در مدینه بود، اطلاع یافت عایشه قصد حرکت به جانب بصره را دارد. از این روی در نامه‌ای که به او نوشت عایشه را از این کار منع کرد و عمل وی را بر خلاف قرآن و سنت دانست. ولی عایشه کار خود را توجیه کرده و در نامه‌ای به وی پاسخ داد.

آن‌چه را که ابن قتیبه به عنوان نامه ذکر کرده، ناسخ التواریخ به عنوان سخنرانی ام سلمه بعد از پایان مذاکرات آورده است و در آخر پاسخ عایشه را نیز آورده و به نظر می‌رسد که نقل ناسخ التواریخ در این جا صحیح باشد؛ زیرا ام سلمه هنوز در مکه بود و این شهر را ترک نکرده بود و برای اینکه علی(ع) را در جریان مسائل مکه قرار دهد، نامه‌ای به آن حضرت نوشت بدین مضمون که طلحه و زبیر و عایشه قصد رفتن به بصره را دارند و نامه را توسط فرزند خود عمر بن ابی سلمه نزد علی(ع) فرستاد .

شخصیت دیگری که خبر خروج طلحه و زبیر و عایشه را به سوی بصره به آگاه علی(ع) رساند، ام الفضل دختر حارث، مادر عبدالله بن عباس بود. او نامه خود را به مردی از جُهَیْنه به نام «ظفر»، داد که دارای درایت و زبانی گویا بود، و به او صد دینار داد و خواست تا به سرعت نامه را به علی برساند و مخارج سفر وی را پذیرفت. این دو زن فداکار این چنین پایداری خود را در دفاع از حکومت حق علی(ع) به اثبات رساندند.

حرکت ناکثین به طرف بصره

با امکاناتی که از سوی کارگزاران عثمان فراهم شد، طلحه و زبیر همراه عایشه آماده حرکت به سوی بصره شدند. منادی عایشه ندا در داد که مادر مؤمنان و طلحه و زبیر آهنگ بصره دارند. هر کسی می‌خواهد اسلام را عزت دهد و با منحرفان از دین جنگ کند و انتقام خون عثمان را بگیرد و مرکب و لوازم ندارد بیاید، آنان ششصد نفر را بر ششصد شتر سوار کردند و در مجموع هزار نفر شدند. (برخی نیز گفته‌اند نهصد نفر بودند) همگی از اهل مکه و مدینه و چون حرکت کردند، مردم دیگری هم به ایشان پیوستند و جمع آنها به سه هزار نفر رسید. یعلی بن منیه به زبیر چهارصد هزار درهم و برای هفتاد نفر از قریشیان مرکب فراهم ساخت و به عایشه هم شتر نری که نامش عسکر بود داد. گفته‌اند آن را به دویست دینار خرید.

چون عایشه از مکه بیرون آمد مروان بن حکم به هنگام نماز اذان گفت و آمد کنار طلحه و زبیر ایستاد و گفت نام کدام یک از شما را به عنوان امیر و پیشنماز بگویم؟

عبدالله بن زبیر گفت: نام پدرم را و محمد بن طلحه گفت: نام پدر مرا ذکر کن. اختلاف شدیدی بر سر پیشنمازی بین طلحه و زبیر بروز کرد. عایشه کسی نزد مروان فرستاد و گفت: می‌خواهی ما را به تفرقه و پراکندگی واداری. خواهرزاده من عبدالله بن زبیر با مردم نماز خواهد گزارد. برخی نیز گویند عبدالرحمن بن عتاب اُسیّد تا هنگامی که کشته شد بر این کار مأمور بود و پیشنمازی می‌کرد.

کسانی که از حکومت علی(ع) ناراضی بودند زمانی که از مخالفت عایشه آگاه شدند به سرعت خود را به مکه رسانده و از خون‌خواهان عثمان حمایت کردند؛ از جمله اینها مروان بن حکم، سعید بن عاص، عبدالرحمان بن عتاب بن اسید و مغیرة بن شعبه بودند. مغیره از کسانی بود که مردم را بر خون‌خواهی عثمان تحریص و آنان را به قیام دعوت می‌کرد و بعد خود راه طائف را در پیش گرفت و از هر دو گروه جدا شد. مغیره به خاطر کناره‌گیری‌اش از صحنه‌های سیاسی و به انتظار فرصت نشستن به ذکاوت و هوشمندی شهرت یافت. او جزو مخالفان علی(ع) بود و به مکه آمد و مردم را برای شرکت در جمع شورشیان تشویق می‌کرد؛ ولی در جمع آنها برای خود موقعیت مناسبی نمی‌دید و با ترکیبی که رهبران شورشی داشتند، موفقیت آنان برای وی مورد تردید بود. حرکت به سوی بصره برای مغیره نیز خوشایند نبود؛ زیرا وی به خاطر کار خلافی که در هنگام حکومت بر بصره انجام داده بود، از کار برکنار شد و در نتیجه آینده خوبی را در بصره برای خود نمی‌دید. از این روی راه طائف را پیش گرفت و زمانی که بسر بن ارطات به طائف یورش برد، از او استقبال کرد و با به حکومت رسیدن معاویه حاکم کوفه گردید.

عبدالرحمان بن عتاب نیز که در این واقعه موقعیت مناسبی به دست آورده و بر اثر اختلاف طلحه و زبیر پیشنماز جمع شده بود، تا آخر راه با ناکثین بود و در جنگ جمل کشته شد.

مروان از شخصیت‌هایی بود که مدتی مشاور عثمان و از خواص او به شمار می‌رفت. وی می‌دانست که عایشه، طلحه و زبیر مردم را علیه عثمان تحریک کرده‌اند. او به خوبی به یاد داشت که از عایشه برای نجات عثمان کمک خواست، ولی از جانب شورشیان خطری متوجه او نبود وی در پی فرصت بود که کینه خود را ابراز کند. در هنگام برپایی نماز در صدد ایجاد تفرقه بین طلحه و زبیر برآمد و خود گفته است که در هنگام جنگ جمل طلحه را با تیر زده است.

در این میان سعید بن عاص که همراه آنان حرکت کرده بود، در صداقت این گروه و موفقیتشان دچار تردید شد. به این جهت زمانی که ناکثین در مسیر خود به طرف بصره به ذات عِرْق (دو منزلی مکه) رسیدند، به دیدار مروان و یارانش رفت و به آنها گفت: کجا می‌روید و این قاتلان عثمان را بر روی شتران به دنبال خود راه انداخته‌اید؟ (منظور وی از قاتلان عثمان؛ طلحه، زبیر و عایشه بود) و اضافه کرد: اینها را بکشید و به خانه‌های خود برگردید. مروان و همراهانش در پاسخ سعید بن عاص گفتند: اکنون به راه خود ادامه می‌دهیم، شاید بتوانیم قاتلان عثمان را بکشیم.

سعید بن عاص آن‌گاه به دیدار طلحه و زبیر شتافت و با آنها خلوت کرد و گفت: به من راست بگویید اگر پیروز شوید چه کسی را به امارت بر می‌گزینید؟ گفتند: هر کدام را که مردم انتخاب کنند. او گفت: شما که به خون‌خواهی عثمان بیرون آمده‌اید خلافت و امارت را در فرزندان عثمان قرار دهید. آنها گفتند: ما حاضر نیستیم، پیرمردان مهاجر را رها کنیم و امارت را به پسران ایشان بدهیم. وی گفت: آری من هم می‌کوشم خلافت را از فرزندان عبدمناف بیرون آورم. سپس از جمع آنان جدا شد و به مکه بازگشت. عبدالله بن خالد بن اسید نیز بازگشت. مغیرة بن شعبه نیز گفت: نظر صحیح همان است که سعید گفته، هر کس از ثقیف است باز گردد.

شورشیان حرکت کردند، «آبان» و «ولید» پسران عثمان نیز با آنان بودند. راهنمای ایشان مردی بود از قبیله عُرَیْنَه. وی همان کسی است که شتر عایشه را از او خریدند. مرد عُرَنی گوید: چون به ناحیه حَوْأَبْ رسیدیم و کنار آب آن ایستادیم، سگ‌های آنجا پارس کردند و به سوی ما خیز برداشتند. پرسیدند نام این آب‌گاه چیست؟ گفتم: حَوْأب. ناگاه عایشه فریاد کشید و ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾ بر زبان آورد و گفت: بدون شک من همانم که شنیدم پیامبر(ص) می‌فرمود: «گویا یکی از شماست که سگ‌های حوأب بر او پارس می‌کنند بر حذر باش ای حمیراء (عایشه) که تو آن باشی!» آن‌گاه بر دست شتر خود کوفت و آن را به زانو درآورد و گفت مرا برگردانید که من همانم.

از ابن عباس نیز نقل شده که رسول خدا(ص) روزی به زنانش که جمع شده بودند فرمود: «ای کاش می‌دانستم سگ‌های حوأب بر کدام یک از شما همسرانم که صاحب شتر پُرمویی است پارس می‌کنند. در راست و چپ او عده زیادی کشته می‌شوند و تمام آنها در آتش هستند و عده کمی بعدها نجات پیدا می‌کنند».

این حدیث را علامه امینی با عبارات مختلف و از منابع گوناگون اهل سنت نقل کرده است.

باری طلحه و زبیر با شنیدن این سخنان دچار مشکل شدند و گفتند این جا حوأب نیست. دروغ می‌گوید کسی که خیال می‌کند اینجا حوأب است، سپس پنجاه نفر از مردم آنجا آوردند و شهادت دادند که اینجا آب حوأب نیست و این اولین گواهی دروغ دسته جمعی بود که در اسلام اتفاق افتاد. خوارزمی گواهان دروغ را هفتاد تن ذکر کرده است.

این وضعیت که پیش آمد ناچار یک شبانه روز توقف کردند و عایشه بعد از شهادت گواهان نیز مردد بود. از این روی به وی گفتند: در صدد فرار برآیید و بگریزید که علی(ع) هم اکنون خواهد رسید، عایشه و قوم به سوی بصره حرکت کردند. طلحه و زبیر برای این که زمینه ورود به بصره را آماده کنند، از عبدالله بن عامر خواستند که بزرگان بصره را معرفی کرده تا موافقت آنها را جلب کنند. عبدالله گفت: آنها سه نفر هستند؛ کعب بن سُوَر، منذر بن ربیعه در قبیله ربیعه و احنف بن قیس در مُضَر که همه مورد احترام‌اند. طلحه و زبیر برای هر یک از آنها نامه‌ای جداگانه نوشته و آنها را به خون‌خواهی عثمان دعوت کردند، ولی آنها پاسخ منفی به درخواست ناکثین دادند و این باعث ناراحتی و غضب آنها گردید.

کعب بن سور که در قبل از طرف عمر بن خطاب، قاضی بصره بود در جواب آنها نوشت: «اگر عثمان ظالم کشته شده نه شما و نه او حقی ندارید و اگر مظلوم کشته شده پس غیر شما دو نفر، افرادی سزاوارترند به خون‌خواهی او و اگر کار بر کسانی که حاضر بودند مشکل است، بر کسانی که غایب بودند مشکل‌تر است». ولی کعب بعد به ناکثین پیوست و در جنگ جمل در کنار شتر عایشه، کشته شد. احنف نیز در جنگ جمل از علی(ع) حمایت نکرد، ولی نگذاشت قومش به طلحه و زبیر بپیوندند.

سخنان امیرالمؤمنین(ع) درباره ناکثین

امیرالمؤمنین(ع) با اطلاعاتی که به دست آورد، متوجه شد که شورشیان قصد بصره را دارند. بنابراین در صدد برآمد که آنها را تعقیب و از رسیدن آنان به بصره جلوگیری کند.

برخی به آن حضرت پیشنهاد کردند که طلحه و زبیر را تعقیب نکند. حضرت این پیشنهاد را نپذیرفت و فرمود که فریب آنها را نخواهد خورد و منتظر فتنه انگیزی و فساد آنها نخواهد ماند:

۱. «به خدا سوگند همچون کفتار نیستم که با ضربات آرام (شکارچی) بر در لانه‌اش به خواب خوش فرو رود، آن‌گاه صیاد کمین گرفته، بر او بتازد و او را صید کند. من پیوسته با دستیاری آن‌که روی به حق دارد، آنان را که از حق روی برگردانده‌اند به شمشیر می‌زنم و به کمک آن‌که شنوای حق و پیرو آن است، سرکش ناباور را میرانم. به خدا سوگند از آن هنگام که خدا پیامبر خویش را قبض روح کرد تا امروز پیوسته مرا از حقم باز داشته‌اند و دیگری را در آن حق بر من مقدم داشته‌اند».

علی(ع) حرکت این گروه را ادامه همان سیاستی می‌دانست که بعد از پیامبر، وی را از خلافت که حق مسلمش بود محروم کردند. وی به این نکته مهم اشاره می‌کند که رهبر جامعه اسلامی نباید اجازه دهد افراد فاسد، جامعه را دچار اختلاف کرده و موجبات تضعیف حکومت را فراهم سازند. رهبر باید با افراد معتقد و با ایمان به جنگ مخالفان بی‌ایمان رفته و آنها را سرکوب کند. سید رضی قسمت‌هایی از سخنان حضرت را در رد نظرات و ادعاهای ناکثین در خون‌خواهی عثمان نقل کرده است. به نظر می‌رسد که خطبه دهم و خطبه بیست و دوم و خطبه ۱۳۷ نهج البلاغه قسمت‌هایی از یک خطبه بوده که به روایات مختلف نقل شده است و مرحوم سید در هر مورد بخشی از آن را انتخاب کرده و آن‌چه مربوط به ادعای آنان در خون‌خواهی عثمان از علی(ع) است در خطبه ۲۲ و ۱۳۷ آمده است. ما بخشی از آغاز خطبه ۱۳۷ را در این جا نقل می‌کنیم:

٢. به خدا سوگند (طلحه و زبیر) از نسبت دادن هیچ منکری به من خودداری نکردند و میان من و خود انصاف را رعایت نکردند. آنان حقی میطلبند که خود آن را ترک کردند و خون‌خواهی خونی می‌کنند که خود آن را ریختند. پس من اگر در ریختن خون او عثمان شریک آنان بودم، آنان نیز در آن خون نصیبی دارند و اگر بدون من در آن خون دست داشته‌اند، از هیچ کس جز آنان، خون خواهی نباید کرد. نخستین دادگری آنان باید این باشد که درباره خود عادلانه حکم صادر کنند. بینایی من با من است، نه امری را به دیگران وارونه جلوه داده‌ام نه دیگران به من. آنان گروهی هستند سرکش و ستمکار چون لای تیره (فتنه انگیز) و زهر عَقْرب (جرّار و کینه جو) و در شبهه‌ای چون شب تیره گرفتار؛ در حالی که حقیقت امر روشن است و باطل از بیخ، در کشتگاه خود کنده و زبانش از برانگیختن شر بریده شده است.

به خدا سوگند برای آنان آب‌گیری پر کنم که کشنده آب آن من باشم که نه سیراب از آن باز گردند و نه از هیچ گودالی جرعه‌ای بنوشند.

منظور حضرت از قسمت اول این است اگر آنان معتقد بودند که علی(ع) در کشتن عثمان شرکت داشته نمی‌باید با وی بیعت می‌کردند و حکومت او را به رسمیت بشناسند. امیرالمؤمنین(ع) در ادامه خطبه، به استقبال مردم برای بیعت اشاره می‌کند تا مردم بدانند که اتهام شرکت در خون عثمان نسبت به کسی که در پی کسب قدرت نبوده امری است بی‌اساس و تنها طالبان قدرت هستند که سعی می‌کنند با از بین بردن موانع و نیروهای رقیب به حکومتدست یابند

۳. زمانی که حضرت از تهدید طلحه به جنگ، آگاه شد، در خطبه‌ای پاسخ قاطعی به آن داد و موضع وی را نسبت به کشته شدن عثمان چنین معرفی کرد: «تاکنون به جنگ تهدید نمی‌شدم و از ضربت شمشیر مرا به هراس نمی‌انداختند، در حالی که به وعده پروردگارم به فتح و پیروزی مطمئن هستم.

به خدا سوگند طلحه به خون‌خواهی عثمان شتاب نکرد جز آن‌که ترسید خون او را از وی مطالبه کنند. چه، به او گمان خون ریختن می‌بردند و در قوم هیچ کس از او حریص‌تر نبود، پس، بر آن شد تا با گردآوری سپاهی به عنوان خون‌خواهی، امر را مشتبه سازد و ایجاد شک نماید.

به خدا سوگند، او درباره عثمان هیچ یک از این سه کار را انجام نداد:

1. اگر فرزند عفان - چنانکه او می‌پنداشت - ستمگر بود، سزاوار بود کشندگان او را یاری دهد و یاری کنندگان او را براند.
2. اگر او مظلوم بود شایسته بود که مردم را از کشتن او باز دارد و عذر او را برای مردم بیان کند.
3. اگر در این دو شک داشت، سزاوار بود که گوشه گزیند و از قاتل و یاور او دوری گیرد و او و مردم را به خود واگذارد. اما او هیچ یک از این سه کار را نکرد و به کاری دست زد که معلوم نیست از چه مقوله است و عذرهایی آورد که هرگز قابل قبول نیست».

۴. حضرت در ارتباط با سخنان زبیر که دعوت دوباره برای بیعت از او شد و او مدعی بود قلباً بیعت نکرده و بیعتش با علی(ع) ظاهری و صوری بوده است، فرمود: «زبیر میپندارد با دست بیعت کرده است نه با دل؛ پس به بیعت اقرار کرده ولی مدعی است که در دل قصد بیعت نداشته است، بر این ادعای خود باید دلیلی روشن و پذیرفتنی بیاورد و گرنه باید در کاری درآید که از آن بیرون رفته است او برابر بیعتی که کرده متعهد باشد»؛

۵. امیر المؤمنین(ع) برای این که حجت را بر طلحه و زبیر تمام کرده باشد و آنان را از فتنه و گرفتاری باز دارد، نامه‌ای نوشت و آن را توسط عمران بن حصین خزاعی برایشان فرستاد. در این نامه به بیعت داوطلبانه مردم اشاره می‌کند و می‌گوید: چون آن دو بیعت کرده‌اند چه با رضایت و چه با کراهت ملزم به اطاعت‌اند؛ زیرا زمان تقیه و کتمان نبوده است. نسبت به خون عثمان و اتهام شرکت علی(ع) در آن نیز بی‌طرفان مدینه را داور قرار می‌دهد و در آخر یادآوری می‌کند که پشیمانی از کار ننگی که تاکنون انجام داده‌اند، بهتر است از ننگی که با آتش همراه گردد.

اینک متن نامه که برابر نقل نهج البلاغه، ابوجعفر اسکافی آن را در کتاب مقامات در مناقب امیرالمؤمنین(ع) نقل کرده است:

اما بعد، شما می‌دانید - اگرچه پنهان داشته‌اید - که من بر آن نبودم تا مردم با من بیعت کنند مگر زمانی که آنان چنین خواستند و من از آنان بیعت نگرفتم مگر زمانی که ایشان دست پیمان به من دادند، و شما دو تن از آنان بودید که به سوی من آمده و بیعت کردید. مردم نیز به علت تسلط (که ناگزیر باشند) و یا به طمع مال و دارایی موجود با من بیعت نکردند. شما دو نفر اگر به اختیار با من بیعت کردید پس هر چه زودتر از پیمان شکنی باز گردید و توبه کنید و اگر با بی‌میلی بیعت کردید به سبب اظهار اطاعت و نهان داشتن معصیت و نافرمانی، باری مرا بر خود مسلط کرده‌اید (و ملزم به پیروی هستید زیرا) به جان خودم سوگند که مهاجران برای تقیه و کتمان حقیقت، از شما سزاوارتر بودند. و ردّ بیعت قبل از پذیرش آن برایتان آسان‌تر بود از بیرون رفتن از آن و پیمان شکنی، بعد از اقرار به آن.

چنین پنداشته‌اید که من عثمان را کشته‌ام. پس بیایید تا میان من و شما کسانی از اهل مدینه- که از یاری من و شما روی گردانیده‌اند - داوری کنند تا هر کس، به میزان مسئولیت خویش ملزم باشد. پس ای دو سالخورده از رأی خویش برگردید - زیرا اکنون بزرگ‌ترین گرفتاری شما سرشکستگی و ننگ است - پیش از آن‌که ننگ و آتش همراه گردد. والسلام.

حضرت به آنان یادآوری می‌کند که اگر از کار خلاف خود توبه کرده و بازگردند ممکن است گروهی آنان را به خاطر اشتباهی که مرتکب شده بودند، سرزنش کنند؛ ولی اگر توبه نکرده و به مخالفت خود ادامه دهند و در این راه کشته شوند گرفتار آتش غضب الهی شده و جهنم را بر ننگ و سرشکستگی خود افزوده‌اند.

۶. امیرالمؤمنین(ع) در خطبه‌ای که به مناسبت حرکت اصحاب جمل به جانب بصره ایراد کرده‌اند مردم را به اطاعت از رهبر دعوت کرده و هشدار می‌دهند که پیروی نکردن از رهبر باعث نابودی قدرت اسلام گشته و آرام آرام حکومت به دیگران منتقل می‌شود. سپس به جریان اصحاب جمل می‌پردازد که آنان با حکومت من سر مخالفت دارند و من تا زمانی صبر می‌کنم که نظام مسلمین به خطر نیفتد. آن‌گاه علت مخالفت طلحه و زبیر را بر شمرده و آن را حسد و برگشت امور به گذشته می‌داند و در ادامه می‌فرماید: ما وظیفه داریم برابر دستورهای قرآن و سیره رسول خدا(ص) عمل کنیم. در این جا قسمتی که مربوط به اصحاب جمل است، نقل می‌کنیم: «اینان (طلحه و زبیر) بر اثر ناخشنودی از خلافت من با یکدیگر یار و همداستان شده‌اند. من تا زمانی که از جماعت شما بیمی نرود، صبر می‌کنم؛ زیرا آنان اگر این اندیشه سُست و نادرست را به اتمام رسانند، نظام جامعه مسلمین به هم خواهد خورد آنان تنها از روی حسد به کسی که خدا دنیا (خلافت) را به او متوجه فرموده، این دنیا را می‌خواهند. آنها در صددند کارها را به عقب برگردانند. شما را بر ما حقی است و آن، عمل به کتاب خدا و سیره رسول خدا(ص) و قیام به حق او و به پاداشتن سنت اوست».

امیرالمؤمنین(ع) کوشش فراوانی برای بازگشت طلحه و زبیر نمود و به تمام اشکال‌های آنان پاسخ داد، ولی آنان به راه خود ادامه دادند. حضرت آنان را طغیان‌گر معرفی نمود که برابر آن‌چه گذشت، پیامبر(ص) به علی(ع) و یاران خاص خود دستور داده بود که با ناکثین بجنگند. پارس سگ‌های حوأب نشان دیگری بر گمراهی این گروه است. بنابراین کسی نمی‌تواند مدعی شود که طلحه و زبیر اجتهاد کرده، پس مرتکب خلافی نشده‌اند و یا در کار خود محق بوده‌اند؛ زیرا قیام علیه حکومت حق جرم است و مجرم به عنوان باغی تحت تعقیب قرار می‌گیرد. اساساً اجتهاد در مقابل نص امری باطل و ناپسند است.

۷. حضرت برای جلوگیری از جنگ و نبرد با ناکثین نامه‌ای به عایشه نوشت و او را به بازگشت به منزل خود دعوت کرد.

اما بعد، ای عایشه، تو از خانه‌ات بیرون آمدی در حالی که به خدای تعالی و رسول او عاصی شدی و در خواست کاری نموده‌ای که خدای سبحان تو را از آن کار فراغت داده است آن گاه ادعا می‌کنی که به سبب اصلاح کار مسلمانان از خانه بیرون آمده‌ام. مرا آگاه کن که زنان را با لشکر کشیدن و میان مردم اصلاح کردن چه کار باشد؟ و تو به تصور خودت درخواست خون عثمان می‌کنی و حال آن‌که میان تو و عثمان هیچ خویشاوندی و قرابتی نیست! عثمان مردی از بنی امیه و تو از بنی تمیم بن مره (بن کنانه) هستی.

به جان خودم سوگند گناه تو که از خانه بیرون آمدی (و خویش و خلق را) در معرض بلا افکنده‌ای، بیشتر از گناه کسانی است که عثمان را کشتند. من می‌‌دانم که تو به خویشتن این کار را انجام نمی‌دهی، جماعتی تو را بر این کار وا می‌دارند و تو را به سبب خون عثمان در خشم آورده‌اند. از خدا بترس ای عایشه، به خانه خود باز گرد و در پس پرده بنشین (که صلاح کار زنان در آن است که ملازم خانه باشند و پای بیرون ننهند) و السلام

طلحه و زبیر به نامه‌های حضرت پاسخ ندادند. ولی عایشه به آن پاسخ منفی داد.

تصمیم علی(ع) بر جهاد و تعقیب ناکثین

امیرالمؤمنین(ع) پس از اطلاع از حرکت بیعت شکنان به جانب بصره، ابن عباس، محمد بن ابی بکر، عمار بن یاسر و سهل بن حنیف را فراخواند و آنان را در جریان حرکت و مسیر این گروه قرار داد. محمد بن ابی بکر گفت: ای امیرالمؤمنین آنها چه می‌خواهند؟ حضرت تبسمی کرد و فرمود: آنها به خون‌خواهی عثمان برخاسته‌اند. محمد گفت: به خدا سوگند کسی جز آنها او را نکشت. سپس امیرالمؤمنین(ع) فرمود: «اکنون نظریه خود را در این باره بگویید تا بشنوم»

عمار گفت: رأی درست این است که به جانب کوفه حرکت کنیم. مردم آنجا پیرو ما هستند و این قوم آهنگ بصره دارند.

ابن عباس گفت: ای امیرالمؤمنین نظر من این است که نخست کسانی را به کوفه فرستاده تا برای تو بیعت بگیرند و نامه‌ای به ابوموسی اشعری بنویس که بیعت کند. سپس به جانب کوفه حرکت کنیم و پس از رسیدن به کوفه، با شتاب پیش از آن‌که آن قوم به بصره برسند اقدام کنیم. همچنین باید نامه‌ای به ام سلمه بنویسی که همراه تو حرکت کند در این کار البته برای تو نیرو و قوتی خواهد بود.

امیرالمؤمنین(ع) فرمود: من خود با کسانی که مرا همراهی می‌کنند به تعقیب ایشان در مسیر میپردازم. اگر در راه به آنان برسم، فرو می‌گیرمشان و اگر به آنان نرسیدم به مردم کوفه نامه خواهم نوشت و از شهرها نیروی کمکی خواهم خواست و به سوی آنان خواهم رفت. اما در مورد ام سلمه، من بیرون آوردن او را از خانه‌اش روا نمی‌بینم هر چند آن دو مرد نسبت به عایشه چنان رفتار کردند.

سخنرانی امام علی(ع) برای مردم مدینه

بعد از اینکه حضرت تصمیم به حرکت گرفت، مردم مدینه را برای حرکت دعوت کرد. عبدالله بن جناده گوید: در ابتدای حکومت علی(ع)، می‌خواستم از حجاز به عراق بروم، از این روی بعد از مراسم عمره به مدینه رفتم و داخل مسجد رسول خدا(ص) شدم و شنیدم منادی ندا می‌کند «الصَّلَاةَ جَامِعَةً». چون مردم در مسجد جمع شدند، علی(ع) در حالی که شمشیر خود را به همراه داشت، حرکت کرد. چشم‌ها، همه به سوی او خیره شد. حمد خدای را به جا آورد و بر رسول صلوات فرستاد سپس فرمود:

اما بعد، چون خدا پیامبرش را - که درود خدا بر او و خاندانش باد - به سوی خود باز گرفت، با خود گفتیم ما افراد خاندان و عترت و وارثان اوییم و از میان همه مردم، ما اولیای اوییم، و هیچ کس با ما در مورد حکومت ستیز نخواهد کرد و هیچ آزمندی به حق ما طمع نخواهد بست؛ ولی پیشتر از همه، خویشان ما بر ما شوریدند و حکومت پیامبر ما را از دست ما ربودند و غصب کردند و امارت برای کسی غیر از ما فراهم شد. از آن پس ما رعیت شدیم آن چنان که هر ناتوانی در ما طمع بست و هر فرومایه و زبونی بر ما عزت و تکبر فروخت. چشم‌های ما از این پیشامد گریست و سینه‌ها خشم گرفت و جان‌ها بی‌تابی کرد.

به خدا سوگند که اگر بیم جدایی و پراکندگی میان مسلمانان نبود و این که کفر به قدرت خود برگردد و دین نابود شود، ما به گونه دیگری غیر از آن‌چه برای آنان بودیم و تحمل کردیم، میبودیم پس والیانی حکومت را عهده‌دار شدند که برای مردم خواهان خیر نبودند.

ای مردم! شما مرا از خانه‌ام بیرون کشیدید و با من بیعت کردید در حالی که حکمرانی را نمی‌پسندیدم و دشمن داشتم؛ زیرا فراست و زیرکی من از آن‌چه در دل‌های بسیاری از شما بود، برایم گواهی می‌داد. این دو مرد هم پیشاپیش همه بیعت کنندگان با من بیعت کردند و شما این موضوع را می‌دانید و اینک آن دو، پیمان شکنی و مکر کردند و با عایشه به بصره رفتند تا جمع شما را به پراکندگی بکشند و شما را رویاروی هم قرار دهند.

پروردگارا! آنان را در قبال کاری که کرده‌اند سخت فروگیر و فرو افتادن آن دو را جبران مفرمای و لغزش آن دو را میامرز و آنان را به اندازه فاصله میان دو بار دوشیدن ناقه یی [که زمانی اندک است] مهلت مده، چون آن دو حقی را که خود رها کردند، میطلبند و خونی را که خود بر زمین ریختند، می‌خواهند. پروردگارا! من وعده تو را دریافتم که خود فرمودی - و سخنت بر حق است - بر آن کسی که ستم شود (خدای او را نصرت خواهد داد) پروردگارا! وعده مرا (که قول دادی) برآور و مرا به خودم وامگذار که تو بر هر کاری توانایی

امیرالمؤمنین(ع) برای تعقیب طلحه و زبیر از مردم یاری خواست و فرمود: «خدا را یاری کنید تا شما را یاری کند و کارتان را اصلاح فرماید» ولی مردم سنگینی کردند.

زیاد بن حنظله که سنگینی و تأخیر مردم را دید، نزد علی(ع) رفت و گفت: هر کسی در این مورد تأخیر کند اما ما بی‌هیچ گونه تأخیری با تو هستیم و در التزام تو می‌جنگیم.

ابو الهیثم بن تیهان و خُزَیمة بن ثابت ذوالشهادتین نیز به پا خواستند و اظهار پشتیبانی کردند و عهده‌دار نصرت علی(ع) شدند.

ابوقتاده انصاری به علی(ع) گفت: ای امیرالمؤمنین، رسول خدا(ص) این شمشیر را بر گردن من بسته است. مدتی بود آن را در نیام داشتم، اکنون زمان آن فرا رسیده است که آن را برای این ستمگران که امت اسلامی را گرفتار فساد و تباهی کرده‌اند، از نیام بیرون کشم و دوست می‌دارم که مرا پیشاپیش و در مقدمه سپاه گسیل فرمایی و چنین کن.

چون علی(ع) تصمیم قطعی به حرکت به بصره گرفت، امیدوار بود پیش از رسید طلحه و زبیر به بصره، در راه آنها را ببیند و به مدینه برگرداند و به و به هنگام حرکت تمام بن عباس را بر مدینه و قثم بن عباس را بر مکه به جانشینی گماشت و برخی نیز گویند بر مدینه، سهل بن حنیف را گمارد و در آخر ربیع الاول سال سی و ششم، چهارمین ماه خلافت خود، از مدینه بیرون آمد و افرادی همچون عدی بن حاتم و زُفَر بن زید که از بزرگان بنی اسد بود قبیله خود را برای همراهی با علی(ع) آماده کردند.

امیرالمؤمنین(ع) ندا در داد که برای حرکت آماده شوند و همراه هفتصد تن از مهاجران و انصار مدینه را ترک کردند، تا این که به رَبَذه رسید. در آنجا آن گروه رفته بودند و حضرت به آنها دست نیافت. کمی در ربذه توقف کرد، سپس به جانب بصره روان شد و ناکثین را تعقیب کرد تا به ذی قار رسید. در آنجا هاشم بن عتبه مِرْقال را به همراه نامه‌ای به کوفه فرستاد و از ابوموسی خواست که مردم را برای جنگ آماده کند، اما ابو موسی مخالفت کرد.

نویسنده عقدالفرید می‌نویسد: جمعیتی که با علی(ع) از مدینه بیرون آمدند، چهار هزار نفر بودند که در میان آنها هشتصد تن از انصار و چهار صد نفر از کسانی که در بیعت رضوان با پیامبر بودند، حضور داشتند. و پرچمدار حضرت نیز، محمد بن حنفیه بود.

نزدیک شدن بیعت‌شکنان به بصره

وقتی که طلحه و زبیر همراه عایشه به چاه ابوموسی که نزدیک بصره بود، رسیدند، عمیر بن عبدالله تمیمی آنها را دید و گفت: ای مادر مؤمنان تو را سوگند می‌دهم که پیش قومی که از قبل هیچ کس را آنجا نفرستاده‌ای نروی و پیشاپیش ابن عامر را که در بصره دست پروردگانی دارد بفرست و باید او برود. عایشه برابر این پیشنهاد عمل کرد و ابن عامر را فرستاد و نامه‌ای نیز به بزرگان بصره مانند احنف بن قیس و امثال او نوشت و خود توقف کرد.

طلحه و زبیر نیز نامه‌ای به عثمان بن حنیف استاندار علی(ع) بر بصره نوشتند و از او خواستند که دارالاماره را برای آنها تخلیه کند.

وقتی که نامه آنها رسید، عثمان بن حنیف با احنف بن قیس مشورت کرد: احنف گفت: آنها به خون‌خواهی عثمان قیام کرده‌اند و تو والی بصره و مورد احترامی، قبل از این که در یک جا جمع شوید، با آنها جنگ کن؛ چون اگر آنها وارد شهر شوند، مردم از آنان پیروی خواهند کرد. عثمان گفت: نظر نظر توست، اما من از شرّ می‌ترسم و از این که جنگ را آغاز کنم و امید به عافیت و سلامتی دارم تا اینکه پاسخ امیرالمؤمنین به من برسد. (از این سخن به دست می‌آید که عثمان از علی(ع) کسب تکلیف کرده است).

حکیم بن جبله عبدی نیز نظر احنف را تأیید کرد و گفت: پس اجازه بده من مردم را به سوی آنها گسیل دارم؛ اگر از فرمان امیرالمؤمنین(ع) پیروی کردند چه بهتر در غیر این صورت با آنها مقابله خواهیم کرد. ابن حنیف گفت: اگر نظر من این بود خودم شخصاً به جانب آنها می‌رفتم. حکیم گفت: به خدا سوگند اگر آنها وارد شهر بشوند، قلب‌های گروه زیادی از مردم به سوی آنان گرایش پیدا می‌کند و تو را برکنار خواهند کرد؛ اما تو بهتر می‌دانی و تصمیم با توست. عثمان بن حنیف این نظر را نپذیرفت.

نامه علی(ع) به عثمان بن حنیف درباره ناکثین

امیرالمؤمنین(ع) که از نزدیک شدن گروه شورشی به بصره آگاه شد، نامه‌ای به عثمان بن حنیف نوشت و وظیفه وی را مشخص کرد:

«از بنده خدا علی امیر مؤمنان به عثمان بن حنیف: اما بعد، این یاغیان و شورشیان با خدا عهد بسته و بیعت کردند. سپس آن را نقض کردند و به سوی شهر تو میآیند و شیطان آنان را به خواست چیزی سوق داده که خداوند بر آن راضی نیست. هر گاه نزد تو آمدند آنها را به اطاعت و رجوع به وفای به عهد و میثاقی که با آن (بیعت) از ما جدا شده‌اند بخوان. اگر پذیرفتند - تا نزد تو هستند - با آنان نیکی کن. اما اگر نپذیرفتند و به ریسمان پیمان شکنی و مخالفت تمسک نمودند، با آنها بجنگ تا خداوند بین تو و آنها داوری کند؛ زیرا او بهترین حکم کنندگان است. این نامه را از ربذه برایت نوشتم و با عجله به جانب تو میآیم اگر خدا بخواهد. این نامه را عبیدالله بن ابی رافع در سال سی و شش نوشت»

از متن نامه استنباط می‌شود زمانی که امیرالمؤمنین(ع) به ربذه رسید و به قوم طغیان‌گر دست نیافت، فوراً نامه را به عثمان بن حنیف نوشت و او را از حرکت ناکثین و وظیفه‌ای که دارد، آگاه ساخت. مشورت عثمان با احنف و حکیم بن جبله پیش از رسیدن نامه بوده است و خود نامه‌ای به علی(ع) نوشت که وظیفه‌اش مشخص شود.

نامه دیگری از امام علی(ع) به ابن حنیف

ابن میثم در شرح نامه چهارم نهج البلاغه می‌نویسد: این نامه را حضرت در پاسخ به نامه عثمان بن حنیف نوشته است، زمانی که اصحاب جمل به بصره رسیده و قصد جنگ داشتند. بدیهی است که استانداران مناطق، فرماندهی نیروی نظامی آن منطقه را نیز به عهده داشتند. این نامه از حیث مضمون با نامه قبلی یکسان است.

اگر پیمان شکنان به سایه طاعت و فرمانبری بازگشتند، چیزی است که ما دوست داریم؛ و اگر کار آن قوم به دشمنی و سرکشی کشید، آن‌گاه به کمک فرمان برداران با سرکشان پیکار کن و با آنان که به حکم تو گردن می‌گذارند، از آنان که از اطاعتت سرپیچی می‌کنند، بی‌نیاز باش. چه آن‌که جنگ را خوش ندارد، نبودش بهتر است از بودن و نشستن او سودمندتر است از برخاستن.

سخنرانی عثمان بن حنیف برای مردم بصره

عثمان بن حنیف پس از اطلاع از ورود طلحه و زبیر، در آغاز مردم را آگاه کرد و در سخنانی در جمع مردم بصره، گفت: «ای مردم شما تنها با خداوند بیعت کرده‌اید و دست خدا بالای همه دست‌هاست. هر کس بیعت خود را بشکند به ضرر خود عمل کرده و هر کس به عهدی که با خدا بسته وفا کند خداوند به زودی به او پاداش بزرگی خواهد داد. به خدا سوگند اگر علی(ع) بداند که کسی به حکومت سزاوارتر از اوست، حکومت را قبول نمی‌کرد و اگر مردم با غیر او بیعت می‌کردند، او نیز با آن کسی که مردم با او بیعت کرده‌اند، بیعت می‌کرد و اطاعت می‌کرد کسی را که به حکومت بر می‌گزیدند. علی به هیچ یک از اصحاب رسول خدا(ص) احتیاج ندارد، اما هیچ کسی از او بی‌نیاز نیست. علی در نیکی‌های آنها شریک است، اما آنها در نیکی‌ها و محاسن وی شریک نیستند. این دو مرد (طلحه و زبیر) با علی بیعت کردند، اما هدف آنها خدا نبود. آنان در گرفتن بچه از شیر، پیش از تکمیل دوران شیرخوارگی، عجله کردند و در شیر دادن وی نیز پیش از اینکه متولد شود عجله کردند و در تولد عجله کردند پیش از اینکه حامله شود و ثواب خدا را از بندگان خواستند. آنها تصور می‌کنند که به اجبار بیعت کرده‌اند اگر اینان قبل از بیعت مجبور بودند - گرچه هر دو از اشراف و بزرگان قریش بودند - می‌توانستند بگویند و فرمان نبرند. آگاه باشید! راه هدایت همان است که عامه مردم رفتند و عموم مردم با علی(ع) بیعت کردند. نظر شما چیست ای مردم؟».

حکیم بن جَبَله عبدی گفت: نظر ما این است که اگر به ما برخوردند، با آنها بجنگیم و اگر توقف کردند ما به سراغ آنان برویم. به خدا سوگند: من از این ترسی ندارم که به تنهایی با آنها جنگ کنم. اگر چه زندگی را دوست دارم، اما در راه حق از هیچ چیز ترس ندارم. این دعوتی است که کشته شده آن شهید و زنده آن سعادتمند است و سرعت به سوی خدا بهتر است از ماندن در دنیا و این مردم ربیعه هستند که همراه تو می‌باشند.

و بدین گونه حکیم حمایت خویش را از استاندار علی(ع) اعلام کرد.

گفت‌وگوی فرستادگان ابن حنیف با طلحه و زبیر

پس از دستور حضرت علی(ع)، عثمان بن حنیف، ابو اسود دُؤَلی و عمران بن حصین خزاعی را به جانب آن قوم که در کنار چاه ابوموسی اردو زده بودند، فرستاد و گفت از آنها بپرسید برای چه به اینجا آمده‌اند و چه هدفی دارند؟

آنها در آغاز به دیدار عایشه رفتند. او را موعظه کرده و به یاد مسائل انداخته و سوگندش دادند و به او گفتند: خداوند به تو فرمان داده که در خانه‌ات بمانی؛ چراکه همسر رسول خدا(ص) و حرمت او هستی.

اما عایشه از آنها خواست با طلحه و زبیر دیدار کنند. آن دو به دیدن طلحه و زبیر رفتند. زبیر سخن آغاز کرد و گفت: ما برای خون‌خواهی عثمان آمده‌ایم و از مردم دعوت می‌کنیم که خلافت را شورا قرار داده و یک نفر را از جمع آنان برگزینند.

آنها در جواب گفتند: عثمان در بصره کشته نشده، تا شما در بصره خون وی را طلب کنید. تو می‌دانی که قاتلان عثمان چه کسانی و کجا هستند، تو و همراهت (طلحه) و عایشه بیشتر از دیگران در خون او شریک هستید و بیشتر از همه، مردم را به ریختن خون عثمان تحریک می‌‌کردید. پس از خودتان قصاص کنید و اما درباره أعاده شورا که گفتی، چگونه شما چنین سخنی را بر زبان جاری می‌کنید، حال آن‌که شما خود با علی(ع) با رضایت و بدون اکراه و اجبار بیعت کردید؟

تو ای «ابوعبدالله»، سخنت درباره این مرد (علی(ع)) از یاد نرفته که در روز مرگ پیامبر شمشیر خود را به دست گرفته بودی و می‌‌گفتی: «هیچ کس به خلافت از علی سزاوارتر و شایسته‌تر نیست» و از بیعت با ابوبکر سرپیچیدی. چه قدر تفاوت بین گفتار و عمل است!

زبیر گفت: با طلحه هم گفت‌و‌گو کنید؛ اما فرستادگان چون طلحه را خشمناک و خشن دیده و آثار فتنه و جنگ در وجودش ظاهر بود، برگشتند و عثمان بن حنیف را از مذاکرات خود آگاه ساختند.

ابو اسود دُؤَلی در اشعاری گفت: ‌«ای پسر حنیف غافل‌گیر شدی و دشمن به سراغت آمد. آماده شو با قوم پیکار کن و چابک و پایدار باش، رویارو شو، زره بپوش و دامن همت به کمر بزن».

عثمان بن حنیف گفت: به پروردگار کعبه جنگ را آغاز می‌کنند! آن‌گاه به منادی خود دستور داد که به مردم اعلام کند که خود را مسلح سازند. مردم هم دور او جمع شدند.

در جمع بیعت‌شکنان جوانی از قبیله جُهَیْنه حضور داشت. به محمد بن طلحه گفت: برای ما از قاتلان عثمان بگو؟ محمد بن طلحه گفت: آری خون عثمان را باید به سه قسمت تقسیم کرد؛ یک قسمت آن به عهده صاحب هودج است (عایشه) و یک قسمت آن بر عهده صاحب شتر قرمز (طلحه) و یک قسمت آن نیز بر عهده علی بن ابی طالب(ع) است. مرد جُهَنی از پاسخ صریح محمد به خنده افتاد و چندی بعد به علی بن ابی طالب(ع) پیوست و در اشعاری به پاسخ محمد اشاره کرد و گفت: نسبت به جرم دو نفر اول صحیح گفتی ولی نسبت به اتهام علی خطا رفتی. وقتی که سخن محمد، به طلحه رسید به او گفت: آیا تو تصور می‌کنی من قاتل عثمان هستم؟ این گونه بر ضد پدرت گواهی می‌دهی؟ مثل عبدالله بن زبیر باش، به خدا سوگند تو از او بهتر نیستی پدر او نیز از پدر تو بهتر نیست. دیگر چنین سخن مگو. در غیر این صورت باز گرد؛ زیرا یاری تو یاری یک مرد است اما فساد تو عام و فراگیر. محمد گفت: من تنها سخن حق گفتم، ولی هرگز دو مرتبه تکرار نخواهم کرد.

این نظر محمد بن طلحه بود که پدرش و عایشه را به عنوان قاتلان عثمان معرفی می‌کند اما اکنون برای خون‌خواهی عثمان قیام کرده است در حالی که وی را از عُبّاد دانسته‌اند.

رویارویی عثمان بن حنیف با ناکثین

چون ناکثین در مسیر خود به «مربد» (بزرگ‌ترین محله بصره) رسیدند، در آنجا مردی از بنی جُشَم بعد از معرفی خود گفت: ای مردم این قوم از مکانی به سوی شما آمده‌اند که در آنجا پرندگان و حیوانات وحشی و درندگان در امان‌اند. اگر برای خون‌خواهی عثمان آمده‌اند، ولی خون کسی جز ماست. از من اطاعت کنید و آنها را به آنجا که آمده‌اند برگردانید در غیر این صورت از جنگ مهلک و فتنه‌ای که کسی را باقی نگذارد، در امان نخواهید بود.

گروهی خواستند این مرد را از جمع بیرون رانند اما وی به آنها اجازه نداد. این نشان می‌دهد که در میان لشکر ناکثین عده‌ای مخالف وجود داشته و با رهبران اصحاب جمل مخالفت می‌کردند.

هنگامی که مردم بصره در مربد جمع شدند و آن مکان از پیاده و سوار پر شد، طلحه برای سخنرانی حرکت کرد و از مردم خواست تا ساکت شوند و با تلاش فراوان آنها را به سکوت واداشت و بعد از حمد و ثنای الهی در فضیلت عثمانسخن گفت و اعلام کرد که خون او را به ناروا ریختند و از مردم خواست برای خون‌خواهی او قیام کنند و آنان را بر انجام کار بر انگیخت. زبیر نیز مانند او سخن گفت.

جمعیت سمت راست مِرْبَد سخنان طلحه و زبیر را تأیید کردند، اما کسانی که در سمت چپ بودند گفتند: اینان خیانت و مکر کردند و به کار بیهوده فرمان دادند. این دو، با علی(ع) بیعت کرده‌اند و اکنون چنین می‌گویند. مردم به یکدیگر خاک و ریگ می‌پاشیدند. سپس عایشه را که بر شترش بود، آوردند. او از مردم خواست ساکت باشند و با زبانی تیز و نازک و بلند سخنرانی کرد و گفت: خلیفه شما عثمان، مظلوم کشته شد بعد از اینکه توبه کرد و از گناه خارج شد. به خدا سوگند کار خلاف او آن قدر نبود که خونش حلال باشد. از این روی شایسته است قاتلان او دستگیر و کشته شوند و امر خلافت به شورا واگذار گردد.

عده‌ای او را تصدیق و گروهی با او مخالفت کردند. آن‌گاه درگیری با کفش بین مردم شروع شد و مردم به دو دسته تقسیم شدند. گروهی همراه عایشه و عده‌ای همراه با ابن حنیف.

جاریة بن قُدامه سعدی که یکی از یاران علی(ع) بود، نزد عایشه رفت و گفت: ای ام المؤمنین به خدا سوگند کشتن عثمان نسبت به حرکت و قیام ناچیز است. تو از خانه خود خارج شدی و بر این شتر ملعون سوار گشته و خود را هدف سلاح قرار می‌دهی. تو می‌توانستی در خانه خود بنشینی و پرده احترام خویش را حفظ نمایی. تو پرده حرمت را پاره کردی و رسوا شدی. هتک حرمت و زوال احترام را روا داشتی. هر کسی که جنگ با لشکر تو را روا بداند، به حتم کشتنت را هم مباح و جایز خواهد دانست. اگر تو به اختیار خود نزد ما آمدی برگرد و اگر تو را به اجبار آوردند، از مردم یاری بخواه تا تو را نجات دهند .

جوانی نورس نیز از بنی سعد از میان جمعیت برخاست و نزد طلحه و زبیر رفت و گفت: ای زبیر تو از اصحاب پیامبر هستی. ای طلحه تو از پیغمبر دفاع کردی و دستت هم در دفاع از وی فلج شد. شما دو نفر مادر خود را با خود آورده‌اید. اما آیا زنان خود را هم همراه آورده‌اید؟ هر دو گفتند نه. گفت: پس من با شما و در میان شما نخواهم بود. آن‌گاه کنار رفت و در اشعاری گفت: «شما زن‌های خود را حفظ کردید و مادر خود ام المؤمنین را همراه آوردید. این کار به جان تو کم انصافی است. در (قرآن) به او امر شده که در خانه خود باشد نه در بیابان، حال آن‌که او بیابان‌ها و دشت‌ها را با شتاب در نوردید».

وقتی که طلحه و زبیر خواستند از مِرْبَد به سوی عثمان بن حنیف حرکت کنند، متوجه شدند که ابن حنیف جلو کوچه‌های بصره را که منتهی به مربد می‌شود مسدود کرده است. بنابراین حرکت کردند تا به محله و بازار دباغان رسیدند. یاران عثمان بن حنیف در آنجا جلو آنها ایستاده بودند. طلحه و زبیر و یارانشان به طرف آنها نیزه زدند. حکیم بن جبله به آنها حمله کرد و همراه اصحابش با آنها جنگید تا اینکه آنها را از تمام کوچه‌ها بیرون کرد. زنان از بالای بام‌ها به طرف آنان سنگ پرتاب می‌کردند. ایشان به طرف گورستان بنی مازن رفتند و مدتی درنگ کردند تا نیروهایشان جمع شدند. آن‌گاه تا محل دار الرزق حرکت کردند و در آنجا فرود آمدند.

عثمان بن حنیف به سوی قصر بازگشت و مردم نیز متفرق شدند.

هنگامی که در دارالرزق بودند، عبدالله بن حکیم تمیمی نزد آن دو آمد و نامه‌هایی که برای وی نوشته بودند، با خود آورد. عبدالله رو به طلحه کرد و گفت: ای ابو محمد آیا این نامه تو به ما نیست؟ گفت چرا؟ عبدالله گفت: چگونه است که دیروز برای ما نامه مینوشتی و ما را به خلع عثمان و کشتن او دعوت می‌‌کردی و او را کشتی، سپس میآیی و خون‌خواه او می‌شوی! به خدا تو جز دنیا را در نظر نداری. اگر نظر تو این چنین بودی، چرا بیعت علی(ع) را پذیرفتی و با رضایت به دل خواه بیعت کردی؟ بعد بیعت خود را شکستی و حال آمده و می‌خواهی ما را گرفتار فتنه کنی. طلحه که پاسخی مناسب نداشت، گفت: بله علی(ع) مرا به بیعت دعوت کرد و بعد از اینکه مردم با او بیعت کردند، دانستم اگر بیعت نکنم برای من مناسب نیست؛ زیرا بعدها یاران او بر من خورده خواهند گرفت.

این همه شواهد تاریخی نشان می‌داد طلحه و زبیر و عایشه خود در کشتن عثمان شرکت داشتند و موضوع آن قدر روشن بود که محمد بن طلحه به آن اعتراف کرد.

درگیری و صلح

روز بعد دو گروه برای جنگ آماده شدند. عثمان بن حنیف همراه یاران خود حرکت کرد و آنها را به خدا و اسلام دعوت کرد و آن دو را به یاد بیعتشان با علی(ع) انداخت. ایشان پاسخ دادند ما به خون‌خواهی عثمان برخاسته‌ایم.

ابن حنیف گفت: «شما را چه رسد به این کار کجا هستند فرزندان او؟ کجا هستند پسر عموهای او؟ که سزاورترند به خون‌خواهی از شما. نه! این طور نیست حقیقتش این است که چون مردم در اطراف او جمع شدند، شما به علی حسد ورزیدید. شما امید خلافت و ریاست داشتید. آیا شما نبودید که بیشتر از همه، مردم را علیه عثمان تحریک کردید و با سخنان زشت او را شماتت نمودید و حتی نسبت به مادر او هتاکی کردید. پروردگارا! من مراتب عذر نسبت به این مرد به جا آوردم».

آن‌گاه به جانب آنها حمله کرد و درگیری شدیدی به وقوع پیوست و عده زیادی از دو طرف کشته شدند. بنابراین تصمیم گرفتند صلح کنند و قرارداد صلحی به شرح زیر امضاء کردند: «این قرارداد صلحی است بین عثمان بن حنیف و همراهان او که از شیعیان امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع) هستند و طلحه و زبیر و همراهان آن دو از مؤمنین و مسلمین و پیروان آنها، مبنی بر این که: دارالاماره، رحبه، مسجد، بیت المال و منبر از آن عثمان بن حنیف باشد و طلحه و زبیر و همراهان آنها به هرجای بصره که بخواهند بروند و کسی در راه، بازار، خیابان و کوچه به آنها ضرر نرساند، تا امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع) برسد. پس اگر خواستند در آن‌چه امت در آن داخل شدند وارد گردند و اگر نه هر گروهی به هر جا که خواست برود و هر کاری که خواست انجام دهد از جنگ و صلح و رفتن و ماندن. بر هر دو گروه است که به آن‌چه نوشته‌اند برابر عهد و میثاق الهی عمل کنند و عهد شدیدترین چیزی است که از پیامبر گرفته شده است».

گواهانی از دو گروه قرارداد صلح را امضا کردند و عثمان بن حنیف به دارالاماره بازگشت و به اصحاب خود گفت: خدا شما را رحمت کند به خانواده‌های خود ملحق شوید و اسلحه‌های خود را فرو نهید و مجروحان خویش را مداوا کنید.

با امضای قرارداد ترک درگیری، ابن حنیف تصور کرد که جنگ خاتمه یافته و آنان مفاد آن را محترم می‌شمارند؛ از این رو دستور داد که یارانش به منزل رفته و اسلحه بر زمین نهند.

توجه به این نکته لازم است که قرارداد صلح برای ترک در‌گیری تا رسیدن علی(ع) به بصره بود. این قرارداد را ابن ابی الحدید، ابن قتیبه و بلاذری و... نقل کرده‌اند، ولی طبری و به پیروی از وی، ابن اثیر و نویری نوشته‌اند: مضمون قرار داد این بود که کعب بن سور را به مدینه بفرستند و او تحقیق کند آیا طلحه و زبیر با رضایت بیعت کردند یا با اکراه؛ اگر با رضایت بود، بصره تحت اختیار عثمان باشد و اگر بدون رضایت بوده بصره تحت اختیار طلحه و زبیر قرار گیرد. ولی این نقل صحیح نیست، زیرا:

1. بر هیچ کس پوشیده نبود که طلحه و زبیر با رضایت بیعت کردند و ما شواهد متعدد و اعترافات گوناگونی نقل کردیم.
2. از متن صلح‌نامه پیداست که عثمان بن حنیف در موضع قدرت بوده که دارالاماره و بیت المال به وی واگذار شده است و جو عمومی در آغاز علیه آنها بوده است.
3. علی(ع) در راه بود و به زودی می‌رسید و آنها آن قدر فرصت نداشتند که کسی را به مدینه فرستاده و نظرخواهی کنند.
4. اگر چنین قرارداد صلحی امضا شده بود، نیاز نبود که برابر نقل برخی مورخان ناکثین در شب تاریک و ظلمانی به مسجد رفته و عثمان بن حنیف را در مسجد دستگیر کنند و پاسداران بیت المال را شبانه به قتل برسانند؛ زیرا طبق قرار داد صلح، عثمان باید بصره را ترک کند.
5. عثمان بن حنیف در گذشته از امیرالمؤمنین نامه دریافت کرده بود که در صورت مخالفت با آنها بجنگد. آنان نوشته‌اند نامه علی(ع) به عثمان بعد از قرارداد صلح رسیده و در آن آمده که طلحه و زبیر با رضایت بیعت کردند. پس عثمان بن حنیف برابر قرارداد صلح عمل نکرد، چون کعب بن سور بیعت طلحه و زبیر را اجباری معرفی کرده بود. ولی توجه نکرده‌اند که هنگام بیعت با علی خود عثمان در مدینه بوده و از مدینه به بصره اعزام شده و به درستی خبر داشته که طلحه و زبیر خود با رضایت بیعت کرده‌اند.

طبری آن‌چه را که نقل کرده برابر نوشته سری از «شعیب» از «سیف» از «محمد» و «طلحه» است و تنها در این بخش اعتراض جاریة بن قدامه و جوان بنی سعدی و سؤال مرد جهنی را از نصر بن مزاحم نقل کرده است. بدیهی است آن‌چه را که طبری از سری نقل کرده به خوبی نشان می‌دهد که وی در صدد تبرئه طلحه و زبیر و عایشه بوده و در صدد القای این مطلب که طلحه و زبیر با اکراه بیعت کرده‌اند. در گذشته سخنان متعددی را از علی(ع) نقل کردیم که نشانگر بیعت اختیاری آنها بوده و طبری خود نیز اعتراف کرده است که برابر نامه امیرالمؤمنین آن دو با رضایت بیعت کرده‌اند.

ابن اثیر در اسدالغابه که تحت تأثیر تاریخ طبری نبوده است، در شرح حال حکیم بن جبله گوید: «چون طلحه و زبیر به بصره آمدند قراردادی میان آنها و عثمان بن حنیف به وجود آمد که از جنگ دست بکشند تا علی(ع) بیاید. سپس عبدالله بن زبیر شب هنگام ناگهانی به عثمان بن حنیف - حمله برد و او را از قصر بیرون کرد....

دستگیری ابن حنیف و کشتن پاسداران بیت المال در بصره

طلحه و زبیر پس از قرارداد ترک درگیری، با خود گفتند اگر علی(ع) وارد بصره شود و ما را در این حال با یاران اندک ببیند، گردن‌های ما را خواهد زد. از این رو به قبایل مختلف نامه نوشته و آنها را به همکاری دعوت کردند. قبایلی مانند: ازد، ضبه و قیس بن عیلان با آنها اعلام همکاری کردند.

عایشه نامه‌ای به زید بن صوحان نوشت پس از آن‌که از او به عنوان فرزند خالص خود یاد کرد، خواست تا به کمک عایشه بشتابد و اگر این روش را نمی‌پذیرد، مردم را بر ضد علی(ع) بشوراند و یا بی‌تفاوت باشد. زید در پاسخ او نوشت: من در صورتی فرزند خالص تو خواهم بود که کناره‌گیری کنی و بازگردی و جز این، من نخستین مخالف تو خواهم بود.

از نامه عایشه و شواهد دیگر چنین استنباط می‌شود که عایشه می‌دانسته است آنجا که زید بن صوحان باشد، جبهه حق است و کسی که در مقابل وی باشد بر باطل. همچنین ممکن است رسول خدا(ص) در این خصوص به عایشه چنین سخنی گفته باشد و یا عایشه از سخن معروفی که از پیامبر نقل شده درباره زید بن صوحان این برداشت را داشته است.

روایت شده که پیامبر می‌فرمود: «زَيْدٌ وَ مَا زَيْدٌ! جُنْدَبٌ‏ وَ مَا جُنْدَبٌ‏» و چون از پیامبر سؤال شد، فرمود: «رَجُلانِ مِن أمَّتي، أمَّا أحدُهُما فتَسْبِقُهُ‏ يَدُهُ‏ إلى‏ الجَنَّةِ، ثُمَّ يتْبَعُها سائِرُ جَسَدِهِ وَ أَمَّا الْآخَرُ فَیَضْرِبُ ضَرْبَةً تُفَرِّقُ‏ بَيْنَ‏ الْحَقِّ‏ وَ الْبَاطِلِ»؛ دو مرد از امت من محسوب می‌شوند: یکی از آن دو، نخست دستش به بهشت می‌رود سپس بقیه بدنش، و دیگری با یک ضربت بین حق و باطل جدایی می‌افکند.

زید بن صوحان کسی بود که دستش در روز جَلولاء یا قادسیه قطع شد و در جنگ جمل کشته شد و جندب نیز کسی بود که ساحری را کُشت.

این سخن پیامبر را علامه امینی به طُرق مختلف نقل کرده است و برابر فرمایش پیامبر زید بن صوحان به «زید خیر أجذم» معروف شد. حضور وی همراه علی(ع) و شهادتش در جنگ جمل حقانیت علی(ع) را ثابت کرد. از این روی بود که عایشه خواست لااقل بی‌طرف باشد.

ابن اثیر می‌نویسد: خالد بن واشمه در گفت‌و‌گویی که با عایشه داشت، از وی درباره طلحه و زبیر و زید بن صوحان سؤال کرد. عایشه پاسخ داد. هر سه کشته شدند و زید جزو اصحاب علی(ع) بود.

خالد به جهت آگاهی از همین حدیث به عایشه گفت: «به خدا قسم خداوند هرگز زبیر و زید را در بهشت با هم جمع نمی‌کند» یعنی یکی بر حق است و دیگری بر باطل. عایشه گفت: چنین سخن نگوی؛ زیرا رحمت خدا گسترده است و او بر هر کاری توانا.

در برخی کتاب‌های تاریخی آمده است که چون طلحه و زبیر از مردم پیمان گرفته و کار خود را استوار ساختند، در شبی تاریک و بارانی که باد می‌وزید، همراه با یاران خود که زیر لباس‌های خویش زره پوشیده بودند، هنگام نماز صبح، به طرف مسجد رفتند. اما عثمان بن حنیف پیش‌تر به مسجد رفته بود و چون می‌خواست نماز جماعت بخواند، یاران طلحه و زبیر او را کنار زده و زبیر را برای نماز جماعت جلو بردند. «سبابجه» که نیروهای انتظامی محافظ بیت المال بودند، زبیر را کنار زدند و عثمان را جلو بردند تا این که دو مرتبه یاران زبیر، او را جلو بردند و عثمان بن حنیف را کنار زدند و جریان ادامه یافت تا نزدیک طلوع آفتاب، صدای مردم بلند شد که‌ای یاران محمد از خدا نمی‌ترسید خورشید طلوع کرد. در نهایت زبیر بر عثمان غلبه کرد و نماز را با مردم خواند و از یاران مسلح خود خواست که عثمان بن حنیف را دستگیر کنند. وی را بعد از درگیری کوتاهی که با مروان داشت دستگیر کردند و تا مرز مردن، کتک زدند و ابروان و مژه‌ها و همه موهای سر و صورتش را چیدند.

در این نقل ابهام‌هایی وجود دارد:

1. منظور راوی از این که گفته است در شبی ظلمانی و تاریک و بارانی به مسجد حمله کردند چیست؟ اگر واقعاً هنگام نماز صبح بوده و درگیری تا نزدیکی‌های طلوع آفتاب ادامه داشته، پس هوا تاریک نبوده است.
2. چرا پاسداران بیت المال در مسجد باشند؟ این در صورتی صحیح است که مسجد متصل به بیت المال و دارالاماره فرض شود! مروان چه نقشی داشته؟
3. چه شد که مردم بی‌هیچ عکس العملی صبر می‌کنند و زمانی که میبینند نمازهای آنها قضا می‌شود می‌گویند: ای یاران محمد به فکر نماز باشید!

اما نقل دیگری نیز در این مورد وجود دارد که این ابهامات را روشن می‌کند و آن این که:

طلحه و زبیر و مروان در نیمه‌های شب همراه گروهی به دارالاماره حمله کردند. آنان در جستجوی عثمان بن حنیف بودند و عثمان از آنان غافل. بر در دارالاماره گروهی از سبابجه - که گروهی از زُط بودند - به پاسداری از بیت المال مشغول بودند. مهاجمان شمشیر بر پاسداران بیت المال کشیدند و از چهار سو آنان را مورد حمله قرار دادند و چهل تن از ایشان را کشتند و زبیر خود عهده‌دار این کار بود. آن‌گاه به عثمان بن حنیف حمله کردند و پس از دستگیری، نخست او را محکم بستند و سپس تمام موهای ریش او را (وی پیرمرد و دارای ریشی انبوه بود) از بن کندند، آن چنان که یک مو هم بر چهره‌اش باقی نگذاشتند. طلحه می‌گفت: این تبهکار را شکنجه کنید و موهای ابرو و پلک‌های چشمش را از بن بکنید و او را به زنجیر ببندید.

هنگام سحر مردم جمع شدند و برای نماز صبح اذان گفتند. طلحه گام پیش نهاد تا با مردم نماز بگذارد، زبیر او را کنار زد و خواست خود، امامت جماعت را بر عهده گیرد. طلحه نیز او را کنار زد و این کشمکش چندان طول کشید که نزدیک شد آفتاب برآید. مردم بصره بانگ برداشتند که‌ ای اصحاب رسول خدا(ص)! شما را به خدا سوگند وقت نماز را رعایت بکنید که بیم داریم وقت بگذرد و نماز از دست برود. عایشه دستور داد کس دیگری غیر از آن دو نماز بخواند. از این رو یک روز عبدالله بن زبیر و روز دیگر محمد بن طلحه نماز می‌گذارد و آن روز عبدالله با مردم نماز گزارد.

در این نقل آن ابهامات وجود ندارد و شیخ مفید در جمل و ابن واضح در تاریخ خود و ابن قتیبه و ابن اثیر این گونه جریان را مطرح کرده‌اند. گرچه برخی تنها قسمتی از آن را در کتاب خود آورده‌اند. این نشان می‌دهد که در جریان جنگ جمل گروهی در صدد تحریف مسائل و جریانات تاریخی بودند و در موارد مختلف این هدف را تعقیب کرده‌اند.

عثمان بن حنیف را بعد از دستگیری نزد عایشه بردند، عایشه بی‌درنگ به ابان بن عثمان دستور داد که او را گردن زند و گفت: این مردم انصار بودند که پدر تو را کشتند. عثمان بن حنیف گفت: ای عایشه ای طلحه و ای زبیر برادر من سهل بن حنیف جانشین علی بن ابی طالب(ع) در مدینه است. و به خدا سوگند می‌خورم که اگر مرا بکشید او با نهادن شمشیر در میان فرزندان پدرانتان و خانواده و یارانتان آنها را خواهد کشت و کسی را زنده نخواهد گذاشت. این جا بود که از ترس صدمه دیدن اقوام و خویشان خود، او را رها کردند. عایشه آن‌گاه به زبیر دستور داد تا آن هفتاد نفر محافظ ابن حنیف را که اسیر کرده‌اند، بکشند و زبیر به فرزندش عبدالله دستور داد و آنها را هم چون گوسفند ذبح کردند.

گروه دیگری از پاسداران بیت المال در مقابل درخواست‌های طلحه و زبیر می‌‌گفتند ما بیت المال را تحت اختیار شما نخواهیم گذاشت تا امیرالمؤمنین(ع) برسد. زبیر شبانه با گروهی به آنان حمله برد، عده‌ای از آنها را کشت و پنجاه نفر را اسیر کرد و بعد از اسارت کشت. بنابر نقل ابو مخنف چهار صد نفر از سبابجه کشته شد و غدر و حیله طلحه و زبیر اولین غدری است که در اسلام واقع شد. و سبابجه اولین قومی از مسلمین بودند که بعد از اسارت آنها را گردن زدند.

بعد از اخراج عثمان و کشتن پاسداران بیت المال طلحه و زبیر وارد بیت المال شدند. زمانی که چشمشان به طلاها و نقره‌ها افتاد، گفتند: این آن غنایمی است که خداوند ما را به آن وعده داده و ما از مردم بصره به آن سزاوارتریم. پس تمام آن را جمع‌آوری کردند. بعدها که علی(ع) پیروز شد، اموال را به بیت المال برگرداند و بین مسلمانان تقسیم فرمود.

شهادت حکیم بن جبله

چون به حکیم بن جبله خبر رسید که آن قوم نسبت به عثمان بن حنیف چه کرده‌اند و سبابجه نیکوکار و پاسداران بیت المال را کشته‌اند، میان قوم خویش بانگ برداشت که به جنگ این گروه ستمگر گمراه بشتابید که ایشان خون‌هایی را ریخته‌اند که ریختن آن حرام بوده و نسبت به بنده صالح خدا عثمان بن حنیف آن چنان رفتار کرده‌اند و کارهایی را که خداوند - عزوجل - حرام کرده است روا دانسته‌اند. هفتصد مرد از قبیله عبدالقیس دعوت او را پذیرفتند و در مسجد جمع شدند و مردم دیگر هم آمدند. حکیم به مردم گفت: می‌‌بینید این قوم نسبت به برادرم عثمان بن حنیف چه کرده‌اند؟ برادرش نیستم، اگر او را یاری ندهم! سپس دست‌های خود را به آسمان بلند کرد و گفت: پروردگارا! همانا که طلحه و زبیر در آن‌چه انجام داده‌اند، قصد تقرب به تو نداشتند و تنها به فکر دنیا بوده‌اند. پروردگارا! آن دو را در قبال کسانی که کشته‌اند، بکش و آرزوی آنان را برآورده مساز. آن‌گاه بر اسب خود سوار شد و نیزه به دست گرفت و یارانش در پی او حرکت کردند.

دو لشکر در مقابل یکدیگر صف‌آرایی کرده و جنگ سختی را آغاز نمودند. این درگیری را جنگ جمل اصغر نام نهاده‌اند. در مقابل جنگ جمل اکبر که ناکثین با علی(ع) درگیر شدند.

در این نبرد «حکیم» حریف «طلحه»، «ذریح» حریف «زبیر»، ابن محرش حریف عبدالرحمن بن عتاب و حرقوص بن زهیر حریف عبدالرحمن بن حارث بن هشام بودند. پسر، برادر و خود حکیم در این نبرد کشته شدند. حرقوص نیز همراه تنی چند از یاران خود گریخت.

درباره شهادت حکیم نوشته‌اند مردی از اصحاب جمل به حکیم بن جبله حمله کرد و شمشیری به او زد که پایش قطع شد. حکیم پای قطع شده خود را به دست گرفت و چنان محکم به ضارب خویش کوبید که او را به زمین انداخت. در این هنگام برادر حکیم که به «اشرف» معروف بود، پیش او آمد و گفت: چه کسی پای تو را قطع کرد؟ حکیم به آن شخص اشاره کرد و اشرف او را با شمشیر کُشت. آن‌گاه مردم بر حکیم و برادرش حمله کردند و هر دو را کشتند و پراکنده شدند. شهادت حکیم در روز بیست و پنجم ربیع الاخر سال سی و شش اتفاق افتاد.

طبری اسم فرزند حکیم را اشرف و اسم برادرش را رِعل بن جبله ذکر کرده است. با شهادت حکیم تمام بصره در اختیار طلحه و زبیر قرار گرفت.

حکیم بن جبله یکی از صحابه بود که در میان قوم خود مورد احترام و توجه بود. عثمان بن عفان در زمان خلافت خود، او را به حکومت «سِنْد» منصوب کرد، ولی او بعد از چند روز بازگشت؛ چراکه از حکومت آنجا دلگیر شده بود. وی از جمله افرادی بود که به اعمال ناشایست عثمان اعتراض می‌کرد و در جنگ با طلحه و زبیر در ابتدا پای خود را از دست داد، سپس ضربتی به گردن او رسید و پس از افتادن از اسب شهید گردید. هفتاد نفر از قوم او با او شهید شدند.

همان گونه که ذکر شد حکیم مردی شناخته شده و مورد احترام بود که خلیفه سوم وی را به امارت سند فرستاد. ولی طبری از نوشته‌های سری از شعیب از سیف نقل می‌کند که در سال سی و سه هجری به عبدالله بن عامر والی بصره اطلاع دادند که مردی به نام ابن سوداء به دیدار حکیم بن جبله رفته است (منظور از ابن سوداء عبدالله بن سبأ است که برای نخستین بار وی در بصره در منزل حکیم بن جبله ظاهر می‌شود) و درباره حکیم بن جبله گوید: او مردی دزد بود که هرگاه قافله‌ها حرکت می‌کردند، از آنها عقب می‌ماند و در سرزمین فارس بر اهل ذمه به صورت ناشناس یورش می‌برد و در زمین فساد می‌کرد و آن‌چه می‌خواست به دست میآورد و بر میگشت. اهل ذمه و اهل قبله به عثمان شکایت کردند و وی به عبدالله بن عامر دستور داد او و مانند او را دستگیر کنند. این گزارش نشانه حضور تحریف‌گران در این جریانات است. آنان حکیم بن جبله را که مخالف عثمان و طلحه و زبیر بود، دزد معرفی کرده‌اند تا مرگ او و یارانش جرم محسوب نشود.

ابن اثیر به حضور عبدالله بن سبأ در منزل حکیم پرداخته ولی آن‌چه مربوط به معرفی حکیم در تاریخ طبری آمده، نقل نکرده است. وی در اسدالغابه از حکیم تجلیل می‌کند و می‌نویسد: «او مردی صالح و متدین بود و قومش از او پیروی می‌کردند».

پیوستن عثمان بن حنیف به امیرالمؤمنین(ع)

عثمان بن حنیف از بصره بیرون آمد و در ذو قار به امیرالمؤمنین(ع) پیوست به محض آن‌که چشم علی(ع) به او افتاد و دید با او چه کردند، گریست و فرمود: ای عثمان! من تو را به صورت پیرمرد دارای ریش فرستادم و اکنون با چهره بی‌مو و جوان بازگشتی. سپس فرمود: «پروردگارا! تو خود می‌دانی که آن قوم بر تو گستاخی کردند و کارهای حرام را روا دانستند. خدایا! خودت ایشان را در قبال شیعیان من -که آنان را کشته‌اند- بکش و به سبب آن‌چه با جانشین من در شهر انجام داده‌اند، در عذاب آنان شتاب فرما».

حضرت امیر(ع) در موارد مختلف جنایات ناکثین را بر شمرده است و در خطبه‌ای پس از آن‌که از تعدیات قریش به حقوق خود سخن می‌گوید، درباره حرکت طلحه و زبیر و جنایات آنها می‌فرماید: «آنها حرکت کردند، در حالی که حریم رسول خدا(ص) (عایشه) را همراه خود میکشاندند، آن سان که کنیزی را هنگام خریدن وی می‌کشند و به سوی بصره با او رفتند. آن دو، زن‌های خود را در خانه‌های خویش بازداشتند ولی در خانه نشسته رسول خدا(ص) را در معرض دید خود و دیگران درآوردند. در سپاهی که هیچ مردی در آن نبود مگر آن‌که فرمان برداری و بیعت مرا به اختیار و نه به اجبار و اکراه پذیرفته بودند.

سپس بر عامل من در بصره و بر خزانه‌داران بیت المال مسلمانان و غیر آنان از مردم بصره فرود آمدند. طائفه‌ای را به اسارت گرفته و با شکنجه کشتند و گروهی را با نیرنگ به قتل رساندند. به خدا سوگند اگر از مسلمانان تنها یک تن را بی‌گناه و بی‌جرمی به عمد کشته بودند، دیگر کشتن آن سپاه بر من جایز و حلال بود؛ زیرا در هنگام ارتکاب آن مُنْکر، حضور داشتند و مخالفت نکرده و با زبان و دست از آنان دفاع ننمودند. چه رسد به این که آنان عده زیادی را به اندازه لشکرشان که بر مسلمانان وارد شدند به قتل رساندند»

حضرت می‌فرماید: به خاطر این که از مظلوم دفاع نشده و همه شاهد جرم بودند، شریک جرم و مستحق کیفرند. آن حضرت به این مطلب در موارد دیگر نیز اشاره می‌کند و می‌فرماید: «ناقه قوم ثمود را یک نفر کشت اما خداوند همه را عذاب کرد. چون همه راضی به کار او بودند؛ خداوند فرمود: (پس آنان ناقه را کشتند و صبحگاه پشیمان گردیدند).

و در موردی دیگر می‌فرماید: «کسی که راضی به عمل گروهی باشد مانند این است که همراه آنها بوده و کسی که در کاری دخالت داشته، دو گناه دارد: گناه عمل و گناه رضایت به آن».

جنگ جمل

امیرالمؤمنین(ع) از ذی قار حرکت کرد تا به بصره رسید. در نامه‌ای که برای طلحه و زبیر و عایشه فرستاد از آنها خواست که دست از توطئه بردارند، اما آنها نپذیرفتند. نامه‌هایی نیز برای مردم بصره فرستاد که گروهی به یاری او شتافتند و گروهی به عایشه پیوستند و افرادی مانند احنف بن قیس جانب احتیاط را گرفته و از هر دو گروه کناره گرفتند. امیرالمؤمنین(ع) روز جمعه دهم جمادی الاخری سال سی و شش لشکر و نیروهای خود را صف‌آرایی کرد؛ بر طرف راست مالک بن حارث اشتر و بر طرف چپ عماریاسر و بر پیاده‌ها ابوقتاده، نعمان بن ربعی را گمارد و پرچم را به پسرش محمد بن حنفیه داد و از نماز صبح تا ظهر با آنها محاجه و گفت‌و‌گو میکرد و آنها را به اطاعت و پیروی می‌خواند.

شیخ مفید در کتاب خود، تاریخ صف‌آرایی لشکریان علی(ع) را روز پنجشنبه دهم جمادی الاولی ذکر کرده است و می‌نویسد: امیرالمؤمنین خطاب به مردم اظهار داشت: «برای شروع جنگ شتاب مکنید تا حجت را بر این قوم تمام کنم». سپس عبدالله بن عباس را احضار کرد و قرآنی به او داد و فرمود: با این قرآن پیش طلحه و زبیر و عایشه برو و آنان را به احکام قرآن فراخوان. ابن عباس با طلحه و زبیر گفت و گو کرد و پاسخ منفی شنید. عایشه نیز گفت: به علی بگو میان ما و شما شمشیر خواهد بود. ابن عباس نزد امیرالمؤمنین(ع) بازگشت و موضوع را به اطلاع رساند. حضرت فرمود: برای پیروزی بر آنان به یاری خداوند مستظهریم. علی(ع) برای اتمام حجت خود با طلحه و زبیر گفت‌و‌گو کرد که نتیجه مثبتی نداشته و با اینکه زبیر سوگند خورد با حضرت نجنگد. اما پسرش عبدالله با وسوسه‌های خود وی را به جنگ کشاند.

در هنگامی که دو گروه با هم رو به رو شدند سپاه عایشه و طلحه و زبیر، سی هزار نفر بود و سپاه علی(ع) بیست هزار به شمار می‌آمد. علی(ع) پیش از جنگ آنها را موعظه کرد، اما فایده نبخشید و درگیری شروع شد. زبیر چون پیروزی سپاه علی(ع) را مشاهده کرد، عنان اسب خویش را کشید و در حالی که مردی از اعراب بصره نیز با او بود، بازگشت. در این هنگام عمرو بن جُرمُوز در پی زبیر روان شد و او را در وادی السباع به قتل رسانید. اما طلحه در میدان جنگ ناگهان تیری به پایش نشست و منجر به هلاکت او شد. بعد از اصابت تیر غلامش او را ردیف خود سوار کرد و در حالی که کفش طلحه پر از خون شده بود و پیوسته می‌گفت: پروردگارا! داد عثمان را از من بگیر تا راضی شوی، وارد بصره شد و در یکی از خانه‌های ویرانه بصره جان داد. گویند قاتل طلحه، مروان بن حکم بود.

خطبه علی(ع)

امیرالمؤمنین در روز آخر جنگ که به روز جمل شهرت یافت، بر کمانی عربی در حال قیام تکیه داد و بعد از حمد و ثنای الهی و درود بر پیامبر فرمود: «اما بعد، مرگ جستجوگری شتابنده است؛ هر کس از آن بخواهد بگریزد نتواند و نمی‌تواند او را از تعقیب خود باز دارد. بنابراین پیش روید و سخن مگویید [نترسید]، این صداها و هیاهو که از دشمن می‌شنوید، دلیل سستی و اختلاف است و به ما هم دستور داده می‌‌شد در جنگ سکوت کنیم. اینک دندان‌های خود را بر یکدیگر بفشارید و برای فرود آمدن ضربه‌های شمشیر شکیبا و پایدار باشید. سوگند به آن‌که جان من در دست اوست، هزار ضربه شمشیر بر من سبک‌تر است از مردن در بستر. با شکیبایی و برای رضای خدا با آنان نبرد کنید که کتاب خدا و سنت با شماست و با هر کسی که ما با او باشیم، او نیرومند است...»

علی(ع) پس از آن زره خود را خواست و پوشید و پرچم جنگ را به محمد بن حنفیه داد و فرمود: «آن را پیش ببر و توجه داشته باش که باید پرچم از همه همراهان تو جلوتر باشد و تو همچنان پیشاپیش حرکت کن و دیگران باید از پشت سرت حرکت کنند و اگر کسی هم پیش بتازد، باید نزد تو بازگردد». امیر المؤمنین(ع) سپاه خود را به سه گروه تقسیم کرد: افراد قبیله مُضَر را در قلب سپاه و مردم یمن را در سمت راست قرار داد و مالک اشتر را به فرماندهی آنان و عمار بن یاسر را به فرماندهی سمت چپ گماشت.

جنگ آغاز شد و به شدت ادامه یافت. زیدبن صوحان و برادرش سیحان کشته شدند و برادر دیگرشان صعصعه زخمی شد و عدی بن حاتم در حمله‌ای که کرد یک چشم خود را از دست داد. گروه‌هایی از قبایل: ازد، غسان بکر بن وائل، بنی ضبّه، بنی ناجیه، هَنْب، اوس، شبیب و بنی عدی بن عبد مناف در اطراف شتر عایشه به جنگ پرداخته و از وی دفاع می‌کردند. عده زیادی در اطراف شتر کشته شدند. که از جمله آنها محمد بن طلحه و عُمیرة بن یثربی، قاضی بصره بودند.

پایان جنگ

آن‌گاه عمرو بن اشرف مهار شتر را گرفت و کُشته شد. به همراه عمرو بن اشرف، سیزده تن از خانواده‌اش کشته شدند. عبدالله بن زبیر سی و هفت زخم برداشت و مروان بن حکم هم زخمی شد. در این هنگام علی(ع) فریاد برداشت، شتر را پی کنید که اگر شتر از پای درآید، ایشان پراکنده می‌شوند. مردی ضربه‌ای به شتر زد که از پای در آمد و نعره‌ای رعد آسا کشید. چون شتر افتاد محمد بن ابوبکر و عمار یاسر جلو آمدند و هودج را برداشتند و کنار بردند. محمد دست خود را داخل هودج کرد. عایشه پرسید: کیستی؟ گفت: برادار نیکوکارت. عایشه گفت: برادر ناسپاسم. محمد گفت: خواهرکم! آسیبی ندیده‌ای؟ گفت: به تو چه مربوط! محمد گفت: گمراهانی که اطراف تو بودند، چه شدند؟ گفت: هدایت شدگان بودند. چون بصریان روی به گریز نهادند، منادی علی(ع) ندا در داد که حق ندارید گریختگان را تعقیب کنید و مجروحان را بکشید و داخل خانه‌ای بشوید. در نقل دیگر افزون بر آن‌چه ذکر شد فرمود: «عورتی را نگشایید، به زنی حمله نکنید، کشته‌ای را مُثله نکنید و هر کس سلاح خود را وا نهاد در امان است».

درباره کشته‌های جنگ جمل اختلاف است. بعضی ده هزار نفر ذکر کرده‌اند که نیمی از اصحاب علی(ع) و نیمی از یاران طلحه و زبیر و عایشه بودند. بعضی هشت هزار نفر و گروهی هفده هزار تن گفته‌اند. دو هزار و پانصد نفر از مردم بصره بودند. از قبیله ازد هزار و سیصد و پنجاه نفر و از بنی ضبه سیصد نفر و بنابر قولی هزار نفر و از بقیه مردم سیصد و پنجاه نفر. شیخ مفید می‌نویسد: برخی عده کشتگان را بیست و پنج هزار نفر و عبدالله بن زبیر پانزده هزار نفر گفته است که شاید قول دوم صحیح‌تر باشد.

مشهور است عده کسانی که بر اثر قطع دست و پا و بعد از جراحت مرده‌اند حدود چهارده هزار تن بوده است. و این بود عاقبت و پایان فتنه‌ای که طلحه و زبیر و عایشه به وجود آوردند و عده‌ای از مسلمانان را به کشتن دادند.

اما از آنجا که امیرالمؤمنین(ع) شخصیتی بزرگوار بود نسبت به مردم با رفق و مدارا رفتار کرد و سیره آن حضرت درباره باقی مانده اصحاب جمل مورد پذیرش مسلمانان در طول تاریخ اسلام قرار گرفت و به صورت قانون درآمد. امیرالمؤمنین(ع) نسبت به افرادی همچون مروان بن حکم گذشت کرد و او را مورد عفو و مرحمت قرار داد، با اینکه وی را در هنگام محاصره عثمان مقصر می‌دانست و در جنگ جمل علیه حضرت شرکت کرده بود. حضرت تنها آن بخش از اموال را که در محدوده سپاه دشمن بود تقسیم کرد و از تقسیم بقیه اموال و به اسارت گرفتن خانواده‌ها خودداری کرد. به گونه‌ای که برخی اعتراض کردند: «خون آنها بر ما حلال و زن‌ها و مالشان حرام است» حضرت فرمود: «ما در سرزمین اسلامی جنگ کردیم و خانواده‌های آنها بر ما حلال نیستند ولی آنها سعی کردند و ما آنها را کشتیم و اموالشان برای نزدیکان‌شان به ارث می‌رسد» .

بازگرداندن عایشه به مدینه

امیر المؤمنین(ع) بعد از پایان جنگ با عزت و احترام کامل عایشه را همراه با چهل زن که از بانوان اصیل و شریف بصره بودند، همراه برادرش محمد بن ابی بکر روانه مدینه کرد. زنان عمامه پوشیده بودند و عایشه تصور می‌کرد آنها مرد هستند تا اینکه او را به مدینه رساندند و آنجا متوجه شد که همراهان او زن بودند. خروج عایشه از بصره روز شنبه اول ماه رجب سال سی و ششم هجری بود.

سخنرانی امیرالمؤمنین(ع) پس از جنگ جمل

امیرالمؤمنین(ع) پس از پایان جنگ جمل سخنرانی‌های متعددی برای مردم بصره ایراد کرد و آنان را به خاطر پیروی از طلحه و زبیر و عایشه مورد نکوهش قرار داد و کلمات گران بهایی به یادگار گذاشت.

خطبه‌ای را که نقل می‌کنیم، ثقة الاسلام کلینی در روضه کافی نقل کرده که حضرت در آن، مردم را از گرایش به دنیا و مغرور شدن به آن نهی می‌کند.

حضرت بعد از پایان جنگ جمل بالای منبر رفت و بعد از حمد و ثنای الهی و درود بر رسول خدا(ص) فرمود:

«ای مردم! دنیا شیرین و سر سبز است. مردم را با شهوت‌ها میفریبد و به خاطر نزدیکی‌اش خود را میآراید. به خدا سوگند فریب می‌دهد کسی را که آرزویش کند، و مخالفت میورزد با کسی که امیدش برد. به زودی مردمی را که به آن رو آورده و در آن (دنیا) به رقابت و خودنمایی پرداخته‌اند و بر مردم دیندار و با فضل از روی ظلم، کینه، تجاوز، شرارت و خوش‌گذرانی حسد و تجاوز نموده‌اند دچار حسرت و پشیمانی گرداند.

به خدا سوگند به راستی هیچ قومی در فراوانی نعمت‌های خدا در دنیا زندگی نکرد و در تقوا و طاعت و شکر نعمتش به سر نبرد و آن‌گاه خدا نعمت را از آنها نگرفت، جز بعد از دگرگونی خود آنها و بازگشت از طاعتحق و انجام گناه و بی‌دقتی در ترک آن و ترک مراقبت و دستورهای خدای بزرگ و عزیز و کوتاهی در شکر نعمتش؛ زیرا خداوند – عزوجل- در کتاب محکمش می‌فرماید: (خداوند سرنوشت قوم و ملتی را تغییر نمی‌دهد مگر این که خود را دگرگون نمایند و زمانی که خداوند بدی مردمی را بخواهد، گریزی از آن نیست و غیر از خدا برای آنها کارسازی نیست).

اگر مردم معصیت کار و به دست آورندگان گناه از زوال نعمت الهی و از گرفتاری در نقمت و دگرگونی عافیت بترسند یقین پیدا خواهند کرد که این از جانب خدایی است که بزرگ است یاد او و به جهت آن چیزی است که مرتکب شده‌اند. پس از گناهان دست بکشند و توبه نمایند و با نیت پاک و راست به جانب خدا زاری کنند و به گناهان خود و بدی‌های خویش اعتراف نمایند. در این صورت خدا هر گناهی از آنان را پاک سازد و از لغزش آنان در گذرد و هر نعمت و کرامتش را باز گرداند. آن گاه آنچه مصلحت آنان است باز گرداند – آن‌چه به آنها داده بود - تمام آن‌چه از آنها گرفته و یا فاسد و دگرگون ساخته است. پس ای مردم (بصره) تقوای الهی را آن‌گونه که بایسته است، مراعات کنید و ترس از خدا را درک نمایید و یقین خود را خالص گردانید و از تمام زشتی‌هایی که شیطان شما را بر آن برانگیخت به سوی خدا توبه کنید؛ مانند جنگ با ولی امر و اهل دانش بعد از رسول خدا(ص) و همکاری در ایجاد جدایی بین مسلمین و پراکندگی و فساد در میان مردم. خداوندتوبه را می‌پذیرد و از گناهان در می‌گذرد و آن‌چه انجام دهید می‌داند»

و بدین گونه علی(ع) مردم بصره را به توبه و بازگشت به حق دعوت و سنت الهی را در چگونگی تغییر سرنوشت امت‌ها بیان نمود.

امام علی(ع) در بیت المال بصره

امیرالمؤمنین(ع) بعد از فتح بصره و سخنرانی برای مردم گروهی از یاران خویش را خواست و آنان به همراه حضرت به جانب بیت المال رفتند. علی(ع) گروهی از قاریان قرآن و خزانه‌داران را نیز فراخواند و دستور داد درهای بیت المال را گشودند و وارد بیت المال شد. آن گاه با دیدن اموال آن فرمود: «ای زردها (طلاها) و سپیدها (نقره‌ها)! غیر مرا بفریبید، مال پیشوای ستمگران است و من پیشوای مؤمنانم»

ابو اسود دولی گوید: به خدا سوگند! علی(ع) نه به آن چه در بیت المال بود توجه کرد و نه درباره آن‌چه دید از اموال اندیشید و من آن اموال را در نظرش هم چون خاک، بی‌مقدار دیدم و از آن قوم تعجب کردم و با خود گفتم: طلحه و زبیر از کسانی بودند که دنیا را میخواستند و علی(ع) در پی آخرت است و بینش و اعتقاد من درباره او افزون و شدید شد.

بخش اول فرمایش حضرت به گونه‌ای دیگر و در موردی دیگر در نهج البلاغه ذکر شده است و بخش دوم آن نیز در کلمات قصار آمده و به جای «يَعْسُوبُ الظَّلَمَةِ»، «يَعْسُوبُ‏ الْفُجَّارِ»، «پیشوای بدکاران» نقل شده که مناسب‌تر و گسترده‌تر است و در روایتی دیگر «يَعْسُوبُ‏ الْمُنَافِقِينَ‏» آمده، یعنی مال، پیشوای منافقان است که به آن پناه می‌برند.

شیخ مفید نقل می‌کند که حضرت اموال بیت المال بصره را میان همه یاران خود تقسیم کرد که به هر یک از ایشان شش هزار درهم رسید. عده یاران حضرت دوازده هزار تن بود. برای خود نیز مانند یکی از ایشان برداشت و در همان حال که سهم او همان جا باقی مانده بود مردی آمد و گفت: ای امیرالمؤمنین! نام من از دفترت افتاده است و من نیز همان زحمتی را کشیده‌ام که تو کشیده‌ای. علی(ع) سهم خود را به او پرداخت.

به نظر بعید می‌آید که در بیت المال بصره این قدر پول مانده باشد؛ زیرا قبلاً ناکثین به آن دستبرد زده بودند و به نظر ما این نقل نوعی تزلزل دارد. از این رو نقل دقیق آن است که ابن ابی الحدید از ابو اسود دولی آورده که حضرت دستور داد به هر یک از یاران او پانصد درهم بدهند و چون یاران حضرت دوازده هزار نفر بود و به هر یک از آنها پانصد درهم دادند پس جمع آن شش میلیون درهم بوده است که حضرت آنها را بدون کم و کاست تقسیم کرد و گویا از مقدار و مبلغ آن آگاه بود. از حبة العُرَنی نیز نقل می‌کند که پانصد درهم برای وی باقی ماند. شخصی که در هنگام تقسیم نبود از حضرت درخواست کمک کرد. حضرت نیز آن پانصد در هم را به وی داد و در نتیجه چیزی برای حضرت باقی نماند.

در کتاب مفید، مؤیدی بر آنچه از ابواسود نقل شد، وجود دارد. وی از فرزند ابواسود نقل کرده که می‌گوید: علی(ع) اموال بیت المال بصره را به طور مساوی تقسیم کرد و پانصد درهم که باقی ماند برای خود کنار گذاشت. مردی آمد و گفت: نام من از نوشته‌ات ساقط شده حضرت فرمود: آن درهم‌ها را به او بدهید. سپس فرمود: «خداوندی را شکر و سپاس می‌گویم که از این مال به من چیزی نرساند و آن را بر مسلمانان ارزانی داشت»

گویا حضرت این پانصد درهم را برای آخرین نفر قرار داده بود و سهم یاران وی نیز پانصد درهم بوده نه شش هزار درهم.

ترک بصره

از آنجا که حضرت در نامه‌هایی خبر پیروزی خود را در جمادی الاولی سال سی و شش به آگاهی مردم کوفه و مدینه رساند، می‌‌توان دریافت که در آن زمان جنگ پایان یافته و حضرت متجاوز از دو ماه در بصره اقامت گزید. برابر نقل ناصر خسرو، حضرت هفتاد و دو روز در سرای دختر مسعود نهشلی که او را به زنی گرفته بود، سکونت داشت و برابر نقل شعبی پنجاه روز در بصره ماند. و در ماه رجب استاندار کوفه را در نامه‌ای از ورود خود به آن شهر آگاه ساخت و بعد از نصب استاندار جدید بصره؛ عبدالله بن عباس، روز دوشنبه دوازدهم رجب وارد کوفه شد.

عثمان بن حنیف همراه علی(ع)

عثمان بن حنیف در جنگ جمل همراه علی(ع) بود. او در اشعاری در این باره گوید: با این که جنگ‌ها مرا پیر کرده است، جنگی مانند جنگ جمل ندیده‌ام کاش شتر سوار در خانه‌اش می‌ماند و کاش شتر «عسکر» حرکت نمی‌کرد.

وی با علی(ع) به کوفه رفت و فعالیت چشمگیری بعد از این از او ثبت نشده است. شاید صدماتی که در بصره دیده بود او را علیل و ناتوان کرده بود. ابن حنیف بعد از شهادت علی(ع) در کوفه ساکن شد و در خلافت معاویه از دنیا رفت، خلیفة بن خیاط مرگ وی را مانند درگذشت اسامة بن زید و قیس بن سعد و گروهی دیگر، در سال‌های آخر خلافت معاویه دانسته است. رحمت خدا بر او باد.

منابع

1. ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲
2. فتاح‌زاده، رحمان، مقاله «عثمان بن حنیف»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۶