دعای ندبه در معارف مهدویت

این مدخل زیرشاخهٔ بحث دعای ندبه است. دعای ندبه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: دعای ندبه در معارف مهدویت - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

• از دعاهای مشهور که مستحب است در چهار عید "فطر، قربان، غدیر و روز جمعه" خوانده شود، "دعای ندبه" است. ندبه، به معنای گریه و ناله است. این دعای شریف، مشتمل بر حمد و ستایش خداوند و صلوات بر پیامبر (ص) و همچنین استغاثه و استمداد از حضرت ولی عصر و تأسّف بر غیبت و گریه از فراق آن بزرگوار است و به همین دلیل (گریه از فراق) این دعا به ندبه مشهور شده است. گرچه موضوع و مناسبت این دعا استغاثه به حضرت مهدی است اما در همین موضوع خلاصه نمی‌شود؛ بلکه حاوی مواردی از جمله فضایل اهل بیت و ماجرای مظلومیت خاندان رسالت و ذکر جایگاه حضرت امیر و فضایل اوست.

سند دعای ندبه

• دعای ندبه دارای سندی معتبر است؛ چنانکه علامه مجلسی این دعا را به امام صادق (ع) نسبت داده و قائل است دعای ندبه از عقاید حق و صحیح شیعه سخن می‌‌گویید و گریه زاری و تاسف برای غیبت حضرت قائم، در این دعا آمده است.
• برخی در نامعتبر دانستن این دعا معتقدند، نمی‌شود این دعا از امام صادق (ع) نقل شده باشد؛ چراکه از زمان امام صادق (ع) تا روز تولد امام عصر بیش از یک قرن فاصله وجود داشت، چگونه ممکن است انسان نسبت به انسانی که بعد از یک قرن به دنیا می‌آید، گریه و زاری کند و در فراقش اشک بریزد؟
• در جواب گفته شده است ناله زاری برای فراق افراد معمولی با چنین فاصله ای امری محال و قابل تصور نیست، اما اگر فرد مورد نظر شخصی باشد که همۀ پیامبران الهی، نوید او را به پیروان خود داده باشند و به امّت خود از غیبت طولانی و انتظار وی سخن گفته باشند، در این حالت دور از ذهن نیست که افرادی از جمله امام صادق (ع) از فراق او ناله و زاری وبرای آمدنش ثانیه‌شماری کند. چنانکه گروهی از یاران امام صادق (ع) به محضر امام رسیدند و حضرت را در حالی مشاهده کردند که در خاک نشسته و مانند مادر داغ‌دیده، گریه و ناله می‌‌کند. وقتی یاران حضرت علت این گریه را پرسیدند ایشان فرمودند: «گریه من برای برای طولانی شدن غیبت امام قائم و پریشانی مؤمنان در دوران غیبت است».
• همچنین بسیاری از امامان نیز در قنوت نماز خود، از غیبت امام، به پیشگاه خداوند شکایت می‌کردند از جمله آنان، امام علی، امام جواد، امام هادی، امام حسن عسکری و امام باقر (ع) است.
• سید ابن طاووس در کتاب اقبال الاعمال و کتاب مصباح الزائر و نیز شیخ محمد مشهدی حائری در کتاب مزار خود دعای ندبه را آورده‏‌اند. همچنین در مزار قدیم که ظاهراً توسط قطب راوندی تالیف شده است، چنین دعائی وجود دارد. بنابرین روشن می‌‌شود این دعای مبارک نمی‌تواند اشکال سندی داسته باشند، چراکه چنین شخصیت‌های باعظمتی هیچ وقت دعای غیرمعتبر را در کتاب‌هایشان مطرح نمی‌کنند. علاوه بر اینکه دعای ندبه با محتوایی مستدل، فصیح، عاطفی و حماسی دارای مضامین عالی و حقایق تابناکی است که حکایت از صدور آن از طرف امام معصوم دارد و ما را از ارائۀ هرگونه سند و منبع بی‌نیاز می‌کند، چرا که چنین دقایق درخشانی هرگز از هیچ منبعی، جز سرچشمۀ زلال ولایت صادر نمی‌شود.

فرازهای دعای ندبه

• این دعا از هشت فراز تشکیل شده است که با یکدیگر مرتبط بوده و در مجموع، یک منظومۀ منظم و منسجم را سامان داده است:

حمد و صلوات

• دعا با حمد و ستایش پروردگار و درود بر پیامبر (ص) گرامی اسلام و اهل بیت آغاز می‌‏شود. در آداب دعا بیان شده است که دعا باید با نام خداوند و تمجید از او و صلوات بر محمد و آل او شروع شود که این امر، در دعای ندبه، به زیبایی به چشم می‌‌خورد؛ در ادامه حمد و ثنای جریان قضای الهی نسبت به اولیائش بیان می‌‌شود، در واقع این قسمت از دعا مجموعه ای از دعای ندبه به نحو اجمالی است که با عباراتی مختصر، مضامین بعدی دعا را مورد اشاره قرار می‏‌دهد: «بارخدایا! ستایش فقط تو را سزاست بر آن قضا و قدری که دربارۀ‏ اولیا و نمایندگانت جاری شد... و آنان را سبب دست‏‌آویزی به سویت و وسیله‌‏ای برای خشنودی محضت قرار دادی».

سپاس به درگاه الهی برای نعمت بزرگ وحی و نبوت و ولایت و امامت

• در ابتدای دعا، ویژگی‌های اولیای الهی به ویژه زهد و بی‌رغبت بودن به مادیات و علت برگزیده شدنشان که همان وفای به عهدی است که با خدای خود بسته‌اند بیان شده و بر این نکته تاکید شده است که حجت‌های الهی، واسطۀ درگاه خداوند و راه رسیدن به رضایت و خشنودی حق تعالی هستند.

ضرورت وحی و نبوت و خالی نبودن زمین از حجت

• در بند بعدی دعا به ضرورت وحی، نبوت و خالی نبودن زمین از حجت الهی اشاره شده است: «فَبَعْضٌ أَسْکَنْتَه‏.... فَنَتَّبِعَ آیاتِکَ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزی». همچنین این بند، به پیامبران بزرگ الهی که صاحب دین و شریعت بودند همراه با بعضی از ویژگی‌هایشان اشاره شده است از جمله این پیامبران: حضرت آدم حضرت نوح حضرت ابراهیم حضرت موسی و حضرت عیسی (ع) که خداوند برای هر یک از آنها جانشینانی قرار داد تا زمین هرگز از حجت الهی خالی نماند؛ دلایلی که ثابت می‌‌کند، زمین نباید از حجت‌های الهی خالی باشد بدین شرح است: برپایی و استوار ماندن دین؛ تمام شدن حجت بر بندگان؛ برپایی حق و نابودی باطل؛ نبود بهانه برای گمراهان که چرا پیامبری برایمان فرستاده نشد تا ما را راهنمایی کند.

شریعت پیامبر (ص) و اهل بیت ایشان

• در ادامۀ دعا به شریعت خاتم انبیا، حضرت محمد (ص): «إِلَی أَنِ انْتَهَیْتَ بِالْأَمْرِ إِلَی حَبِیبِکَ وَ نَجِیبِکَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِه‏،... وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً» اشاره شده است و دین اسلام را به عنوان آخرین، کامل‌ترین و غلبه کننده بر تمام ادیان معرفی کرده است. در این فراز از دعا، معصوم دانستن اهل بیت با ذکر آیۀ تطهیر تاکید شده و ماجرای مودت (علاقۀ قلبی) به اهل بیت به عنوان اجر رسالت و وظیفۀ امت در برابر آنان بیان شده است.

امامت و فضائل امیرالمؤمنین علی (ع) و مظلومیت‌های خاندان رسالت

• در بخش بعدی دعا به امامت و فضائل امیرالمؤمنین و مظلومیت‌های این خاندان اشاره شده و شروع آن با نصب امیرالمؤمنین (ع) به امامت و ولایت او اشاره دارد، در فراز: «فَلَمَّا انْقَضَتْ أَیَّامُهُ أَقَامَ وَلِیَّهُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِمَا وَ آلِهِمَا هَادِیا»، با اشاره به سنت الهی در آیۀ ﴿إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ﴾ یعنی وجود (هادی) در هر زمان، ماجرای غدیر خم را تاکید می‌‌شود که در آن ماجرا پیامبر اکرم (ص) در جمع عظیم حجاج فرمود: «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاه‏»، سپس در حق او دعا کرد و به درگاه الهی اینچنین دعا کردند: «خدایا! دوست بدار هر که را که علی را دوست دارد و دشمن بدار هر که را که با او دشمنی می‌‌کند و یاری نما هر آن کس که او را یاری نماید و خوار گردان هر کس را که او را خوار گرداند».
• در ادامه دعا، بیش از سی منقبت از مناقب حضرت علی (ع) ذکر شده است که هیچ کس در این مناقب شریک و همتای او نیست و قریب به اتفاق این فضائل در صحاح سته اهل سنت آمده است. اما تمام این فضائل توسط دشمنان امیرالمؤمنین (ع) به علت اینکه آن حضرت به هیچ وجه از فرمان خدا به خاطر ملامت دیگران سرپیچی نمی‌کرد مورد انکار قرار گرفت، چنانکه جملات: «وَ لَا تَأْخُذُهُ فِی اللَّهِ لَوْمَةُ لَائِم‏.... حَتَّی قَتَلَ النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِین‏» نشان دهندۀ همین مطلب است. در این بخش از انتقام‌گیری امام زمان از خون‌های به ناحق ریختۀ اهل بیت و احیاگری او نسبت به دین خدا و اعادۀ شکوه مکتب و قبله و نبرد با بدعت‌ها و تحریف‌ها و تجدید عدالت علوی سخن به میان می‌آید. از این جهت دعای ندبه را می‌توان منشور خط علوی و مظلومیت شیعه دانست که به فلسفۀ غیبت امام زمان (ع) و اعتقاد به ظهور منجی و احیای کتاب و سنّت گره می‌خورد.
• نکتۀ مهم این است، کسی که این فرازهای دعا را می‌‌خواند نباید فقط در پی خواندن و تمام کردن دعا باشد، بلکه لازم است به ریشه‌های این ظلم و ستم و از سوی دیگر، سرچشمه سستی و غفلت مردم در دفاع از حریم اهل بیت (ع) توجه داشته باشد تا خدای ناکرده درباره "حجت حیّ" زمان خود، همانند مردم مدینه و کوفه رفتار نکند.

بی قراری منتظران

• در این بخش از دعا با تعبیر "أَیْنَ" در حدود سی فراز، برنامه‌ها و هدف‌های ظهورِ حضرت و جایگاه و منزلت ایشان مورد توجه قرار می‌‌گیرد و خوانندۀ دعا با حزن اندوه در فراق امامش می‌‌سوزد و اشک می‌‌ریزد و خطاب به حضرت می‌‌گوید: «پدر و مادرم به فدای تو و جانم سپر و بلاگردان تو باشد».
• در این بخش دغدغه ندبه خوان این است که اگر امام او برای از بین بردن ظلم و ستم و احیاء قرآن و مبارزه با طاغیان قیام می‌‌کند؛ پس منتظر هم باید با عشق و ارادت به وسیلۀ دوری از ظلم و ستم و پرهیز از گناه و کمک به مظلومان در راه احیای قرآن و عمل به دستورات آن به گونه ای عمل کند که فعل و عمل او مورد رضایت امامش قرا گیرد. چنانکه امام صادق (ع) فرمودند: «کسی که می‌‌خواهد در زمرۀ یاران امام عصر قرار بگیرد باید همانگونه که چشم به راه (آمدنش) است، اهل ورع و دوری از گناه هم باشد و خود را به اخلاق نیکو آراسته نماید، در این حال اگر او از دنیا رفت و حضرت پس از او ظهور کرد، اجر و پاداش کسانی را خواهد داشت که در رکاب او هستند، پس تلاش کنید و منتظر باشید، ای گروهی که مورد رحمت (الهی) واقع شده‌اید».

استمداد و استغاثه به درگاه الهی برای پایان یافتن بلای غیبت

• استمداد و استغاثه به درگاه الهی برای پایان یافتن بلای غیبت و درد دوری از امام: «اللَّهُمَّ أَنْتَ کَشَّافُ الْکُرَبِ وَ الْبَلْوَی‏،... وَ صَلِّ عَلَیْهِ صَلَاةً لَا غَایَةَ لِعَدَدِهَا، وَ لَا نِهَایَةَ لِمَدَدِهَا وَ لَا نَفَادَ لِأَمَدِهَا» در واقع دعای ندبه ترکیبی از دعا و زیارت است؛ یعنی در بخشی از این دعا، زیارت و نجوا کردن با اما عصر لحاظ شده و در بخش دیگر، این دعا از حالت زیارت درآمده و مخصوص مناجات و استمداد از خداوند شده است مانند: «ای فریادرس در ماندگان! به فریاد بنده گرفتارت برس و و آقا و مولایش را به او نشان بده و با این دیدار، اندوه و سوز دلش را برطرف کن»؛ «تحیت و درود و سلام ما را به اماممان برسان و ما را در مکانی که او قرار دارد جای بده»؛ «با ظهورش نعمتت را بر ما تمام کن»؛ «ما را در ادای حقوق آن حضرت موفق بدار و تلاش و کوشش برای اطاعت و پیرویش را نصیب ما بفرما»؛ «نعمت بزرگ خشنودیش را شامل حال ما بگردان و مهربانی و رحمتش و دعا و خیرش را نصیب ما بفرما».

امام واسطۀ فیض

• در بندهایی پایانی دعای ندبه حدود ۲۷ خواسته از خداوند درخواست می‌‌شود و تمام این در خواست‌ها به واسطۀ فیض بودن امام اشاره شده و با این لحن مطرح می‌‌شود، «خدایا! حق را به واسطه حضرت مهدی برپا دار و به واسطه او باطل را نابود گردان»...

نتیجه گیری

• بنابراین دعای ندبه دعای جامع برای شیعیان است که آغاز آن با حمد و ثنای خداوند شروع شده و بعد از آن به امامت، ولایت و فضایل امیرالمؤمنین (ع) رسیده و سپس به ظلم و ستمی که به اهلبیت پیامبر (صلی الله علیه وله) وارد شده اشاره می‌‌کند و در نهایت از دوری امام شکوه کرده و از خداوند فرجش را طلب می‌‌کند.

منابع

1. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
2. سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت
3. تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه
4. اباذری، محمود، ادعیه و زیارات مهدوی
5. شوشتری، محمد تقی، دعای ندبه در اسناد، ماهنامه کیهان فرهنگی
6. مهدی‌پور، علی اکبر، با دعای ندبه در پگاه جمعه
7. کبیری، محسن، بررسی مفاهیم سیاسی دعای ندبه، فصلنامه مشرق موعود
8. فرحزاد، حبیب‌الله، غدیر برترین پیام آسمانی