مهدویت از دیدگاه اهل سنت
مقدمه
- اهل سنت در اینکه مهدی موعود (ع) از نسل پیامبر (ص) و از فرزندان زهرای اطهر (س) است و اینکه زمین را از عدل و داد پر می‌کند، پس از آن‌که از جور و ستم پر شده باشد، اینکه عیسی مسیح (ع) از آسمان نازل شده و در پشت سر آن حضرت نماز می‌خواند، و اینکه مردم در عصر آن حضرت در رفاه زندگی می‌کنند و اینکه مهدی، حسینی بوده و از نسل امام حسین (ع) است، تردید نداشته و با تمام خصایص و خصلت‌های امام حسین (ع) او را می‌شناسند و به دلیل روایات متواتری که در این باب از پیامبر (ص) وارد شده، ابداً نسبت به وجود آن حضرت به خود تردید راه نمی‌دهند. اگرچه بیشتر آنها انکار می‌کنند که آن حضرت پسر بلاواسطه امام حسن عسکری (ع) و خلیفه دوازدهم رسول خدا (ص) باشد، به دلیل شبهات واهی که دارند (از قبیل اینکه پنج‌ساله چگونه به مقام امامت می‌رسد و انسان چگونه می‌تواند این‌همه عمر کند) با شیعه در شخص امام عصر (ع) هم‌عقیده نیستند؛ ولی در اصل مهدویت و اینکه آن موعود ملل، حضرت مهدی (ع) است بحثی ندارند[۱].
- احادیث درباره حضرت مهدی (ع) را بسیاری از بزرگان اهل سنت در کتاب‌های‌شان آورده‌اند، مانند احمد حنبل، ابی داود، ابن ماجه، ترمذی، مسلم، نسائی، بیهقی، ماوردی، طبرانی، سمعانی، رؤیانی، ابن قتیبه، در کتاب غریب الحدیث و ابن عساکر و دار قطنی در مسند فاطمه زهرا (س) و کسائی در مبتداء و ابن عبد البر در استیعاب و...[۲].
- عده‌ای از بزرگان اهل سنت کتابی مستقل درباره حضرت مهدی (ع) نوشته‌اند، از قبیل:
- ابراز الوهم المکنون من کلام ابن خلدون" از احمد محمد صدیق مغربی،
- اخبار المهدی از حماد بن یعقوب،
- الاربعین از حافظ ابو نعیم اصفهانی،
- البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان از علی بن حسام الدین متقی هندی،
- البیان فی اخبار صاحب الزمان از ابو عبدالله محمد بن یوسف گنجی شافعی،
- العرف الوردی فی اخبار المهدی از جلال الدین سیوطی،
- العطر الوردی فی شرح القطر الشهدی فی اوصاف المهدی از محمد بن محمد بلبیسی،
- القطر الشهدی، فی اوصاف المهدی از شهاب الدین حلوانی،
- المشرب الوردی فی اخبار المهدی از ملا علی قاری حنفی مکی،
- المهدی از شمس الدین ابن قیم الجوزیة،
- تلخیص البیان فی علامات مهدی آخر الزمان" از ابن کمال پاشای حنفی،
- "مناقب المهدی" از حافظ ابو نعیم اصفهانی.
اینها و ده‌ها کتاب دیگر اختصاصا در مورد وجود حضرت مهدی (ع) نوشته شده است[۳]. برای آگاهی بیشتر به اخباری که اهل سنت درباره وجود مهدی موعود (ع) نقل کرده‌اند، علاوه بر کتاب‌های فوق می‌توانید به کتب بحار الانوار، ج ۵۱ و منتخب الاثر مراجعه کنید[۴].
مهدویت از دیدگاه اهل سنت در درسنامه
- باورداشت "مهدویت" و اندیشه ظهور حضرت مهدی (ع)- برخلاف تصور عده‌ای- نه‌تنها اختصاص به شیعه ندارد؛ بلکه بخش مهمی از عقاید اسلامی به حساب می‌آید که براساس بشارت‌های پیامبر گرامی اسلام (ص)، میان تمامی فرقه‌ها و مذاهب اسلامی شکل گرفته است. در حوزه اعتقادات اسلامی، کمتر موضوعی را می‌توان یافت که تا این حد به آن اهمیت داده شده و در اصل اعتقاد به ظهور منجی، نوعی اتفاق‌نظر و وحدت فکر، شکل گرفته باشد. احادیث مربوط به حضرت مهدی (ع)، در بسیاری از کتاب‌های معروف اهل سنت نیز آمده است. در بیشتر این کتاب‌ها، از اوصاف و زندگی حضرت مهدی (ع)، نشانه‌های ظهور، محل ظهور و بیعت، تعداد یاران و دیگر موضوعات سخن به میان آمده است. مشهور میان مسلمانان در طول تاریخ، این است که در آخر الزمان، مردی از اهل بیت (ع) ظهور کرده، عدالت را آشکار می‌کند. مسلمانان از او پیروی می‌کنند و او بر کشورهای اسلامی چیره می‌شود. نام او "مهدی" است[۵]. البته عده کم‌شماری، از پذیرفتن اصل "مهدویت" سرباز زده، با دلایلی سست و واهی، به انکار آن پرداخته و آن را فکری شیعی معرفی کرده‌اند!! با مروری بر کتاب‌های روایی اهل سنت روشن می‌شود که موضوع مهدویت در این منابع نیز به فراوانی مورد اشاره قرار گرفته است[۶]. علاوه بر روایات فراوانی که در منابع اهل سنت به صورت پراکنده به چشم می‌خورد، تدوین و تألیف کتاب‌های حدیثی مختص به حضرت مهدی (ع)، به وسیله دانشمندان اهل سنت، گویای جایگاه والای "مهدویت" نزد آنان است متون روایی اهل سنت را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:
- کتاب‌های عمومی: بی‌گمان روایات مربوط به حضرت مهدی (ع) در اغلب منابع روایی اهل سنت ذکر شده است. البته در پاره‌ای از این منابع، به روشنی به حضرت مهدی (ع) اشاره نشده؛ ولی در همان منابع نیز روایاتی وجود دارد که بر او قابل انطباق است.
- کتاب‌های ویژه امام مهدی (ع): در بین منابع روایی اهل سنت کتاب‌هایی چند ویژه موضوعات مربوط به آن حضرت نگارش یافته است[۷].
کتاب‌های عمومی
- در این کتاب‌ها به موضوع "مهدویت"- مانند بسیاری از مسائل دیگر- به تناسب اشاره شده است. از جمله موضوعاتی که در این روایات آمده، می‌توان به این موارد اشاره کرد: بودن حضرت مهدی (ع) از خاندان پیامبر اکرم (ص) و از فرزندان حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س)، خصایص حضرت مهدی (ع)، زندگی و سیرت آن حضرت، چگونگی ظهور و حکومت ایشان و.... اما بعضی از کتاب‌هایی که بیشتر روایات مربوط به حضرت مهدی (ع) در آنها نقل شده، عبارت است از:
- المصنف عبد الرزاق: این کتاب اثر ابو بکر عبد الرزاق بن همام صنعانی (م ۲۱۱ ق) است. وی در این کتاب فصلی را با عنوان "باب المهدی" گشوده و در آن بیش از ده حدیث نقل کرده است. این احادیث از شماره ۲۰۷۶۹ آغاز و تا شماره ۲۰۷۷۹ ادامه دارد. وی پس از این باب، با عنوان باب "اشراط الساعة" به برخی موضوعات دیگر اشاره کرده است. این اولین کتابی از اهل سنت است که احادیث مربوط به حضرت مهدی (ع) را به شکلی منظم، گرد آورده است.
- کتاب الفتن: حافظ ابو عبد الله نعیم بن حماد المروزی (م ۲۲۹ ق) در کتاب الفتن احادیث فراوانی درباره حضرت مهدی (ع) و صفات، ویژگی‌ها و حوادث عصر او، روایت کرده است. مصنف در مجموع ده بخش را با عناوین مختلف به موضوعات مربوط به فتنه‌های آخر الزمان اختصاص داده است. چهار بخش نخست آن، درباره حوادث و فتنه‌هایی است که در روایات بدان‌ها اشاره شده است. عمده روایات مربوط به حضرت مهدی (ع) در بخش پنج و بعد از آن ذکر شده است.
- المصنف فی الاحادیث و الآثار: حافظ عبد الله بن محمد بن ابی شیبة الکوفی (م ۲۳۵ ق)، مؤلف کتاب یاد شده، در فصل ۳۷ آن، بخشی را با عنوان "الفتن" قرار داده است. او در این بخش احادیثی را در رابطه با حضرت مهدی (ع) و مباحث مربوط به او ذکر کرده است (حدیث ۳۷۶۳۷ تا حدیث ۳۷۶۵۳). در بعضی از این احادیث به نام حضرت مهدی (ع) تصریح شده است. از موضوعاتی که در این روایات مورد اشاره قرار گرفته، می‌توان به ویژگی‌های نسبی و اخلاقی مهدی (ع)، مدت حکومت و عمر آن حضرت، شرایط پیش از ظهور، نشانه‌های ظهور و ویژگی‌های دوران ظهور ایشان اشاره کرد.
- مسند احمد: احمد بن حنبل ابو عبد الله الشیبانی (م ۲۴۱ ق)، از پیشوایان چهارگانه اهل سنت است. وی در کتاب مسند احادیث مختلف و متعددی را درباره حضرت مهدی (ع) ذکر کرده است[۸]. این احادیث به ضمیمه کتاب البیان فی الاخبار صاحب الزمان و در مجموعه‌ای با نام احادیث المهدی من مسند احمد بن حنبل به چاپ رسیده است[۹]. در این مجموعه، ۱۳۶ حدیث از مسند احمد استخراج و در موضوعات زیر تنظیم شده است: ۳۵ حدیث با عنوان "الخلفاء الاثنا عشر"؛ ۳۵ حدیث در بیان "علامات الظهور"؛ ۲۶ حدیث با عنوان "ظهور المهدی"؛ شش حدیث با عنوان "المهدی من عترة رسول الله (ص)"، چهار حدیث با عنوان "یواطی‌ء اسمه اسم رسول الله (ص)؛ چهارده حدیث با عنوان "نزول عیسی و الامام هو المهدی" و چهل حدیث هم با عنوان "لا تزال طائفة یقاتلون علی الحق الی ان یاتی امر الله". در میان کتاب‌های نخستین حدیثی، مسند احمد بیشترین حدیث را در این موضوع ذکر کرده است.
- سنن ابن ماجه: محمد بن یزید ابو عبد الله القزوینی (م ۲۷۵ ق) از حدیث‌شناسان و محدثان معروف و زبردست اهل سنت بوده و سنن وی در زمره صحاح ششگانه قرار گرفته است. وی در کتاب الفتن این مجموعه، بخشی را به بیان احادیث مهدی با عنوان "باب خروج المهدی" اختصاص داده است. نسب حضرت مهدی (ع)، شرایط قبل از ظهور، زمینه‌سازان ظهور، یاران وی، مدت حکومت او و بالاخره ویژگی‌های اقتصادی و اجتماعی حکومت مهدی (ع)، از جمله موضوعات این روایات است. نکته قابل‌توجه اینکه در شش حدیث از مجموع هفت حدیث، به نام امام مهدی (ع) تصریح شده است.
- سنن ابو داود: این کتاب نیز یکی از صحاح ششگانه اهل سنت بوده و به‌وسیله سلیمان بن الاشعث ابو داود السجستانی (م ۲۷۵ ق) نگارش یافته است. وی در این مجموعه بخشی را با عنوان "کتاب المهدی"[۱۰] به صورت مستقل ذکر کرده که با حدیث ۴۲۷۹ آغاز می‌شود. بعضی از موضوعاتی که در این روایات مورد اشاره قرار گرفته، عبارت است از: حضرت مهدی (ع) از اهل بیت رسول خدا (ص) است، ویژگی‌های نسبی وی، ویژگی‌های جسمی ایشان، شرایط قبل از ظهور، حتمی بودن ظهور، اوضاع اجتماعی- اقتصادی عصر ظهور و بالاخره جهان پس از حضرت مهدی (ع). احادیث سنن ابو داود یکی از منابع قابل‌ملاحظه، درباره "مهدویت" نزد اهل سنت است.
- الجامع الصحیح: این کتاب از جمله صحاح ششگانه اهل سنت است که به وسیله محمد بن عیسی ابو عیسی ترمذی سلمی (م ۲۷۹ ق) به رشته تحریر درآمده است. وی در فصل "ما جاء فی المهدی"، سه حدیث به نقل از رسول خدا (ص) آورده است. در دو حدیث اول این باب، به نام حضرت مهدی (ع) تصریحی نشده و صرفا مسأله منجی و حتمی بودن حاکمیت شخصی از اهل بیت (ع) و هم نام رسول خدا (ص) بیان شده است. ترمذی در مورد حدیث اول گفته است: "هذا حدیث حسن صحیح" و درباره حدیث سوم گفته است: "هذا حدیث حسن". هرچند در این مجموعه حدیثی، تعداد احادیث مربوط به حضرت مهدی (ع)، بسیار اندک است؛ ولی با توجه به اسناد خوب آنها، این احادیث مهم و قابل‌توجه دارای اطلاعات جامعی درباره حضرت مهدی (ع) می‌باشند.
- المستدرک علی الصحیحین: محمد بن عبد الله ابو عبد الله حاکم نیشابوری (م ۴۰۵ ق)، احادیث مربوط به حضرت مهدی (ع) را در فصلی خاص، در کتاب الفتن و الملاحم و در برخی قسمت‌های دیگر به صورت پراکنده ذکر کرده است. وی در این احادیث به برخی موضوعات مربوط به حضرت مهدی (ع)- اعم از نسب، ویژگی‌های جسمانی، شرایط قبل از ظهور، اصل ظهور و مسائل مختلف دیگر- پرداخته است.
- کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال: علاء الدین علی المتقی بن حسام الدین الهندی]] (م ۹۷۵ ق) با تألیف کتابی چون کنز العمال شهرت به سزایی دارد. این جامع حدیثی از جمله معروف‌ترین مجموعه‌های حدیثی موجود اهل سنت است. مؤلف- که جداگانه تألیفی درباره حضرت مهدی (ع) با عنوان البرهان فی علامات مهدی الآخر الزمان دارد- در مجموعه حدیثی کنز العمال علاوه بر روایات پراکنده[۱۱]، فصلی را با عنوان "خروج المهدی" گشوده و در آن ده‌ها حدیث را از منابع مختلف نقل کرده است. این احادیث از شماره ۳۸۶۵۱ آغاز شده و تا روایت ۳۸۷۰۸ ادامه یافته است. در این مجموعه، ابعاد مختلف مهدویت- از جمله شرایط قبل از ظهور، یاوران مهدی (ع) در دوران حکومت وی، حوادث و جریانات عصر ظهور، شرایط حاکم اقتصادی در آن زمان و ویژگی‌های جسمی آن حضرت- بیان شده است[۱۲].
کتاب‌های حدیثی ویژه حضرت مهدی (ع)
- دانشمندان اهل سنت- همانند عالمان شیعه- تنها به وجود روایات مهدویت در کتاب‌های مختلف بسنده نکرده، کتاب‌هایی چند، ویژه حضرت مهدی (ع) تألیف کرده‌اند. بعضی از این آثار ارزشمند بدین قرار است:
- ۱. اربعون حدیث: ابو نعیم اصفهانی (م ۴۲۰ ق)، از دانشمندان بنام اهل سنت، آثار و تألیفات فراوانی دارد. کتاب اربعون حدیث اکنون در دسترس نیست و اربلی در کتاب کشف الغمة فی المعرفة الائمة آن را آورده است. وی قبل از ذکر احادیث چنین گفته است: "من چهل حدیثی را که ابو نعیم اصفهانی آنها را درباره مهدی (ع) جمع‌آوری کرده، به‌طور کامل- همان‌گونه که وی ذکر کرده- آوردم و به راوی از رسول خدا (ص) اکتفا کردم[۱۳]"[۱۴].
- ۲. البیان فی اخبار صاحب الزمان (ع): ابو عبد الله محمد گنجی شافعی (م ۶۵۸)، احادیث مربوط به مهدی و خصایص و ویژگی‌های او را با ترتیب خاص و در ابواب منسجم، در این کتاب ذکر کرده است. وی در مقدمه کتابش- برای رد اتهام شیعی بودن عقیده مهدویت و اثبات آن به عنوان یک موضوع اسلامی‌اذعان می‌کند که در این کتاب، تنها احادیثی را آورده که از طریق اهل سنت، روایت شده و از ذکر روایات شیعی پرهیز کرده است[۱۵]. او مجموع این احادیث را (هفتاد حدیث) در ۲۵ باب منظم کرده و حتی به بعضی از جزئیات مربوط به حضرت مهدی (ع) نیز اشاره نموده است. عناوین باب‌های این کتاب عبارت است:
- فی ذکر خروجه فی آخر الزمان
- فی قوله (ص): المهدی من عترتی من ولد فاطمه
- فی ذکر المهدی من سادات اهل الجنة
- فی امر النبی (ص) بمبایعة المهدی
- فی ذکر نصرة اهل المشرق للمهدی
- فی مقدار ملکه بعد ظهوره
- فی بیان انه یصلی بعیسی (ع)
- فی تحلیة النبی (ص) المهدی (ع)
- فی تصریح النبی بان المهدی من ولد الحسین (ع)
- فی ذکر کرم المهدی (ع)
- نکته قابل‌توجه اینکه وی- به رغم انکار ولادت حضرت مهدی (ع) از طرف بیشتر علمای اهل سنت- آخرین باب را چنین نامیده است: "فی الدلالة علی جواز بقاء المهدی حیا". بر این اساس وی نه‌تنها ولادت حضرت مهدی (ع) را پذیرفته؛ بلکه هرگونه استبعاد در مورد طول عمر آن حضرت را منتفی دانسته است. گنجی شافعی در آغاز این باب می‌نویسد: "هیچ امتناعی در بقای مهدی (ع) وجود ندارد؛ به دلیل اینکه عیسی، الیاس و خضر- که از اولیای خداوند می‌باشند- زنده هستند و دجال و ابلیس- که از دشمنان خداوند می‌باشند- نیز زنده هستند و زنده بودن اینها، به وسیله قرآن و سنت اثبات شده است. آن‌گاه که بر این موضوع اتفاق کرده‌اند، زنده بودن مهدی را انکار نموده‌اند... پس به سخن هیچ عاقلی بعد از این توجه نمی‌شود، در اینکه باقی بودن مهدی را انکار کند"[۱۶]. به باور تاریخ‌نگاران، نویسنده کتاب، در سال ۶۵۸ ه در جامع اموی دمشق، به دست گروهی از عوام و به جهت تمایل وی به شیعه، مظلومانه کشته شد[۱۷]. آیت الله حسن‌زاده آملی در وصف این کتاب می‌نویسد: "کتاب بیان در عین حال که صغیر الحجم است، بسیار عظیم النفع است. این کتاب موجز حائز فوایدی گران‌قدر و ارزشمند است و هرچند هریک از ابواب آن را در امر صاحب الامر (ع) اهمیتی به‌سزا است؛ لکن بعضی از ابواب- به خصوص باب‌های دوم و هفتم و نهم و سیزدهم و بیست و چهارم و بیست و پنجم- را شأنی دیگر و درخور دقت بیشتر و بهتر است"[۱۸].
- ۳. عقد الدرر فی اخبار المنتظر: این کتاب تألیف یوسف بن یحیی بن علی بن عبد العزیز مقدسی شافعی (م بعد ۶۵۸) است. عقد الدرر به لحاظ جامع بودن و گستردگی، در نوع خود کم‌نظیر و منبع مهمی برای کتاب‌های بعدی بوده است. مؤلف در مقدمه کتاب، انگیزه تألیف را چنین بیان می‌کند: "فساد زمان و مشکلات و گرفتاری مردم و مأیوس شدن آنها از اصلاح اوضاع و وجود کینه‌ها بین آنان تا قیامت استمرار ندارد و از بین رفتن این مشکلات، با ظهور و خروج مهدی حاصل می‌گردد... برخی این مسأله را به‌طور کلی رد می‌کنند و برخی دیگر نیز گمان می‌کنند جز عیسی، مهدی‌ای وجود ندارد"[۱۹]. مؤلف به تفصیل این دو دیدگاه را مردود دانسته، با شواهد کافی این را غیرقابل پذیرش می‌شمارد و برای تدوین کتاب، احادیث مربوط به حضرت مهدی (ع) را- بدون ذکر اسناد آن- نقل و منابع اصلی آن را بیان می‌کند. در بیشتر احادیث از اظهارنظر درباره ضعیف یا صحیح بودن حدیث خودداری و فقط به ذکر آن بسنده کرده است. مؤلف پس از مقدمه‌ای قابل‌توجه، مباحث مهدویت را در ابواب دوازده‌گانه تنظیم کرده است:
- فی بیان انه من ذریة رسول الله (ص) و عترته: در این باب به روایاتی درباره نسب آن حضرت اشاره شده است.
- فی اسمه و خلقه و کنیته: مطالبی درباره نام آن حضرت، خصلت‌ها و کنیه آن حضرت در این باب گردآوری شده است.
- فی عدله و حلیته: در این باب به ویژگی‌های جسمانی آن حضرت و نیز عدالت‌گستری ایشان اشاره شده است.
- فی ما یظهر من الفتن الدالة علی ولایته: این باب دارای چهار فصل درباره رخدادها و حوادث مربوط به ظهور ایشان است.
- فی أن الله تعالی یبعث من یوطی‌ء له قبل امارته: در این باب به زمینه‌سازان و زمینه‌سازی حکومت مهدی (ع) اشاره شده است.
- فی ما یظهر له من الکرامات فی مدة خلافته: این باب درباره آثار و کرامت‌های آن حضرت در دوران دولت ایشان است.
- فی شرفه و عظیم منزلته؛
- فی کرمه و فتوته؛
- فی فتوحاته و سیرته؛
- فی ان عیسی بن مریم (ع) یصلی خلفه و یبایعه و ینزل فی نصرته؛
- فی اختلاف الروایات فی مدة اقامته؛
- فی ما یجری من الفتن فی ایامه و بعد انقضاء مدته: در این باب پس از ذکر یک مقدمه، مطالب را در ضمن هشت فصل و یک خاتمه تنظیم شده است.
- ۴. العرف الوردی فی الاخبار المهدی (ع): جلال الدین عبد الرحمان بن ابی بکر سیوطی (م ۹۱۱ ق) احادیث امام مهدی (ع) را در این کتاب به شکلی مبسوط و گسترده جمع‌آوری کرده است. این کتاب در ضمن مجموعه رساله‌هایی به نام الرسائل العشر در مجموعه‌ای بزرگ‌تر با عنوان الحاوی للفتاوی به چاپ رسیده است. وی در ابتدای این رساله می‌نویسد: "این بخشی است که احادیث و آثار وارد شده راجع به مهدی را در آن جمع کردم و چهل حدیثی که حافظ ابو نعیم آنها را ذکر کرده، به صورت خلاصه آوردم و آنچه او نیاورده بر آن افزودم و به صورت (ک) آن را رمزگذاری کردم"[۲۰] مجموع احادیثی که در این کتاب جمع‌آوری شده- چه آنچه را از ابو نعیم آورده و چه آنچه خودش بر آن افزوده- بالغ بر دویست حدیث است. وی در پایان احادیث با عنوان تنبیهات، چهار نکته مهم را یادآور شده است:
- مهدی (ع) یکی از خلفای دوازده‌گانه است که در حدیث جابر بن سمره ذکر شده است.
- مهدی (ع) نمی‌تواند از فرزندان عباس بن مطلب باشد.
- سند حدیث "لا مهدی الا عیسی بن مریم" ضعیف است؛ چون با نقل متواتر- که گویای ظهور مهدی (ع) و اینکه او از فرزندان رسول خدا (ص) است و عیسی پشت سر او نماز می‌خواند- متعارض است.
- آنچه نقل شده که مهدی از مغرب ظهور خواهد کرد، هیچ‌گونه دلیل و پایه‌ای ندارد[۲۱].
- ۵. البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان: این کتاب از جمله کتاب‌های حدیثی مفصل در باب مهدی (ع) است که بیش از ۲۷۰ حدیث را دربرگرفته و به وسیله علاء الدین علی بن حسام الدین مشهور به متقی هندی (م ۹۷۵ ق) نوشته شده است. ابواب کتاب درباره حضرت مهدی (ع) و موضوعات مربوط به ایشان، به شرح زیر است:
- در باب‌های بعد به چگونگی بیعت با حضرت مهدی (ع)، یاران، فتوحات، مدت حکومت و نازل شدن عیسی (ع) برای یاری آن حضرت اشاره شده است. مؤلف درباره کتاب خود می‌گوید: چون کتاب العرف الوردی فی اخبار المهدی تألیف جلال الدین سیوطی را مشاهده کردم، از آنجایی که آن کتاب دارای باب‌بندی و نظم لازم نبود، آن را باب‌بندی نمودم و برخی احادیث دیگر بر آن افزودم[۲۲][۲۳].
صحت احادیث مهدوی (ع)
- نکته قابل‌توجه درباره روایات مربوط به حضرت مهدی (ع) در منابع اهل سنت، این است که بزرگان فراوانی از ایشان، تصریح به صحت آنها کرده‌اند؛ از جمله:
- ترمذی (م ۲۹۷) درباره سه حدیث مهدی (ع) می‌گوید: "این حدیث نیکو و صحیح است"[۲۴]. درباره چهارمین حدیث نیز می‌گوید: "این حدیثی نیکو است"[۲۵].
- حاکم نیشابوری (م ۴۰۵) درباره هریک از چهار حدیث چنین می‌گوید: "اسناد این حدیث صحیح است؛ ولی بخاری و مسلم آن را نقل نکرده‌اند"[۲۶]. در مورد سه حدیث دیگر می‌گوید: "اسناد این حدیث صحیح است با شرط مسلم؛ ولی بخاری و مسلم نقل نکرده‌اند"[۲۷]. نظرش درباره هشت حدیث دیگر این چنین است: "این حدیث صحیحی است با شرط شیخین (مسلم و بخاری)، ولی آن را نقل نکرده‌اند"[۲۸].
- بیهقی (م ۴۵۸) گوید: "حدیث‌های مربوط به خروج مهدی، صحیح‌ترین اسناد را دارد"[۲۹].
- بغوی (م ۵۱۰ یا ۵۱۶) در کتابش مصابیح السنة در فصل "الصحاح" یک حدیث و در فصل "الحسان" پنج حدیث نقل کرده است.
- قرطبی مالکی (م ۶۷۱) از معتقدان به متواتر بودن حدیث‌های مربوط به حضرت مهدی (ع) است. نکته مهم، اینکه وی ذیل حدیث ابن ماجه در مورد مهدی گوید: "اسنادش صحیح است" و تصریح می‌کند: حدیث "مهدی از عترت من، از فرزندان فاطمه است"، از حدیث محمد بن خالد الجندی صحیح‌تر است[۳۰]. علاوه بر موارد یاد شده، دانشمندان فراوانی از اهل سنت به صحیح بودن روایات مربوط به حضرت مهدی (ع) تصریح کرده‌اند[۳۱]. چهار. تواتر[۳۲] احادیث مهدی احادیث پیامبر (ص)، درباره حضرت مهدی (ع)، در کتاب‌های مذاهب اسلامی، به اندازه‌ای فراوان است که کمتر درباره موضوعی به این میزان، حدیث رسیده است. همین واقعیت باعث شده، تا دانشمندان علم حدیث، در موارد فراوانی، به "متواتر" بودن احادیث مهدی، تصریح کنند. احمد بن محمد بن صدیق، ابو الفیض غماری حسنی شافعی مغربی، در کتاب ارزشمند ابراز الوهم المکنون من کلام ابن خلدون متواتر بودن حدیث‌های مربوط به حضرت مهدی (ع) را به شیوه‌ای بی‌نظیر و بی‌سابقه ثابت می‌کند و بی‌اساس بودن تضعیف‌های ابن خلدون را در باره این حدیث‌ها به خوبی نشان می‌دهد. در برابر، افرادی چون احمد امین مصری، محمد فرید وجدی و امثال آنها، اظهارنظرهای ابن خلدون را مستندی برای گفته‌های ناصحیح خود برگزیده‌اند!!
- غماری مغربی، به تفصیل حدیث‌های مربوط به حضرت مهدی (ع) را با تحقیق گسترده از کتاب‌های اهل سنت، استخراج و روایت کرده، راویان آنها را به ترتیب برشمرده است: نخست اصحاب پیامبر اکرم (ص)، سپس تابعین و تابعین تابعین و بالاخره محدثان.
ابو الفیض در بخشی از کتابش گوید: "بر کسی پوشیده نیست که به‌طور طبیعی و معمولی، غیرممکن است گروهی بیش از سی نفر از طبقات مختلف اجتماعی- و بدون آشنایی با یکدیگر- بر یک سخن متفق شوند. البته این تعدادی است که تا امروز توانسته‌ایم از آن آگاه شویم. ما روایات مربوط به حضرت مهدی را از برخی صحابه روایت می‌کنیم؛ مانند: ابو سعید خدری، عبد الله بن مسعود، علی بن ابی‌طالب (ع)، ام سلمه، [[ثوبان عبد الله بن جزء بن حارث زبیدی، ابو هریره، انس بن مالک، جابر بن عبد الله انصاری، قرة بن ایاس مزنی، ابن عباس، ام حبیبه، ابو امامه]]، عبد الله بن عمرو بن عاص، عمار بن یاسر، عباس بن عبد المطلب، حسین بن علی (ع)، تمیم‌داری، عبد الرحمن بن عوف، عبد الله بن عمر بن الخطاب، طلحه، علی هلالی، عمران بن حصین، عمرو بن مره جهنی، معاذ بن جبل و مرسله شهر بن حوشب. البته خبرش مرفوعه است، نه موقوفه و مقطوعه؛ هرچند که احادیث موقوفه و مقطوعه در این مبحث بسان احادیث مرفوع به شمار می‌آیند و با پی‌گیری می‌توانیم تعداد بسیاری از آنها را ذکر کنیم؛ ولی معتقدیم که حدیث‌های مرفوع، ما و شما را بسنده باشد"[۳۳]. ابو الفیض غماری شافعی، حدیث‌های مربوط به حضرت مهدی (ع) را از بیش از سی صحابی پیامبر اکرم (ص) روایت و سلسله راویان و محدثان آنها را با دقت و تفصیل بیان کرده است[۳۴][۳۵].
تواتر احادیث مهدوی
- حافظ ابو عبد الله گنجی شافعی (م ۶۵۸ ق)، در کتاب البیان، می‌نویسد: "تواترت الاخبار و استفاضت بکثرة رواتها عن المصطفی فی امر المهدی"؛ "احادیث پیامبر اکرم (ص) درباره مهدی به دلیل راویان بسیاری که دارد، به حد تواتر رسیده است".
- ابن حجر عسقلانی (م ۸۵۲ ق) که او را "حافظ عصر" خوانده‌اند، در کتاب فتح الباری در شرح صحیح بخاری می‌گوید: "تواترت الاخبار بان المهدی من هذه الامة و ان عیسی (ع) سینزل و یصلی خلفه"[۳۶]؛ "اخبار متواتر رسیده است که مهدی از این امت است و عیسی فرود خواهد آمد و پشت سر او نماز خواهد خواند".
- ابن حجر هیتمی (م ۹۷۴ ق) درباره این احادیث گفته است: "احادیثی که در آنها مهدی ذکر شده است، فراوان و متواتر می‌باشند."[۳۷] به جز موارد یاد شده، دانشمندان دیگری نیز به متواتر بودن روایات حضرت مهدی (ع) تصریح کرده‌اند[۳۸].
در پایان ذکر نکاتی درباره کتاب‌های یاد شده، خالی از فایده نیست:
- کتاب‌هایی که که ویژه امام مهدی (ع) نگارش یافته و یا فصل‌هایی که در دیگر کتاب‌ها، درباره آن حضرت آمده، براساس احادیث نبوی است.
- در این کتاب‌ها، احادیث بسیار جالب، درباره مسائل حضرت مهدی (ع)، روایت شده است.
- در برخی از اینها، آیاتی از "قرآن کریم"، درباره آن حضرت مطرح گشته است.
- در میان این کتاب‌ها، بعضی پیش از میلاد حضرت مهدی (ع) و برخی نیز در عصر غیبت صغرا و بعد از آن تألیف یافته است.
- در میان آنها از معتبرترین کتاب‌های اهل سنت نیز وجود دارد؛ مانند: صحاح شش گانه، مسند احمد بن حنبل و...
- بسیاری از این کتاب‌ها- و چه‌بسا نوع آنها- در محیط‌هایی فارغ از هرگونه وابستگی به شیعه، تألیف یافته است.
- در این کتاب‌ها، مسائل گوناگون و حقایق بسیاری درباره حضرت مهدی (ع) آمده است. همچنین تأییدات و سخنانی مفید از خود عالمان، محدثان و مفسران اهل سنت در این باره ذکر شده است[۳۹][۴۰].
پرسش مستقیم
پرسش‌های وابسته
- دیدگاه اهل سنت درباره مهدویت چیست؟ (پرسش)
- دیدگاه شیعه درباره مهدویت چیست؟ (پرسش)
- آیا شیعه مهدویت را نظریه‌ای مرکب از وجود امام دوازدهم و مهدی موعود بودن او می‌داند؟ (پرسش)
- آیا اعتقاد به مهدویت اختصاص به شیعه دارد؟ (پرسش)
- آیا عقیده مهدویت مورد اجماع مسلمین است؟ (پرسش)
- آیا مذاهب اسلامی بر اصل ظهور امام مهدی اتفاق نظر دارند؟ (پرسش)
- آیا مذاهب اسلامی بر وجوب اعتقاد به ظهور مهدی اتفاق نظر دارند؟ (پرسش)
- شیعه و اهل سنت در چه موضوعاتی از مهدویت دیدگاه‌های مشترکی دارند؟ (پرسش)
- دیدگاه مذاهب اسلامی راجع به توسعه حکومت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
- دیدگاه مذاهب اسلامی درباره لقب منجی چیست؟ (پرسش)
- دیدگاه فریقین درباره مسأله مهدویت چیست؟ (پرسش)
- آیا اعتقاد به آمدن منجی در آینده مخصوص مسلمانان و به ویژه شیعیان است؟ (پرسش)
- آیا سنیها نیز به آمدن امام مهدی اعتقاد دارند؟ (پرسش)
- آیا نامی از امام مهدی در صحاح سته آمده است؟ (پرسش)
- دیدگاه مذاهب اسلامی درباره حکومت عدل‌گستر امام مهدی چیست؟ (پرسش)
- مهدویت از دیدگاه اهل سنت با مهدویت از دیدگاه شیعه چه فرقی دارد؟ (پرسش)
- اسماعیلیان چه کسانی هستند و در مورد مهدویت چه نظری دارند؟ (پرسش)
- اهل تسنن درباره مهدی چه دیدگاهی دارند و مهدویت در بین آنان از چه جایگاهی برخوردار است؟ (پرسش)
- مهدی در نظر اهل تسنن چه ویژگی‌هایی دارد و مهدی از نسل کیست؟ (پرسش)
- اهل تسنن درباره نزول حضرت عیسی چه نظری دارند؟ آیا این که برخی از آنان مهدی را همان عیسی می‌دانند صحیح است؟ (پرسش)
- آیا در مذاهب دیگر نامی از امام مهدی برده شده است؟ (پرسش)
- فرقه‌ها و مذاهب بزرگ اسلامی در موضوع مهدویت چه نقاط مشترکی دارند؟ (پرسش)
- فرقه‌ها و مذاهب بزرگ اسلامی در موضوع مهدویت در چه مواردی اختلاف دارند؟ (پرسش)
- در اسلام منجی موعود چه کسی معرفی شده است؟ (پرسش)
منابع
پانویس
- ↑ سیمای آفتاب، حبیب الله طاهری، ص ۲۷.
- ↑ منتخب الاثر، ص ۴.
- ↑ سیمای آفتاب، حبیب الله طاهری، ص ۲۸.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۷۱۱.
- ↑ عبد الرحمن ابن خلدون، مقدمة العبر، ص ۲۴۵.
- ↑ لازم به یادآوری است که در تدوین بخش‌هایی از اینجا و درس آینده از تحقیقات و مطالب ارزشمند استاد مهدی اکبر نژاد بهره فراوانی برده‌ام. با تشکر از ایشان.
- ↑ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ج۱، ص۶۹، ۷۰.
- ↑ این کتاب که از گسترده‌ترین جوامع حدیثی کهن اهل سنت است، در چاپ جدید با فهارس در پنجاه مجلد به چاپ رسیده است.
- ↑ ر. ک: سید محمد جواد حسینی جلالی، احادیث المهدی من مسند احمد بن حنبل، (انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم).
- ↑ سلیمان ابن الاشعث، سنن ابی داود، ص ۷۱۲.
- ↑ ایشان در بخشی با عنوان«جامع الاشراط الکبری» ده‌ها روایت دیگر را درباره موضوعات مهدویت ذکر کرده است. این روایات از شماره ۳۹۶۵۶ به بعد می‌باشد.
- ↑ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ج۱، ص۷۰-۷۴.
- ↑ سند را تا راوی از پیامبر (ص) حذف کرده است.
- ↑ علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج ۳، ص ۲۵۵.
- ↑ ابو عبد الله محمد کنجی شافعی، البیان فی اخبار صاحب الزمان، تحقیق مهدی حمد الفتلاوی، ۱۹.
- ↑ ابو عبد الله محمد کنجی شافعی، البیان فی اخبار صاحب الزمان، تحقیق مهدی حمد الفتلاوی، ص ۹۷.
- ↑ همان، مقدمة التحقیق، ص ۱۲.
- ↑ حسن حسن‌زاده آملی، نهج الولایة، ص ۹۳.
- ↑ حسن حسن‌زاده آملی، نهج الولایة، ص ۹۷.
- ↑ سیوطی، الحاوی للفتاوی، ص ۶۹.
- ↑ سیوطی، الحاوی للفتاوی، ص ۱۰۲.
- ↑ البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان، ص ۱۰.
- ↑ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ج۱، ص۷۴-۷۹.
- ↑ سنن ترمذی، ج ۴، ص ۵۰۵، ح ۲۲۳۰ و ۲۲۳۱ و ۲۲۳۳.
- ↑ سنن ترمذی، ج ۴، ص ۵۰۵، ح ۲۲۳۲.
- ↑ مستدرک حاکم، ج ۴، ص ۴۲۹ و ۴۶۵ و ۵۵۳ و ۵۵۸.
- ↑ مستدرک حاکم، ج ۴، ص ۴۵۰ و ۵۵۷ و ۵۵۸.
- ↑ مستدرک حاکم، ج ۴، ص ۴۲۹ و ۴۴۲ و ۴۵۷ و ۴۶۴ و ۵۰۲ و ۵۲۰ و ۵۵۴ و ۵۵۷.
- ↑ الاعتقاد و الهدایة الی سبیل الرشاد، ص ۱۲۷.
- ↑ کتاب التذکرة، ص ۷۰۴.
- ↑ ر. ک: مهدی منتظر در اندیشه اسلامی، صص ۵۴- ۶۰.
- ↑ .«حدیث یا متواتر است یا آحاد. متواتر، در لغت، آمدن یکی پس از دیگری بلافاصله است و در اصطلاح علم الحدیث، منظور خبر جماعتی است که فی حد نفسه، نه به ضمیمه قرائن، اتفاق آنان بر دروغ محال، و در نتیجه، موجب علم به مضمون خبر باشد»: کاظم مدیر شانه‌چی، علم الحدیث، ص ۱۴۴.
- ↑ ابراز الوهم المکنون، ص ۴۳۷.
- ↑ سید ثامر هاشم العمیدی، مهدی منتظر در اندیشه اسلامی، ص ۵۰.
- ↑ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ج۱، ص۷۹، ۸۰.
- ↑ فتح الباری، ۵، ص ۳۶۲.
- ↑ الاشاعة فی اشراط الساعة، ص ۸۷.
- ↑ ر. ک: صافی گلپایگانی، لطف الله، منتخب الاثر، ص ۵، پانوشت؛ و نیز ر. ک: مهدی منتظر (ع) در اندیشه اسلامی، صص ۶۰- ۶۷.
- ↑ ر. ک: خورشید مغرب، ص ۶۸.
- ↑ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ج۱،ص۸-۸۳.