بحث:سیره در کلام اسلامی

مقدمه

سیره پیامبر(ص) و معصومان یکی از راه‌های دریافت معارف اسلامی است. نقل سیره تأثیر زیادی بر رفتار انسان‌ها می‌گذارد. مطالعه سیره و تاریخ معصومان جاذبه‌ای ویژه دارد؛ برای همه قابل فهم است و پیام آن در اذهان ماندگارتر است. سیره معصومان راه زندگی، راه سازندگی، راه تلاش، راه تعامل اجتماعی، راه برخورد سیاسی، راه مبارزه و جهاد و راه خُلق و خوی پسندیده را نشان می‌دهد. سیره روش و الگویی است برای شکیبایی در برابر ناگواری‌ها، سختی‌ها، بی مهری‌های یاران، تهمت‌ها و افتراها، مصیبت‌ها و گرفتاری‌ها و گاهی تحقیرها و پرسش‌های نابجا و ناروا. سیره شیوۀ مبارزه با کافران، منافقان، قدرت‌های استبدادی، حاکمان ستمگر و گروه‌های فاسد و جنایتکاران جسور را به انسان می‌آموزد.

به دلیل اهمیت و نقشی که سیره دارد، لازم است دریافت آن از میان آثار همراه با قواعدی باشد که درستی آن را تضمین کند و به دور از خرافه و تحریف، پیام خود را برساند. در بررسی مسائل فقهی و استنباط از احادیث دقت‌های لازم در سند و متن آن می‌شود؛ امّا در نقل سیره و گزارش آن، به آنچه گفته شده و در کتاب‌ها و آثار آمده، بسنده می‌شود و در بررسی صحت یا نادرستی آن دقت کافی نمی‌گردد. منابع مهم سیره را عموماً کتاب‌های تاریخی می‌دانند و در این زمینه کمتر به منابع روایی در این زمینه توجه می‌شود و نسبت به کتاب‌های تاریخی در درستی مطالب آنها دقت و توجه کامل نمی‌شود؛ در نتیجه گاه اندیشه‌های ناروا و نادرستی از طریق نقل آنها به جامعه راه می‌یابد که گاه با قرآن و مسائل بدیهی و مسلم فقهی ناسازگاری دارد و دستاویزی برای مخالفان اسلام و دشمنان دین می‌شود؛ به ویژه که سیره جاذبه دارد و برای عموم قابل دریافت و فهم است. گاهی گونه‌ای ناسازگاری بین آنچه به عنوان سیره از معصومان نقل می‌شود و مسائل فقهی رخ می‌نماید و جامعه را دچار اندیشه‌های ناهماهنگ و ملتهب می‌کند؛ لذا باید در پی راه‌ها و روش‌هایی بود که ما را به سرچشمۀ زلال سیره رهنمون گردد و از آلودگی‌ها دور سازد. ما بر این باوریم که سیره، نمونۀ متعالی احکام اسلامی است و نباید با آن در تضاد باشد.

لزوم نگارش سیره

مایه تأسف است که در آغاز دوران خلافت، به بهانه بی توجهی به قرآن با سنت و سیره حضرت رسول(ص) مبارزه شد. خلیفه دوم به طور رسمی مردم را از نگاشتن حدیث بازداشت و سال‌ها بعد هم اگر اثری تدوین می‌شد، دستگاه خلافت آن را از بین می‌برد. نمونه روشن آن کتاب سیره پیامبر(ص) بود که ابان بن عثمان بن عفان آن را نگاشت و در حج سال ۸۲ به سلیمان بن عبدالملک فرزند خلیفه وقت تقدیم کرد؛ امّا وی آن را از بین برد. بنی امیه با دید قبیله‌ای و مانند قبل از اسلام به پیامبر اسلام(ص) می‌نگریستند؛ این نکته از اشعار یزید در هنگام ورود اسرای کربلا به دروازه شام و در کاخش، به خوبی پیداست. آنها به همین علت با تدوین آثار پیامبر(ص) مخالف بودند. ممنوعیت تدوین حدیث تا زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز ادامه داشت. وی در آغاز قرن دوم دستور نگارش حدیث را صادر کرد؛ ولی در عمل تا چند سال بعد از سقوط بنی امیه در سال ۱۴۳ تدوین حدیث انجام نگرفت. اولین یا مهم‌ترین کتاب سیره که محمد بن اسحاق بن یسار (م ۱۵۰) آن را نگاشته بود، اکنون در دسترس نیست و از بین رفته است. نگارش سیره ابن اسحاق در دوران خلافت عباسی به درخواست منصور برای فرزندش مهدی انجام شد. این اثر تا حدود قرن هشتم و نهم در دسترس بوده است. این موضوع نشان می‌دهد افرادی تفکر امویان را در از بین بردن سیره نبوی دنبال می‌کردند و جمعی در گذشته با سنت و سیره نبوی مبارزه کرده و تلاش داشته‌اند منابع اولیه آن را از بین ببرند. خوشبختانه در سال‌های اخیر اوراق پراکنده‌ای از سیره ابن اسحاق در کتابخانه ظاهریه دمشق پیدا شده و دو تن، جداگانه آن را منتشر کرده‌اند.

آنچه ذهبی بیان کرده، نشانه روشنی از بی‌توجهی به تدوین احادیث و تفسیر در دوران خلافت اموی است. وی در حوادث سال ۱۴۳ که ده سال بعد از خلافت عباسیان است می‌نویسد: در این عصر علمای اسلام شروع به تدوین حدیث، فقه و تفسیر کردند و ابن جریح در مکه و دیگران به تصنیف پرداختند.

بر خلاف جریان خلافت، رهبران شیعه بر سیرۀ نبوی تأکید داشتند و آن را ملاک عمل خود دانسته و فقیه واقعی را کسی می‌دانستند که به سنت پیامبر(ص) متمسک شود. بخشی از سیره نبوی و ائمه اطهار(ع) در کتب اربعه بازتاب یافته است. ما تلاش کرده‌ایم سیره معصومان را از مهم‌ترین منابع معتبر شیعه استخراج کنیم. همه صاحب‌نظران بر این باورند که بهترین اخبار و معتبرترین آنها در این چهار اثر موجود است؛ بنابراین خبری که در این سه یا چهار اثر نقل شده باشد، از درصد اعتماد بالایی برخوردار است و سیرۀ مستخرج از این منابع می‌تواند از پذیرش و اقبال عمومی بیشتری برخوردار شود.

مفهوم‌شناسی واژه سیره

سیره از ماده “سَیر” و سیر به معنای رفتن است. سیره را به معنای راه و روش دانسته‌اند؛ آن‌گونه که گفته می‌شود: در میان مردم با سیره و روش نیک یا زشت رفتار کرد و جمع آن سِیَر است. بیشتر کتاب‌های لغت سیره را به معنای روش و راه دانسته‌اند: “سَ ی رَ: اصلی است که دارای یک ریشه و دلالت بر گذشت و جریان دارد از سارَ يَسِيرُ سَيْراً و سیر به معنای سیر در روز و شب است. سیره روش در چیزی و به معنای سنت است؛ زیرا حرکت می‌کند و جریان می‌یابد...”. بنابراین گونه‌ای دوام و استمرار در معنای سیره نهفته است. معنای دیگری که برای سیره یاد کرده‌اند، هیئت و حالت است. وزن “فِعْلَه” برای حالت می‌آید. “سیره حالتی است که انسان و غیرانسان به گونه غریزی یا دریافتی بر آن است و گفته می‌شود سیره نیکو، سیره زشت. سخن خدا که می‌فرماید: ﴿سَنُعِيدُهَا سِيرَتَهَا الْأُولَى﴾، یعنی حالت چوبی که عصا [ی موسی] داشت”.

در مجمع البحرین و لسان العرب سیره به روش و رفتار و حالت و حیات معنا شده است. طبرسی در مجمع البیان ذیل آیه فوق، سیره و راه را همانند دانسته و آن را به حرکت چیزی در جهتی خاص معنا کرده است و گفته ﴿سِيرَتَهَا الْأُولَى﴾ یعنی بازگشت اژدها به حالت نخستین که همان عصاست. برابر این بیان سیره به معنای رفتاری است که جهت خاصی را پی می‌گیرد: “سیره اسم از "سار" است. سنت، راه، مذهب، هیئت و سیره به یک معنی‌اند”. سیره بر وزن فِعْله، برای بیان نوع عمل است؛ مانند نوع هیئت، جریان و حالت و کیفیت آن و “فَعله” به فتح “فا” به معنای انجام یک بار است. منظور از نوع، تکرار عمل نیست؛ بلکه شیوه و روش است. نوع نشستن، حالت سخن گفتن و چگونه برخورد کردن با دیگران، گرچه یک بار اتفاق بیفتد. سیره به زشت و زیبا تقسیم می‌شود؛ در نتیجه نوع عمل به معنای قواعد کلی نیست، گرچه می‌توان از آن اعمال، قواعدی استخراج کرد که معنای دیگری برای سیره است. سیره یعنی سبک زندگی و رفتار. از آنجا که امکان دارد برخورد با یک حادثه بیش از یک مرتبه رخ ندهد، به شیوه و نوع آن برخورد، سیره اطلاق می‌شود؛ برای مثال وقتی پیامبر(ص) لحد قبر سعد بن معاذ را با سنگ می‌چیند، می‌فرماید: می‌دانم پس از مدتی اینها از بین می‌روند، «وَ لَكِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يُحِبُّ عَبْداً إِذَا عَمِلَ عَمَلًا أَحْكَمَهُ»: ولی خداوند بنده‌ای را دوست دارد که وقتی کاری را انجام می‌دهد، آن را به درستی به پایان رساند. درست انجام دادن عمل، در اینجا سیرۀ پیامبر(ص) نامیده می‌شود که حضرت به آن عنایت داشت.

سیره در اصطلاح

در مجموع می‌توان سه معنای اصطلاحی برای سیره ذکر کرد که با آنچه در روایات آمده سازگاری دارند یا دست‌کم در روایات به آنها اشاره شده است:

روش عملی

در بحث از سنت اشاره شد که بخشی از سنت، فعل یا عمل معصوم است که می‌توان از آن با عنوان سیره یاد کرد. در روایات بسیاری، سیره به معنای عمل و رفتار و شیوه برخوردی که معصوم با دیگران داشته، آمده است. امیر مؤمنان(ع) رهبر جامعه اسلامی را به خودسازی و راهنمایی دیگران با سیره عملی خود سفارش می‌کند: «وَ لْيَكُنْ تَأْدِيبُهُ بِسِيرَتِهِ قَبْلَ تَأْدِيبِهِ بِلِسَانِهِ»: و حاکم باید آموزش او به کردارش پیش از آموزشش به گفتارش باشد. منظور حضرت تمامی گفتارها و رفتارهاست؛ زیرا رهبر اسلامی باید در تمام زمینه‌ها الگوی و اسوه دیگران باشد. در رفتار انسان هدفمند مانند فرد معصوم، گونه‌ای هماهنگی و همسویی وجود دارد که از مجموع آن می‌توان به سبکی ویژه دست یافت. اینکه در روایات به فرمانروایان سفارش می‌شود برابر کتاب خدا و سیره پیامبر(ص) رفتار کنند، یعنی رفتار و کردار و گفتار آنان با آنچه حضرت انجام داده، ناسازگاری نداشته باشند؛ زیرا رفتار پیامبر(ص) در تمام زمینه‌ها حجت است: ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ﴾؛ چون شخصیتی هدف‌دار هستند و اعمال ایشان هدفمند است. سیره به این معنا در صدر اسلام بین مسلمانان رایج بوده است. در شورای شش نفرۀ برگزیدۀ عمر بن خطاب، عبدالرحمان بن عوف که بر اساس حُکم عُمَر، حقّ گزینش داشت، به علی(ع) پیشنهاد کرد: “من با تو بیعت می‌کنم که برابر کتاب خدا و سنّت پیامبر(ص) و سیره ابوبکر و عمر عمل کنی”. علی(ع) پاسخ فرمود: طبق کتاب خدا و سنت پیامبر(ص) به مقداری که بتوانم عمل می‌کنم؛ یعنی برابر صلاحدید خود عمل خواهم کرد نه سیره و روش دو خلیفه پیشین؛ چون اگر بر خلاف کتاب و سنت عمل کرده باشند، سنت آنان ارزش ندارد. این نکته را در مورد بیعت مردی خثعمی فرمودند. این گفتگو نشان می‌دهد که سیره در مورد کارهای دیگران نیز به کار می‌رفته است. منتها علی(ع) سیره آنان را قبول نداشت و شرط عبدالرحمان بن عوف را نپذیرفت.

سیره در روایات افزون بر رفتار و عمل شخصی پیامبر، در نوع و سبک کردار و رفتار وی با امت نیز به کار رفته است. امام باقر(ع) فرمود: پیامبر(ص) با گذشت در میان امتش عمل می‌کرد. در نقلی آمده است: «إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(ص) سَارَ فِي أُمَّتِهِ بِاللِّينِ كَانَ يَتَأَلَّفُ النَّاسَ»: رسول خدا(ص) در میان امت خود با نرمش و مدارا رفتار کرد تا به تألیف قلوب مردم بپردازد. از آنچه در کاربرد سیره درباره رسول خدا(ص) و خلفا یاد شد، می‌توان به این نتیجه رسید که روش عملی رهبران جامعه دو گونه است: روش و سیره فردی و روش و سیره اجتماعی.

• سیره فردی: منظور از روش فردی کارهایی است که به دیگران ارتباط پیدا نمی‌کند؛ مانند خوراک، لباس، مسکن و.... این موارد از سنت‌های زاید محسوب می‌شود که بیان شد. روشن است رهبر جامعه اسلامی در این زمینه‌ها نیز الگوی دیگران است و چه بسا وظیفه‌های ویژه‌ای برای وی باشد. به فرموده امام علی(ع): “خداوند بر رهبران عادل واجب کرده است که سطح زندگی خود را بسان پایین‌ترین افراد جامعه قرار دهند تا نیازمندان از فقر خویش ناراحت نگردند”. ثقةالاسلام کلینی در اصول کافی بابی را در این باره گشوده با عنوان “سیره شخصی امام و سیره وی در خوراک و پوشاک وقتی که رهبری را به دست گرفت”. در روایتی از آن باب، امام صادق(ع) به کسی که خرده می‌گیرد که علی بن ابی طالب(ع) لباس ساده و زِبر و پشمین می‌پوشید که فقط چهار درهم ارزش داشت؛ چرا شما لباس نو پوشیده‌اید؟ حضرت پاسخ می‌دهد: پوشیدن چنان لباسی (در این زمان) سبب شهرت می‌گردد و درست نیست و آنچه پوشیده‌ام، لباس رایج و معمول جامعه اسلامی است؛ جز اینکه قائم ما وقتی قیام کند، لباسی مانند لباس علی(ع) می‌پوشد و برابر سیره او عمل می‌کند. و در پاسخ به اعتراض مشابهی از سفیان ثوری جوابی مشابه دارد. سیره عبادی حضرت از یک جهت جنبه فردی دارد و از جهت دیگر الگویی برای دیگران است.

• سیره اجتماعی: منظور از سیره اجتماعی روش برخورد با دیگران در مسائل گوناگون آموزشی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی است. سیره در سخنان امیرالمؤمنین(ع) در موارد بسیار به معنای راه و روش برخورد اجتماعی به کار رفته و بر سیره نیکو با دیگران تأکید شده است؛ از جمله در نامه به مالک اشتر حُسن سیره را از آداب والی می‌شمارد و در مواردی دیگر می‌فرماید: “نیکویی سیرت و راه، عنوان نیک باطنی است” یا “نیکویی سیرت و راه، زیبایی قدرت و سبب حفظ فرمانروایی است”.

روش و احکام جهاد

در میان فقیهان و لغویان و در پاره‌ای روایات، سیره درباره روش جنگی رسول خدا(ص) یعنی “مغازی” به کار رفته و کتاب سِیَر در کتاب‌های حدیثی و فقهی، مرادف با کتاب جهاد است. در میان فقیهان شیعه شیخ طوسی در نهایه و مبسوط عنوان “کتاب الجهاد و سیرة الإمام” را برای مسائل جهاد برگزیده. ابوالصلاح حلبی در کتاب جهاد فصلی را با عنوان “سیرة الجهاد” آورده است. ابن ادریس در سرائر از عنوان “کتاب الجهاد و سیرة الإمام” برای مسائل جهاد استفاده کرده است. در بیشتر کتب زیدیه کتاب سیر درباره سیره و مشخصات امام مسلمین به کار رفته است؛ زیرا جهاد از نظر آنان از اصول دین است. بخاری در کتاب صحیح بحث‌های جهاد را ذیل عنوان “کتاب الجهاد و السِیر” یاد کرده است. کرمانی در شرح خود بر صحیح بخاری می‌نویسد: “سِیَر به کسر، جمع سیره به معنای راه است. گفته می‌شود از "سار یسیر" است و جهاد را از آن جهت به سیره ترجمه کرده‌اند که احکام یادشده در آن، از سیره پیامبر(ص) در جنگ‌هایش گرفته شده است”. بیهقی در کتاب سنن الکبری مسائل جهاد را تحت عنوان “کتاب السِیرَ” آورده، گرچه به شرح حال پیامبر(ص) هم پرداخته است.

در کتاب‌های لغت این نکته به روشنی بیان شده که کتاب السِیر همان کتاب جهاد است. فیومی در مصباح المنیر می‌نویسد: “سیره در زبان فقها غلبه دارد بر جنگ‌ها”. طریحی در مجمع البحرین می‌نویسد: “کتاب السِیر جمع سیره به معنای راه و روش است؛ زیرا احکامی که در آن وجود دارد، از روش رسول خدا(ص) در جنگ‌ها گرفته شده است”. شاید نخستین کاربرد شایع سیره، در جنگ‌ها باشد؛ زیرا جنگ با سیر و حرکت آغاز می‌شود. در أقرب الموارد در این باره نوشته شده است: “سیرۀ سلطان روش برخورد او با رعیت است... و اصل آن حالت سیره است؛ جز اینکه در زبان شرع بر کارهای جنگ و آنچه به آن بستگی دارد، چیرگی یافته؛ آن‌گونه که "مناسک" بر کارها و اعمال حج چیرگی یافته است... به جنگ‌ها ازآن رو سیره گفته‌اند که با حرکت و سیر آغاز می‌شوند و مراد از "کتاب السِیر" روش برخورد امام با مجاهدان و کافران است و سیرۀ انسان چگونگی رفتار وی در میان مردم است...”. در کتاب‌های حدیثی شیعه روایاتی وجود دارد که در آنها سیره به روش پیامبر(ص) در جنگ‌ها گفته شده است. در روایتی امام سجاد(ع) برخورد امیر مؤمنان(ع) با باقیمانده سپاه جمل را بسان برخورد پیامبر(ص) در روز فتح مکه می‌داند. در روایتی دیگر آمده است امیر مؤمنان(ع) “درباره اصحاب جمل آن گونه عمل کرد که سیره رسول خدا(ص) در روز فتح مکه بود”؛ یعنی آنان را بخشید و با مهربانی با آنان برخورد کرد. نوع و سبک برخورد هر دو بزرگوار در فتح مکه و با اصحاب جمل یکی بود و آن گذشت و عفو بود. حفص بن غیاث گوید: برخی برادرانم از من خواستند درباره مسائل سیره از امام صادق(ع) بپرسم. من هم این مسئله را پرسیدم که سپاهی از دشمن غنیمت می‌گیرد، بعد سپاهی دیگر به آنها ملحق می‌شود. از این روایت استفاده می‌شود کلمه سیره در آن زمان به معنای مسائل مربوط به جنگ بوده است. استفاده از ترکیب واژه "سار یسیر" به جای عمل و فعل در این موارد برای اهتمامی است که به سیره گذشتگان داشته‌اند. بدیهی است که بین معنای لغوی و اصطلاحی ارتباط وثیقی وجود دارد.

اولین کاربرد سیره در مغازی

گروهی بر این باورند که محمد بن مسلم شهاب زهری (م۱۲۴) نخستین کسی است که سیره را در معنای “مغازی” و جنگ‌ها به کار گرفته است. این سخن ادعایی بیش نیست؛ زیرا در روایتی که از امام سجاد(ع) درباره جنگ جمل یاد شد، سیره در معنای جنگ به کار رفته بود و امام سجاد(ع) در سال ۹۵ درگذشته و استاد زهری به شمار می‌آید. وقتی زهری از حضرت حدیث نقل می‌کرد، با تعبیر زین العابدین او را می‌ستود. امام(ع) نیز در نامه‌ای وی را از همکاری با دستگاه خلافت اموی نهی فرمود. امام سجاد(ع) در دعای ۲۷ صحیفه سجادیه درباره مرزداران می‌فرماید: «وَ عَلِّمْهُ السِّيَرَ وَ السُّنَنَ»: او را علم جهاد و سنت بیاموز. در ریاض السالکین در شرح این جمله چنین آمده: “منظور از "سِیَر" در این جمله احکام جهاد است و از این جمله استفاده می‌شود که چیره شدن اسم سِیر بر احکام جهاد، اصطلاحی قدیمی است که در صدر اول اسلام بوده و فقیهان زمانی که سِیَر را به گونۀ مطلق بیان کنند، منظور جنگ است”. بنابراین نمی‌توان زهری را نخستین کسی دانست که “سِیَر” را در احکام جهاد به کار گرفته؛ بلکه پیش از وی دیگران از جمله امام سجاد(ع) از این اصطلاح استفاده کرده‌اند. دور نیست که زهری این نکته را از امام سجاد(ع) گرفته باشد و امکان دارد این اصطلاح در آن زمان رایج بوده باشد.

نگارش شرح حال بزرگان

معنای دیگر سیره بیان شرح حال بزرگان است. این معنی از دو معنای پیشین گسترده‌تر است و اکنون رواج دارد. حاجی خلیفه درباره علم سیره می‌نویسد: “علم سِیر دربرگیرنده چند فن و بخش است: اسماء پیامبر، ویژگی‌ها، فضایل، جنگ‌ها، تولد و بعثت آن حضرت”. سیره ابن هشام، سیره حلبی و سیره ابن کثیر و... دربردارنده سرگذشت و رفتار پیامبرند. چون هدف از این گونه سیره نگاری‌ها، پیروی و الگوگیری است، دیدگاه‌های عقیدتی افراد نیز ارائه می‌شود. سیره یعنی تاریخ زندگانی افراد از زوایای گوناگون. این معنا از سیره تفاوتی با تاریخ ندارد، جز اینکه تاریخ مربوط به سرگذشت تمام ملت‌ها و قوم‌هاست و سیره مربوط به سرگذشت انسان‌های برجسته و فرهیخته. این معنا از باب توسعه در معنای سیره است. به جهت نگاه خاص و احترام‌آمیزی که به سیره شده، درباره بزرگان به کار می‌رود؛ از این‌رو در تعریف سیره نوشته‌اند: تدوين تفاصيل حياﺓ أحد المشاهير و أعماله: [سیره] نگارش شرح زندگانی و رفتار یکی از بزرگان است.

کتاب‌های گوناگونی به عنوان سیره در شرح حال افراد نگاشته شده است: سیر الملوک یا سیاست‌نامه خواجه نظام الملک طوسی، سیر الأقطاب، سیر الأنبیاء و الائمه، سیرة ابن طولون، سیرة أجنبی، سیرة ابی بکر، سیرة الأسکندر، سیرة الأنبیاء، سیرة الصدیقة الکبری، سیرة القائم و.... دائرة المعارف اسلامیه که توسط مستشرقان نگاشته شده، سیره را به همین معنا دانسته است. حاجی خلیفه نیز علم سیره را به این معنا گرفته و نخستین کسی را که دراین باره کتاب نگاشته، محمد بن اسحاق (م۱۵۱) دانسته است. سیدحسن صدر این نظر را تأیید می‌کند.

هَدْی مرادف سیره

“هَدْی” دارای دو معناست؛ یکی به معنای هدیه برای خانه خدا و قربانی حج آمده است. علی(ع) افتخار می‌کرد که در قربانی رسول خدا(ص) شریک بوده است. معنای دیگر هدی سیره و روش و هیئت ظاهری افراد است؛ یعنی اینکه افراد ظاهرالصلاح هستند یا بدعمل و بدرفتار. در اخبار از هدی و روش امام عسکری(ع) به نیکی یاد شده است. هدی و روش افراد صالح حجت برای دیگران معرفی گردیده است. هدی چون معنای عام دارد، مقید به صالح شده؛ یعنی سیره و خصلت نیکو. پیامبر(ص) فرمود: «الْهَدْيُ الصَّالِحُ وَ السَّمْتُ الصَّالِحُ وَ الِاقْتِصَادُ جُزْءٌ مِنْ خَمْسَةٍ وَ أَرْبَعِينَ جُزْءاً مِنَ النُّبُوَّةِ»: خصلت نیکو و روش پسندیده و میانه‌روی جزیی از ۴۵ جزء (به نقلی ۲۵ جزء) خصلت‌های پیامبری است. در کتاب‌های مختلف این حدیث را معنا کرده‌اند. شماری در هنگام بیان معنای این حدیث، بر حسن پیروی از روش و سیره پیامبر(ص) اسلام و دیگر پیامبران تأکید کرده‌اند. حضرت علی(ع) در نامه به یکی از کارگزاران خود به نام منذر بن جارود می‌نویسد: خوبی پدرت مرا فریب داد؛ من تصور کردم تو از سیره نیکوی وی پیروی می‌کنی. هدی به معنای سیرۀ نیکو از جانب امیر مؤمنان(ع) به کار رفته است. در روایات به پیروی از هَدْی و سیره رسول خدا(ص) سفارش شده است. امیر مؤمنان(ع) می‌فرماید: «فَاقْتَدُوا بِهَدْيِ رَسُولِ اللَّهِ(ص) فَإِنَّهُ أَفْضَلُ الْهَدْيِ وَ اسْتَنُّوا بِسُنَّتِهِ فَإِنَّهَا أَشْرَفُ السُّنَنِ»: اقتدا کنید به سیره و روش رسول خدا(ص) چون برترین سیره است و به سنتش عمل کنید؛ چون شریف‌ترین سنت‌هاست. بنابراین می‌توان هَدی پیامبر(ص) را همان روش و رفتار حضرت دانست و سنت را گفتار و آنچه بنیان نهاده است.

تفاوت سیره و سنت

اگر سیره را به معنای سوم یعنی شرح حال افراد بگیریم، آن‌گونه که امروز مشهور است، معنایی گسترده‌تر از معنای سنت خواهد داشت؛ چون این نوع سیره سخنان و افعال و تأییدات ایشان را در بر می‌گیرد؛ ولی سمت و سوی بحث‌های اصلی آن، جنبه تاریخی دارد که در معنای اصطلاحی سنت مطرح نیست. اما اگر سیره را به معنای رفتار و فعل بدانیم، یعنی معنای نخست، می‌توان گفت بین سیره و سنت با توجه به روایات، عموم و خصوص مطلق است؛ زیرا سنت سیره عملی را شامل می‌شود، اما سیره گفتار پیامبر(ص) را در بر نمی‌گیرد؛ اما اگر در معنای سیره به قرآن توجه کنیم، بنا بر تعریفی که درباره سنت دارند که در برابر قرآن است، بین این دو عموم و خصوص من وجه می‌شود؛ زیرا گزارش‌هایی که در قرآن درباره رفتار و سیره پیامبر(ص) آمده است، سنت نامیده نمی‌شوند، اما سیره به آن اطلاق می‌گردد؛ ﴿وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ﴾ حکایت از سیره اخلاقی پیامبر(ص) دارد، ولی به آن سنت گفته نمی‌شود. می‌توان گفت سیره پیامبر در قرآن، ولی نمی‌گویند سنت پیامبر در قرآن. بخش دوم کتاب را می‌توان بر اساس تعریف سوم از سیره دانست که شرح حال بزرگان است؛ ولی آنچه شاکله اصلی این اثر را تشکیل می‌دهد، سیره به معنای عمل و رفتار معصوم است. معنای اول که درضمن، تقریر معصومان را نیز در بر می‌گیرد. البته از نگاهی دیگر قول نیز نوعی عمل صادر از فرد است یا حکایت از باور و پایبندی گوینده به آن دارد و ایجاد سنت‌ها بر اساس این نوع دستورهاست و در مواردی می‌توان آن را نشانه‌ای بر سیره عملی دانست. یا ترک عملی نشانه‌ای دیگر از عمل است که شیخ طوسی آن را قسمی از افعال النبی می‌داند. برای مشخص و محدودشدن مباحث، به مواردی که حکایت از سیره عملی و رفتار معصوم دارد اشاره می‌کنیم.

اهل سنت از جمله حاکم نیشابوری و شاطبی سنت را به گفتار و کردار خلفا یا تمامی صحابه گسترش می‌دهند؛ علمای متأخر آنان نیز سنت را روش بزرگان دین دانسته‌اند و در نتیجه به ادعای آنان، شامل همه صحابه می‌شود. شیعه سنت را به گفتار و کردار و تقریر پیامبر(ص) و معصومان اطلاق می‌کند و منحصر در پیامبر نمی‌شمارد. ناگفته نماند بسیاری از رفتار مسلمانان برگرفته از سنت قولی پیامبر(ص) است و در پاره‌ای روایات که به این‌گونه مسائل اشاره شده، از تعبیر «جَرَتِ السُّنَّةُ» استفاده گردیده؛ یعنی در موردی پیامبر(ص) دستور داد این‌گونه عمل شود و به مرور جزو سیره مسلمانان گردیده است. شهید مطهری در آغاز کتاب سیره نبوی، سیره را به معنای نوع و سبک رفتار گرفته؛ اما گزارش‌هایی که در این کتاب آمده، گسترده‌تر و عام است؛ زیرا هر رفتار سبکی دارد.

سیره در لغت

سیره اسم مصدر و از ماده سَیْر و بر وزن «فِ‍عْلَه» است که در زبان عربی بر نوع دلالت می‌کند؛ مانند جَلسه که به معنای نشستن و جِلسَه که به معنای سبک و نوع آمده است. سیره هم در لغت به معنای حرکت، سنت، حالت و طریقه است؛ ولی برخی آن را حالتی ماندگار برای انسان و غیر او دانسته‌اند و بعضی آن را سنت و طریقه ساری و جاری خوانده و گفته‌اند: سیره طریقه و سنتِ در شیء است؛ زیرا حرکت و جریان دارد و سنّت پیامبر(ص) نیز همان سیره حضرت است؛ اما به لحاظ اینکه حرکت و جریانی نظام‌یافته در ظهور صفت و گفتار و رفتار است، این نام را به خود گرفته است.

سیره در اصطلاح

برای این گونۀ از سیره به لحاظ رشته‌های مختلف علمی تعاریف گوناگونی است که از آن دست است.

سیره در اصطلاح اصولی

در اصطلاح اصولی به روش و شیوه مستمر عملیِ میان گروهی از مردم در انجام یا ترک کاری سیره گفته شده است؛ ولی اگر آن گروه از عقلای آنان باشند، آن روش عملی را سیره عقلا گویند و اگر مسلمانان یا گروه خاصی از آنان بودند، آن را سیره متشرعه خوانند.

سیره در اصطلاح فقهی

در اصطلاح فقهی به سبک و روش مستمرِ عملی گروهی از مسلمانان به لحاظ اینکه مسلمان یا شیعه دوازده‌امامی‌اند، سیره گفته می‌شود. نیز در کلمات فقها از آن به اجماع فعلی نیز تعبیر شده است.

سیره در اصطلاح مورخان

در اصطلاح مورخان به روش و سنت جاری در زندگی اشخاص یا حاکمان سیره گفته شده است. چنین معنایی در متون روایی و تاریخی ما فراوان به چشم می‌خورد که نمونه بارزی از آن در سخن امام حسین(ع) به ابن‌عباس تبلور یافته است؛ آن‌گاه که حضرت هنگام حرکت از مکه به سمت کوفه فرمود: «من طبق سیره جد و پدرم [قدم به این راه گذارده و] حرکت می‌کنم». نمونه دیگری از آن در پاسخ امام باقر(ع) به شخصی تبلور یافته است که از شیوه حکومتی ولی عصر(ع) می‌پرسد و آن حضرت می‌فرماید: «طبق سیره رسول خدا حرکت می‌کند تا اسلام پیروز شود». سپس راوی می‌پرسد سیره پیامبر خدا چگونه بوده است؟ آن حضرت فرمود: «آنچه در جاهلیت بود، باطل کرد و مردم را با عدالت استقبال کرد و در برخورد با آنان روشی عادلانه داشت». پس سیره اقسامی دارد؛ مانند سیره عقلا، سیره متشرعان و سیره نبوی. مراد از سیره نبوی رفتار پیامبر اعظم(ص) در ابعاد گوناگون عبادی، سیاسی، فرهنگی و غیر آن است.

سیره نبوی از سنت به شمار می‌رود و حجت است. سیره معصومان(ع) در جایگاه جانشینی رسول خدا(ص) نیز ملحق به سیره نبوی و حجت است و مراد از سیره مد نظر در تحقیق پیش رو، قسم اخیر آن است که به‌منظور آشنایی با آن مورد بررسی قرار می‌گیرد و همگان به پیروی از آن فرا خوانده می‌شوند؛ زیرا معصومان سرآمد افراد بشر در همه زمان‌ها هستند و رفتار آنان برخاسته از بالاترین مرتبه عقلانیت، بلکه عقلانی‌ترین صورت ممکن از رفتار است که مقام اثبات آن علم کلام است.

منابع

1. علی اکبری، محمد حسین، سیره معصومان در فقرزدایی