ظلم‌ستیزی در معارف و سیره نبوی
- ظلم‌ستیزی در قرآن - ظلم‌ستیزی در حدیث - ظلم‌ستیزی در نهج‌البلاغه - ظلم‌ستیزی در سیره پیامبران - ظلم‌ستیزی در معارف و سیره نبوی - ظلم‌ستیزی در معارف و سیره علوی - ظلم‌ستیزی در معارف و سیره سجادی - ظلم‌ستیزی در معارف دعا و زیارات - ظلم‌ستیزی در فقه سیاسی - ظلم‌ستیزی در اخلاق اسلامی - ظلم‌ستیزی در معارف مهدویت - ظلم‌ستیزی در معارف انقلاب اسلامی - ظلم‌ستیزی از دیدگاه اهل سنت
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل ظلم‌ستیزی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
مقدمه
- مبارزه با ظلم و زیر بار ظلم نرفتن از جمله ویژگی‌های حضرت محمد است و این امر در زندگی نورانی آن پیام‌آور خوبی‌ها و عدالت بخشِ جامعه پر از ظلم اعراب جاهلی، به روشنی مشاهده میشود. رسول مبارز اسلام نه تنها پس از دریافت نشان نبوت، بلکه پیش از بعث نیز از مبارزان واقعی در عرصه ظلم‌ستیزی و عدالت پروری بوده است و تاریخ نیز بر این امر گواه است که ظلم‌ستیزی و مقابله با روحیه ظلم پذیری در جامعه و دفاع از مظلوم از ویژگی‌های بارز آن حضرت است. چنان که پس از مهاجرت به مدینه از حضرت درباره حلف الفضول (یا پیمان جوانمردان) نقل شده است که فرمود: لَقَد شَهِدتُ فی دارِ عَبدِ الله بنِ جدعَانَ حِلفاً لَو دُعِیتُ بهِ فی الإسلامِ لَأَجَبتُ، تَحالَفُوا أَن یَردُوا الفُضولَ عَلی أهلِها وألا یعز ظالم مظلوماً[۱]؛ در خانه عبدالله بن جُدعان در پیمانی حضور یافتم که اگر در اسلام هم به مانند آن دعوتم کنند، اجابت می‌کنم، این که سوگند یاد کردند حق هر که را به اهلش برگردانند تا ظالم بر مظلوم عزت نیابد.و این در حالی بود که بنا بر نقل مورخان شرکت پیامبر(در چنین اقدام ظلم‌ستیزانه‌ای مربوط به بیست سال قبل از بعثت میشود، یعنی زمانی که هنوز بیست سال بیشتر نداشتند[۲] از این رو، مشاهده میشود که رسول الله(ص) اهتمام خاصی به پرهیز از ظلم و دفاع از مظلوم داشته است. با توجه به سیره پیامبر(از مهمترین شیوه‌های مبارزاتی پیامبر(در ریشه کن کردن ظلم در جامعه عبارت‌اند از:
- الف) عدم مسامحه در مبارزه با ظلم: پیامبر گرامی اسلام(ص) در طول تاریخ رسالت خویش هرگز با ظلم مداهنه نکرد و پذیرای باطل نشد و برای پیش بردن امور با ظلم سازش ننمود و هیچ گاه موضع حق را به ظلم و باطل نفروخت، حتی در بدترین شرایط، آن زمان که به مرگ تهدید شد و یا با تطمیع می‌خواستند او را از انجام رسالتش،که دعوت به حق و مبارزه با ظلم و جهل بود، بازدارند، کوچکترین تمایل و انحرافی پیدا نکرد و در راه نجات بشر و مبارزه با ظلم و ستم تن به سازش نداد و با ستمگران همراه نشد و بدون هیچ مداهنه ای در پاسخ به وعده‌های سران و اشراف قریش میفرماید: [وَالله] لَو وُضِعَتِ [وَضَعُوا] الشَّمسُ فِی یَمینِی وَالقَمَرُ فِی یَساری [شِمالی]، مَا ترَکتُ [علی أن أترک]هذا الأَمرَ حَتّی یُظهِرَهُ الله تعالَی، أَو أُهلِکَ فی طلَبِهِ [فیهِ مَا تَرَکتُهُ][۳]؛ به خداقسم، اگر [سران و اشراف قریش]خورشید را در دست راست من و ماه را در دست چپ من قرار دهند، هرگز از دعوت خود دست برنمی دارم تا آنکه خداوند آن را انتشار دهد یا در راه آن کشته شوم. گفته‌اند مردی از بنی زُبید در ماه ذی قعده وارد مکه شد و کالایی داشت، عاص بن وائل سَهمی آن را خرید ولی بهای آن را پرداخت نکرد، کار به مشاجره کشیده شد، اما مرد نتوانست حق خود را بگیرد. از این رو، بزرگان قریش را به دفاع از مظلوم فراخواند. سپس بزرگان قریش جمع شدند و پیمان بستند که هر ستمدیده ای را یاری کنند و در گرفتن حق مظلوم همراه باشند و اجازه ندهند در مکه بر کسی ستم شود، این پیمان “حلف الفضول” نام گرفت که پیامبر نیز در آن حضور داشت[۴] این استواری بر عدم مداهنه در تمام دوران دعوت رسالت پیامبر برپا ماند و آن حضرت در راه حق به سازشکاری و انحراف پذیری میدان نداد.حق و عدالت برای رسول ختمی مرتبت برترین ارزش را داشت و آن حضرت همه چیز را در این جهت می‌خواست.[۵]
- ب) اقامه عدل و اهتمام به آن: مطالعه تاریخ گویای این امر است که جامعه عصر پیامبر(ص) (،جامعه ای بر پایه قسط و عدل و برابری انسان‌ها و نفی ظلم و تبعیض اجتماعی بود؛ بین عرب و عجم در حقوق و مزایا و تکالیف و وظایف فرقی وجود نداشت، درآمدها و غنایم جنگی به مساوی توزیع میشد و تکالیف و وظایف از همه خواسته میشد، ملاک قرب و بعد، کمالات معنوی و اخلاقی بودند که در توزیع پاداش‌ها و هدایا نقشی نداشتند، تنها تلاش‌ها و همت‌ها و فعالیت‌های فردی،و نه وابستگی‌های قومی و گروهی او، ملاک برتری شخص قلمداد می‌گردید. زندگی اسلامی و حیات مبارک پیامبر(ص) (و تاریخ اسلامی در بهترین زمان‌ها و سالم ترین دوران‌هایش حاکی از عدل پروری و عدالت جویی است. پیامبر(ص) (خود نمونه ی فردی عادل بود که در طول حیاتش به عدالت رفتار میکرد و دیگران را نیز به آن ترغیب میکرد. قال رسول الله(ص): «أوصانی ربی بتسع،... والعدل فی الرضا والغضب»[۶]؛ پروردگارم مرا به نه چیز سفارش کرد:... و عدالت در خرسندی و خشم،.... یکی از اهدافی که پیامبر گرامی اسلام(ص) از همان ابتدا به دنبال آن بود، ایجاد محیطی سالم برای معیشت انسان و زندگی بشری بود؛ یعنی دنیایی که در آن حق ضعیف به وسیله قوی خورده نشود، دنیایی که در آن، ناکامی مطلق برای ضعفا و دریده شدن به وسیله اقویا نباشد. از این رو، در برپایی عدالت چنان بود که می‌فرمود: أیها الناس انه و الله ما فیکم أحد أقوی عندی من الضعیف حتی آخذ الحق له ولا أضعف من القوی حتی آخذ الحق منه[۷]؛ مردم! به خدا سوگند کسی از شما نزد من قوی‌تر از ضعیف نیست تا حقش را بگیرم، و کسی نزد من ضعیف‌تر از قوی نیست تا حق [دیگران] را از او بگیرم. پیامبر(ص) (در هر شرایطی بر قسط و عدل پایداری می‌‌ورزید و همواره اسوه عدالت همه جانبه بود چنان که در وصفش آمده است: وکان کلامه الفصل، وحکمه العدل، وسیرته القصد، وسنته الرشد، وبعثه رحمة للعباد[۸]؛ سخنش جدا کننده حق از باطل بود، و داوری او بر اساس عدالت بود، سیرت او میانه روی در کار بود،شریعت او راه حق را نمودار میکرد، و برانگیختش برای بندگان رحمت بود. و باید گفت حرکت بعثت نبوی راهی نو در مقابل بشریت نهاد، چنان که قرآن کریم میفرماید: ﴿هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَمَلَائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا﴾[۹]بعثت برای این بود که انسان‌ها را از ظلمات خارج کند و به نور هدایت کند؛ ظلمات جهل و شهوت، ظلمات شرک و نفاق، ظلمات بی عدالتی و جور و تبعیض، ظلمات دوری از اخلاقیات و آلوده شدن به لجنزار فساد، ظلمات کج فهمی‌ها و بدفهمی‌ها، ظلمات تاریکی‌ها، ظلماتی که انسان را فرو می‌برد و به تباهی می‌کشاند. و پیامبر اکرم(ص) (به عنوان هادی این راه، با سلاح عدل به برداشتن این موانع قدم برداشت و همیشه شعارش عدالت و عدالت‌پروری و مبارزه با ظلم بود. خصوصیت حکومت پیامبر(ص) این بود که به جای ابتناء بر ظلم، بر عدل ابتناء داشت[۱۰].
- ج) رویارویی و مقابله با استکبار: رسول خدا در تمام دوران رسالت خویش رویاروی مستکبران ایستاد و با خودکامگی و ستمگری و جنایتکاری و تجاوزگری مبارزه کرد. عصر مکّی به مقاومت در برابر آزارها، تهدیدها، شکنجه‌ها و دیگر اقسام فشارها گذشت و پیامبر(ص) بر دعوت به توحید ایستادگی نمود؛ و عصر مدنی به دفاع همه جانبه از حریم توحید طی گشت و رسول خدا(پس از نزول آیه «قتال» که به مسلمانان اجازه مقابله نظامی داده شد، حدود صد اقدام نظامی و جنگ دفاعی را برای مقابله با مستکبران تدارک کرد. به طور متوسط تقریباً هر ماه یک حرکت نظامی یا نبرد برای دفع تهاجم‌ها و توطئه‌ها سازماندهی شد[۱۱] مقابله با مستکبرین و ظالمین و دفاع از ارزش‌های انسانی و ایمانی امری ضروری و اصلی عقلایی است. از این رو، خداوند به مؤمنین دستور می‌‌دهد که برای دفاع از این ارزش‌ها و مرزها و حریم‌ها به جهاد در راه خدا بپردازند تا ظلم و ستم مستکبران را دفع کنند: ﴿قاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ﴾[۱۲]. البته باید توجه داشت تمام جنگ‌های پیامبر(از باب دفاع بوده است و ماهیتی دفاعی، ایمانی و انسانی دارد، چنان که شیخ محمد جواد بلاغی در این باره می‌نویسد: فکانت حروبه بأجمعها دفاعا لعدوان المشرکین الظالمین عن التوحید وشریعة الاصلاح والمسلمین. ومع ذلک فهو یسلک فی دفاعه أحسن طریقة یسلکها المدافعون، وأقربها إلی السلام والصلاح، یقدم الموعظة ویدعو إلی الصلاح والسلام ویجنح إلی السلم ویجیب إلی الهدنة ویقبل عهد الصلح. مع عرفانه بأنه المظفر المنصور. وهاک ما ینادی به التاریخ من أسباب حروبه وغزواته[۱۳]؛ تمام جنگ‌های رسول خدا (دفاع از توحید و شریعت و اصلاح مسلمانان در برابر تجاوز مشرکان ستمگر بود؛ و با وجود این او در دفاع خود بهترین روشی را که مدافعان طی می‌کنند و نزدیک ترین راهی را که به اصلاح و مسالمت منجر میشود دنبال کرد، یعنی ابتدا به موعظه می‌‌پرداخت و به اصلاح و مسالمت دعوت میکرد و تمایل خود را به صلح نشان میداد؛ و در حالی که می‌دانست او پیروز است پیشنهاد ترک خصومت و جنگ را می‌پذیرفت و پیمان صلح را قبول میکرد[۱۴]. از این رو، پیامبر رحمت(ص) حتی در مقابل مستکبرین و پیروزی بر آنها استکبار نمی‌ورزید و تا جایی که ممکن بود با آنها از راه صلح و مهربانی وارد میشد.
- د) ایجاد وحدت و انسجام: پیامبر اکرم(ص) (در قیام خود علیه استکبار و حاکمیت ظلم و جهل، به وحدت افراد اهمیت بسیار میداد. در دوران مکه، مسلمانان احساس یکرنگی و برادری می‌‌کردند و مشکلی در این باره در میان نبود ولی با هجرت به مدینه، یاران پیامبر (را دو گروه تشکیل می‌دادند؛انصار و مهاجرین. افزون بر تفاوت شرایط اقتصادی و مادی، این دو گروه از نظر فرهنگی نیز ناهمخوانی‌هایی با هم داشتند. پیامبر(ص) (برای استحکام بیشتر میان آنها چاره اندیشی کرد و طرح “مواخاة” و برادری را مطرح کرد. چنان که قرآن کریم در این باره میفرماید: ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾[۱۵]. از ابن عباس روایت شده است هنگامی که آیه اخوت نازل شد، پیامبر(ص) (میان مسلمانان پیوند برادری استوار ساخت. ابوبکر را با عمر، عثمان را با عبدالرحمان... تا آنکه همه مسلمانان را بر پایه و منزلت شان با یکدیگر، برادر ساخت. سپس به علی(فرمود: تو برادر منی و من برادر تو[۱۶][۱۷].
عدالت‌پروری و ظلم‌ستیزی
- فطرت پاک همه انسان‌ها از ظلم و ستم بیزار است و مبارزه با ستمگران را لازم و ضروری می‌داند. به همین جهت عدالت‌گستری و ظلم‌ستیزی در سرلوحه دستورات و برنامه‌های پیامبران خدا قرار گرفته است.
- کتاب آسمانی پیامبر مکرم اسلام نیز هرگونه ستم و ستم‌پذیری را مردود می‌شمارد. قرآن مجید در این رابطه چنین میفرماید: ﴿لاَ تَظْلِمُونَ وَلاَ تُظْلَمُونَ﴾[۱۸]
- مسلمان نه تنها باید با ستمگران به مبارزه برخیزند، بلکه از هرگونه همکاری با آنان نیز باید خودداری نمایند. چنانچه رسول اکرم(ص) میفرماید: "کسی که به سوی ظالمی برود تا به او کمک کند در حالی که می‌داند او ظالم است، از اسلام خارج شده است"[۱۹]
- همچنین پیامبر اکرم(ص) میفرماید: "آنگاه که روز قیامت برپا شود ندادهنده‌ای فریاد می‌کند که ستمگران و یاران آنها کجایند؟ حتی کسی که برای آنها قلمی تراشیده باشد، یا در دوات آنها لیقه[۲۰] ریخته باشد از جمله ندا شوندگان خواهد بود. سپس پیامبر اکرم(ص) فرمود: آنها را در تابوتی از آهن جمع می‌کنند سپس همگی آنها را در جهنم می‌افکنند"[۲۱].
- باید توجه داشت که تا حاکمیت گردنکشان و طاغوت‌ها بر جامعه‌ای باقی است امکان اجرای عدالت در آن جامعه وجود ندارد؛ زیرا این افراد برای جلب منافع نامشروع خود به هر صورت ممکن مانع گسترش عدالت در جامعه خواهند شد و در نتیجه، ظلم و ستم همچنان بر مردم مظلوم ادامه می‌یابد. لذا پیامبر اسلام در جهت اجرای عدالت در جامعه با ستمگران زمان خود به مبارزه برخاستند و به این طریق با از میان برداشتن این موانع موفق به اجرای عدالت شدند و بی‌گمان در هر جامعه‌ای که مصلحان آن درصدد برپائی عدالت هستند باید ابتدا موانع بر سر راه خود را از میان بردارند»[۲۲].
- «روحیه و تفکرِ ظلم‌ستیزی و نیز اقدام عملی پیامبر خاتم (ص) در مقابله با ظلم، تنها به دوران پس از بعثت خلاصه نمی‌شد؛ ایشان سال‌ها پیش از بعثت، مبارزه با ظالمان را آغاز کرده بود. شرکت ایشان در پیمان "حلف الفضول" از نمونه‌های بارز مبارزه ایشان با ظالمان و پشتیبانی ایشان از ستمدیدگان است. این پیمان، در زمانی بود که مردی از قبیله بنی زبید، کالایی را به عاص بن وائل فروخت و عاص پس از گرفتن کالا از پرداخت بهای آن خودداری کرد. مرد زبیدی از مردم کمک خواست؛ در نتیجه، جمعی از قبایل مختلف دور هم جمع شده، پیمان بستند که هر ستمدیده‌ای را یاری کنند و حق مظلوم را از ظالم بگیرند و اجازه ندهند در مکه به کسی ستم شود. پیامبر اسلام (ص) نیز یکی از این افراد بود. ایشان بعدها از این پیمان یاد میکرد و می‌فرمود: اگر در اسلام هم به مانند آن پیمان دعوت می‌شدم، می‌پذیرفتم"[۲۳] از دیگر نمونه‌های عملی ظلم‌ستیزی پیامبر خاتم(ص) و دفاع از مظلومان فرستادن نامه به پادشاهان سایر کشورها بود؛ در حالی که آنان در اوج قدرتشان بودند، رسول اکرم(ص) بدون در نظر گرفتن مقام و شوکت این پادشاهان، آنان را به پذیرفتن اسلام دعوت کرد و هشدار داد که اگر آیین اسلام را نپذیرند، گناه پیروانشان بر عهده آنان خواهد بود[۲۴]»[۲۵].
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ ابن کثیر، السیرة النبویة، ۱/ ۲۵۸
- ↑ همان، ۱/۲۵۸؛ الصالحی الشامی، سبل الهدی والرشاد، ۲/۱۵۴
- ↑ محمد بن إسحاق بن یسار، سیرة ابن إسحاق، ۲/۱۳۵؛ الطبری، تاریخ الطبری، ۲/۶۷؛ ابن أثیر، الکامل فی التاریخ، ۲/۶۴؛ ابن سید الناس، عیون الأثر، ۱/۱۳۲؛ الذهبی، تاریخ الإسلام، ۱/۱۴۹؛ ابن کثیر، البدایة والنهایة، ۳/۵۶؛ المقریزی، إمتاع الأسماع، ۴/۳۸۷؛ الحلبی، السیرة الحلبیة، ۱/۴۶۲
- ↑ ابن هشام الحمیری، السیرة النبویة، ۱/۸۷؛ إبن حاتم العاملی، الدر النظیم، ۵۳-۵۱؛ الصالحی الشامی،سبل الهدی والرشاد، ۲/۱۵۴
- ↑ دلشاد تهرانی، خلاصه سیره نبوی: منطق عملی، ۳۱۱
- ↑ ابن شعبة الحرانی، تحف العقول، ۳۶؛ السید محسن الأمین، أعیان الشیعة، ۱/۳۰۰
- ↑ الازدی، الکامل فی اللغه و الادب، ۱/۸
- ↑ الحسینی اللواسانی، نور الأفهام، ۱/۳۴۷
- ↑ «اوست آنکه بر شما درود می‌فرستد- و فرشتگانش (نیز)- تا شما را به سوی روشنایی از تیرگی‌ها بیرون برد و با مؤمنان بخشاینده است» سوره احزاب، آیه 43.
- ↑ جاویدی، قاموس عدالت: بررسی مبانی نظری و عملی مفهوم عدالت در کلام مقام معظم رهبری، ۱۲۵
- ↑ دلشاد تهرانی، ۴۴۱
- ↑ «و در راه خداوند با آنان که با شما جنگ می‌کنند، جنگ کنید اما تجاوز نکنید که خداوند تجاوزکاران را دوست نمی‌دارد» سوره بقره، آیه 190.
- ↑ البلاغی، الرحلة المدرسیة، ۲/۲۲۹
- ↑ دلشاد تهرانی، ۴۴۷-۴۴۶
- ↑ «جز این نیست که مؤمنان برادرند، پس میان برادرانتان را آشتی دهید و از خداوند پروا کنید باشد که بر شما بخشایش آورند» سوره حجرات، آیه 10.
- ↑ ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب، ۲/۳۲
- ↑ محمدی، روح‌الله، فصلنامه کوثر، بررسی ظلم‌ستیزی و عدالت‌گستری در سیره انبیاء از منظر قرآن کریم (مقاله)، ص41-45.
- ↑ نه ستم کنید و نه زیر بار ظلم بروید؛ سوره بقره، آیه:۲۷۹.
- ↑ "مَنْ مَشَى إِلَى ظَالِمٍ لِيُعِينَهُ وَ هُوَ يَعْلَمُ أَنَّهُ ظَالِمٌ، فَقَدْ خَرَجَ مِنَ الْإِسْلَامِ"؛ وسائل الشیعه، ج۱۷، ص۱۸۲.
- ↑ تکه نخ یا ابریشم به‌هم‌پیچیده که در دوات می‌گذارند و مرکب روی آن می‌ریزند (فرهنگ عمید).
- ↑ " إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ نَادَى مُنَادٍ أَيْنَ الظَّلَمَةُ وَ أَعْوَانُ الظَّلَمَةِ وَ أَشْبَاهُ الظَّلَمَةِ حَتَّى مَنْ بَرَى لَهُمْ قَلَماً أَوْ لَاقَ لَهُمْ دَوَاتاً قَالَ فَيُجْمَعُونَ فِي تَابُوتٍ مِنْ حَدِيدٍ ثُمَّ يُرْمَى بِهِمْ فِي جَهَنَّمَ"؛ ارشاد القلوب، ج۱، ص۱۸۶.
- ↑ سبحانی، محمد تقی و برنجکار، رضا، معارف و عقاید، ج۱، ص۲۴۵ - ۲۵۳.
- ↑ الطبقات الکبری، ص ۱۰۳؛ السیرة الحلبیه، ج ۱، ص ۱۹۰ و شرف المصطفی، ج ۱، ص ۴۰۰.
- ↑ تاریخ الیعقوبی، ج ۲، ص ۷۷؛ السیرة الحلبیه، ج ۳، ص ۳۴۲ و ذهبی، تاریخ الاسلام، ج ۲، ص ۵۰۴.
- ↑ ر.ک: اخلاقی، معصومه فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص ۱۱۱-۱۱۲.