مقابله به مثل
مقدمه
یکی از ارزش‌های حقوقی و اجتماعی اسلام در مقام دفاع، حق‌خواهی، مهار سرکشی متمردان و تنبیه متخلفان، اصل “مقابله به مثل” است و تأمل در فلسفه تشریع آن حکیمانه بودنش را مبرهن می‌سازد. این قاعده در مواردی برای کنترل و تنبیه متخلفان و ناقضان حدود و قوانین موضوعیت می‌یابد و اعمال آن در منابع حقوقی به شرایط ویژه‌ای مقید شده است. علامه طباطبایی در تفسیر آیه ﴿الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ﴾[۱] می‌نویسد: اعتداء و تجاوز وقتی مذموم است که در مقابل اعتدای دیگران واقع نشده باشد و تجاوز ابتدایی باشد و اما اگر در مقابل تجاوز دیگران باشد، در عین اینکه تجاوز است، دیگر مذموم نیست چون عنوان رهایی از ذلت و خواری به خود می‌گیرد و اینکه جامعه‌ای بخواهد از زیر بار ستم و استبعاد و خواری در آید خود فضیلت بزرگی است. همان طور که تکبر با اینکه از رذائل است در مقابل متکبر از فضایل می‌شود[۲]. وی در تفسیر آیه ﴿وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾[۳] نیز در اهمیت قصاص می‌نویسد: معنای جمله این است که عفو هر چند تخفیف و رحمتی به قاتل است (و رحمت خود یکی از فضایل انسانی است)، لکن مصلحت عموم تنها با قصاص تأمین می‌شود، قصاص است که حیات را ضمانت می‌کند؛ نه عفو و دیه گرفتن و نه هیچ چیز دیگر و این حکم - هر انسان - دارای عقلی است[۴]. تفسیر نمونه نیز در توضیح آیه می‌نویسد: آیه مفهوم وسیعی دارد و به مسئله قصاص در مقابل قتل یا جنایات دیگر منحصر نیست، بلکه امور مالی و سایر حقوق را نیز شامل می‌شود. باز مفهوم این سخن این نیست که اگر کسی خانه شخصی را آتش زد، خانه او را آتش بزنند، بلکه مفهومش این است که معادل قیمت خانه را از او بگیرند[۵]؛ البته در صورتی که ظالم و متخلف از مرکب شیطان پایین آمده و به اشتباه خود اعتراف کند و در صدد جبران بر آید یا با قرائنی احراز شود که عفو و گذشت و کوتاه آمدن در مقابل او، راه مناسبی برای آگاهانیدن او است و آثار تربیتی مثبتی در روح او و سایرین بر جای می‌گذارد، در این صورت، مقابله به مثل توجیه اخلاقی نخواهد داشت؛ همچنین این مقابله نباید به غیر متعدیان تسری پیدا کند. گفتنی است ما در برخورد با گناهان و انحراف‌های اخلاقی دیگران مجاز به ارتکاب گناه مشابه در مورد آنها نیستیم؛ برای نمونه، نمی‌توان با استناد به ادله جواز مقابله به مثل به فحاشان، فحش نثار کرد[۶].[۷]
آیات قرآنی مرتبط
- مقابله متوازن: ﴿فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ﴾[۸].
- جنگ برای مقابله با متعدیان: ﴿وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا﴾[۹].
- تجویز مقابله باهدف تنبیه متجاوزان: ﴿وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ﴾[۱۰].
- تشریع قصاص برای انتقام از متعدیان: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنْثَى بِالْأُنْثَى﴾[۱۱].
- قصاص؛ مایه حیات: ﴿وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ﴾[۱۲].
- در برخی آیات به کسانی که در مقام مقابله مظلوم واقع شوند، وعده یاری داده شده[۱۳] و در آیاتی به برتری گذشت - به‌رغم توان بر مقابله به مثل - در نظام ارزشی دین توجه داده شده است[۱۴]. مکر خدا با مکاران نیز می‌تواند مصداق دیگری از مقابله به مثل، با هدف خنثی‌سازی کید و دفع توطئه آنها از گروه‌های هدف و بی‌گناهان باشد.[۱۵]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ «(این) ماه حرام در برابر (آن) ماه حرام است و حرمت شکنی‌ها قصاص دارد پس هر کس بر شما ستم روا داشت همان‌گونه که با شما ستم روا داشته است با وی ستم روا دارید، و از خداوند پروا کنید و بدانید که خداوند با پرهیزگاران است» سوره بقره، آیه ۱۹۴.
- ↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۹۲.
- ↑ «و شما را ای خردمندان در قصاص، زندگانی (نهفته) است؛ باشد که شما پرهیزگاری ورزید» سوره بقره، آیه ۱۷۹.
- ↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۶۵۷.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، ج۲، ص۳۴.
- ↑ برای آگاهی بیشتر از قاعده مقابله به مثل، موارد کاربرد، ضرورت و منطق توجیهی آن، ر.ک: اسکندری، محمد حسین، قاعده مقابله به مثل در حقوق بین الملل از دیدگاه اسلام، ص۱۳-۱۶۹.
- ↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۶۵.
- ↑ «پس هر کس بر شما ستم روا داشت همان‌گونه که با شما ستم روا داشته است با وی ستم روا دارید» سوره بقره، آیه ۱۹۴.
- ↑ «و در راه خداوند با آنان که با شما جنگ می‌کنند، جنگ کنید اما تجاوز نکنید که خداوند تجاوزکاران را دوست نمی‌دارد» سوره بقره، آیه ۱۹۰.
- ↑ «و اگر کیفر می‌کنید مانند آنچه خود کیفر شده‌اید کیفر کنید» سوره نحل، آیه ۱۲۶.
- ↑ «ای مؤمنان! قصاص کشتگان بر شما مقرّر شده است: آزاد در برابر آزاد و برده در برابر برده و زن در برابر زن» سوره بقره، آیه ۱۷۸.
- ↑ «و شما را ای خردمندان در قصاص، زندگانی (نهفته) است» سوره بقره، آیه ۱۷۹.
- ↑ ﴿ذَلِكَ وَمَنْ عَاقَبَ بِمِثْلِ مَا عُوقِبَ بِهِ ثُمَّ بُغِيَ عَلَيْهِ لَيَنْصُرَنَّهُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ﴾ «چنین است و هر کس مانند کیفری که دیده است (دیگران را) کیفر کند سپس بر او ستم رود خداوند او را یاری خواهد کرد، بی‌گمان خداوند درگذرنده‌ای آمرزنده است» سوره حج، آیه ۶۰.
- ↑ ﴿وَجَزَاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ﴾ «و کیفر هر بدی بدی‌یی، مانند آن است پس هر که درگذرد و به راه آید پاداش وی بر خداوند است، بی‌گمان او ستمگران را دوست نمی‌دارد» سوره شوری، آیه ۴۰.
- ↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۶۵.