مسلک احتراز در تفسیر انتظار در معارف مهدویت

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

مسلک احتراز در تفسیر انتظار در معارف مهدویت

باطن‌گرایی یعنی گوشه‌گیری و دوری از تمام مسئولیت‌هایی که در عصر غیبت برعهدۀ منتظران قرار داده شده است؛ در صورتی که حقیقت انتظار در عمل منتظر نمایانگر می‌شود و با گوشه‌گیری همخوانی ندارد. از عواملی که برای باطن‌گرایی بیان شده عبارت است از تحریف معنای انتظار توسط حاکمان و برداشت غلط از روایات.

معناشناسی

باطن‌گرایی در اصطلاح مهدویت؛ یعنی گوشه‌گیری و احتراز از تمام مسئولیت‌هایی که در عصر غیبت برعهدۀ منتظران قرار داده شده است. برخی براساس همین برداشت، مسلکی را ایجاد کردند به نام مسلک احتراز. اندیشۀ این عده نسبت به تکالیف منتظران بر این پایه بنا شده است که وظیفۀ منتظران در عصر غیبت سکوت و عزلت نشینی نسبت به ظلم و بی عدالتی هاست.

تفاوت انتظار با احتراز

اگر به مفهوم واژۀ انتظار دقت شود، دقیقا معنایی خلاف معنای احتراز فهمیده می‌‌شود؛ چراکه انتظار حالتی نفسانی است که وقتی شدید شد و به حالت غنا رسید، از محدودۀ قلب عبور کرده و به اعضا و جوارح می‌‌رسد و خودش را در عمل منتظر، نشان می‌دهد؛ درواقع مفهوم انتظار، در تمام ابعاد زندگی فردی و اجتماعی، عامل رشد و اصلاح، مقاومت و پیشرفت، بیداری و بقای جامعه و بالاخره عامل حرکت و جنبش و قیام و بذر اصلی قیام جهانی حضرت مهدی(ع) است. این برداشت با فلسفۀ انتظار منافات دارد؛ زیرا فلسفۀ انتظار حل نشدن و تسلیم نشدن در برابر آلودگی‌های محیط و جامعه است. این مفهوم‌گیری از واژۀ انتظار صرف یک ادعا بی دلیل نیست، بلکه این ادعا با دلیل عقلی و نقلی ثابت شده است.

1. دلیل نقلی: در روایات، منتظران امام عصر(ع) را مانند مجاهدان رکاب پیامبر(ص) تشبیه کرده‌اند؛ روشن است، انتظاری که بدون عمل و فقط در مرحلۀ قلب باشد و جز تأسف و اندوه قلبی اثر دیگری نداشته باشد، نسبتی با جهاد ندارد.
2. دلیل عقلی: از نگاه عقل انسان منتظر یعنی انسان امیدوار، امید به اینکه روزی تمام آرزوهایش محقق خواهد شد و انتظارش به پایان می‌‌رسد بنابراین امید و آرزو جزء لوازم لاینفک مفهوم انتظار است. اثبات امید و آرزو در مفهوم انتظار در واقع اذعان به این است که اصلی ترین و موثرترین عامل تحرک، در مفهوم انتظار وجود دارد؛ چراکه امید و آرزو چیزی غیر از تحرک و عمل نیست؛ اما جوهرۀ این امیدواری، همان خوشبینی نسبت به آیندۀ بشر و پشتوانۀ آن، نوید حتمی و مژدۀ قطعی خداوند به پیروزی مستضعفان و فرمان‌روایی صالحان و پرهیزکاران است.

البته احتراز و اکتفا کردن به وظایف فردی پیامدهایی هم به دنبال دارد مانند: تلاش نکردن برای اصلاح جامعه؛ سکوت و قانع بودن به وضع موجود؛ عدم کوشش برای تحقق وضعی بهتر؛ عقب ماندگی جامعه اسلامی؛ چیرگی بیگانگان و تن دادن به هر زبونی، ذلت و خواری و عدم استقلال و آزادی؛ ناامیدی و یأس و پذیرش شکست در حوزه‌های گوناگون؛ ضعف حاکمیت دینی و نابسامانی اوضاع جامعه و مردم؛ گسترش ظلم، تجاوز، قتل، گسترش انواع فسادها؛ غرق شدن در تباهی‏ها و نظاره‏گر بودن نسبت به آن‏ها و در آخر این امر موجب تأخیر ظهور و قیام امام زمان(ع) می‌‌شود.

عوامل باطن‌گرایی و نقد آن

عواملی که موجب پیدایش باطن‌گرایی شده عبارت‌اند از:

تحریف معنای انتظار توسط حاکمان

از آنجایی که که معنای انتظار، عمل و ایستادگی در برابر حاکمین ظالم است، این عده (حاکمین) درصدد برآمدند، برای برطرف کردن چنین مانعی، از ترفندی به نام تحریف معنای انتظار استفاده کنند؛ تا منتظرین نتواند به رسالت اصلی معنای انتظار که همان عمل و تحرک است دست یابند.

منتها باید توجه داشت آیات قرانی، کاملا در جهت رفع این تحریف است و حمایت از مظلوم در مقابل ظالم را یک اصل مسلّم و مهم اسلامی می‌‌داند؛ چنانکه در آیآ ذیل صراحتاً به حمایت مظلوم در مقابل ظالم اشاره شده است: ﴿وَمَا لَكُمْ لاَ تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاء وَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنكَ وَلِيًّا وَاجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنكَ نَصِيرًا﴾. مفسرین معتقدند، آیۀ شریفه درصدد بیان این مطلب است که به مردم بگوید، اگر به خدا ایمان هم ندارید، حداقل براساس عواطف و غیرتی که دارید از جای بلند شوید و شر دشمن را از سر زنان و مردان ضعیف کوتاه کنید. بنابراین هم اصل دینی و هم فطرت بشری، قبول نمی‌کند در مقابل ظلم و ستم منفعل بود؛ در حالی که احترازیون و باطن گرایان معتقدند در زمان غیبت باید اجازه داد ظلم و ستم همه جا را فرابگیرد و نباید در مقابلش ایستادگی کرد. از نگاه مفسرین این اعتقاد نه تنها مخالف صد در صد با آیات قرانی و احکام اسلامی است؛ بلکه مخالف قطعی با فطرت بشری هم هست.

برداشت غلط از روایات

یکی از عوامل پیدایش این نظریه، برداشت‌های غلط و نادرست از روایاتی است که از ظهور حضرت خبر می‌دهند. در این روایات آمده است ظهور امام زمان(ع)، هنگامی است که جهان پر از ظلم و جور شود. برخی از این احادیث نتیجه گرفته‌اند وجود ظلم و ستم پیش از ظهور، یک امر قهری و طبیعی است و مقدمۀ ظهور و فرج است؛ بنابراین نمی‌توان با مقدمۀ ظهور مبارزه کرد و از امر به معروف و نهی از منکر که اصل مسلّم اسلام است، سخن گفت.

در جواب باید گفت: چنین برداشتی از روایات اولاً معارض آیات و روایاتی است که به صورت عام و خاص دربارۀ نیکوکاری و تلاش مسلمین و امر به معروف مسلمانان وجود دارد؛ ثانیاً دلالت این روایات متوجه منتظرین نمی‌شود.

1. تعارض با قرآن و روایات:
   1. تعارض با قرآن به نحو خاص: یعنی آیاتی در قرآن وجود دارد که موضوع آن، فقط مربوط به مسئلۀ ظهور است؛ مانند آیۀ ﴿وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ﴾. هنگام ظهور امام عصر(ع)، صالحان و مستضعفان وارث و حاکم بر روی زمین می‌شوند. اگر مراد از فراگیر شدن ستم این باشد که به طور کلی افراد صالح و نیکوکار پیدا نشود، پس این روایات با آیۀ مذکور تعارض خواهد داشت.
   2. تعارض با آیات و روایات عام: یعنی آیات و روایاتی که موضوع آن مخصوص زمان غیبت و دوران انتظار نیست.
      1. ﴿كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ﴾ از نظر قرآن، امر به معروف و نهی از منکر بر هر کسی که توان و قدرت دارد و ضرری متوجه جانش نمی‌شود در تمام اوقات واجب است؛ چه این انجام این فریضه در زمان غیت امام باشد چه در زمان حضور ایشان.
      2. پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «کسی که صبح کند و به امور مسلمانان توجهی نکند، مسلمان نیست»
      3. ایشان در جایی دیگر فرمودند: «باید امر به معروف و نهی از منکر کنید، و گرنه خداوند بدترین و شرورترین شما را بر نیکان و پاکانتان چیره می‌کند و دعای خوبانتان را مستجاب نمی‌کند»
      4. امام صادق(ع) فرمودند: «امر به معروف و نهی از منکر دو واجبی هستند که باید هر مسلمانی آن را انجام دهد و نباید این دو واجب را سبک بشمارند» در این سه روایت انجام امور مسلمین و همچنین انجام امر به معروف و نهی از منکر جزء وظایف اصلی مسلمین شمرده شده است. حال می‌‌خواهد این دو مسئولیت در زمان غیبت امام یا در زمان حضور ایشان باشد.
   3. تعارض با روایات خاص: یعنی روایاتی که در خصوص زمان غیبت و دوران انتظار بیان شده است. مانند روایتی از امام صادق(ع)، که شخصی از ایشان سوال کردند، کسی که دارای ولایت پیشوایان است و انتظار ظهور حکومت حق را می‌کشد، درچه حالی از دنیا می‌‌رود. امام فرمودند: «او همانند کسی است که با رهبر این انقلاب در خیمه او بوده باشد. سپس سکوت کرد و فرمودند: اوهمانند کسی است که در خدمت پیامبر(ص) با شمشیر بر مغز دشمن می‌‌کوبد» این مضمون، در روایات با تعبیرات گوناگونی نقل شده است. در برخی از احادیث، این تعبیر آمده است: «همانند شمشیرزنی در راه خداست» در برخی از احادیث چنین آمده است «او همانند کسی است که زیر پرچم قائم بوده باشد» در برخی دیگر آمده است: «او همانند کسی است که پیش روی پیامبر(ص) جهاد کند» در برخی احادیث نیز چنین آمده است: «او همانند کسی است که با پیامبر(ص) شهید شود» وجه اشتراک تمام این تعابیر این است که انتظار، در زمان غیبت به منزلۀ جهاد در رکاب پیامبر(ص) است و مشخص است جهاد در رکاب پیامبر(ص)، با انتظاری که به معنای گوشه‌گیری و باطن‌گرایی باشد همخوانی ندارد.
2. دلالت این روایات شامل منتظرین نخواهد شد: از ظاهر روایاتی که از گسترش ظلم و ستم خبر می‌دهند؛ اینچنین به دست می‌آید که فراگیر شدن ظلم و ستم به معنای گسترش ظلم طبقۀ حاکم است؛ زیرا لازمۀ ظلم و ظالم بودن، وجود مظلوم است یعنی باید مظلومین باشد تا ظلم و ظالم معنا پیدا کند، به این ترتیب محال است قائل شویم در زمان غیبت باید ظلم و ستم همه جا را فرا بگیرد؛ چراکه وجود مظلوم نشان دهند این است که ظلم و ستم نمی‌تواند همه جا را فرا بگیرد.

ترس از ریا

عده ای به این علت که ممکن است اعمالشان در عصر غیبت به ریا آلوده شود، اعمال ظاهری را رها کرده و به باطن‌گرایی گرایش پیدا کردند.

در جواب اینها باید گفت: همانطور که بیان شد، انتظار واقعی، یعنی تحرک و عمل و این عده نمی‌توانند با این توجیه که ممکن است این اعمال منجر به ریا شود، دست از تلاش و کوشش بکشند و به گوشه‌گیری متمایل شوند، اما می‌‌شود این خبث ذاتی (ریا در عمل) را درمان کرد، یکی از مواردی که سبب می‌‌شود این رذیلۀ اخلاقی درمان شود به این صورت است که منتظر، خلوت خویش را معنوی‌تر نماید و بهتر و بیش‌تر با امام زمان(ع) و خداوند مأنوس شوند و از آنان بخواهد که این مرض را از وجودشان رفع کند.

نظرات اندیشمندان اسلامی

بزرگانی دربارۀ معنای صحیح انتظار و رد باطن‌گرایی صحبت کرده‌اند که از آنها هم می‌‌توان استفاده کرد این نظریه مخالف با اندیشه‌های اسلامی است. در این زمینه گفته شده است: "یک منتظر همانطور که در زمان غیبت، باید مشغول دعا و انجام وظایف فردی نسبت به امام زمان، مثل شناخت امام زمان، خودسازی، غمگین بودن در فراق حضرت باشد؛ همانطور هم باید نسبت به محیط پیرامونش احساس مسئولیت کند، یعنی شکل‌گیری یک منتظر واقعی زمانی است که منتظر علاوه بر وظایف فردی نسبت به وظایف اجتماعی هم احساس تکلیف کند" و یا گفته شده است: "بزرگترین وظیفۀ‌ منتظران امام زمان(ع) این است که از لحاظ معنوی و اخلاقی و عملی و پیوندهای دینی و اعتقادی و عاطفی با مؤمنین و همچنین برای پنجه درافکندن با زورگویان، خود را آماده کنند. رسالت اصلی انتظار این است که آدمی را از محدوده خودش فراتر برد و او را با تک تک افراد جامعه مرتبط ‌سازد"؛ "انتظار نه تنها در زندگی فردی منتظر مؤثر است؛ بلکه برای رابطه فرد با جامعه نیز برنامه دارد؛ چراکه شرط ظهور دولت حق آمادگی جمعی است. بنابراین هر منتظری، به اندازۀ توان خود باید برای اصلاح جامعه‌اش تلاش کند و در برابر ناهنجاری‌های اجتماعی ساکت و بی‌تفاوت نمی‌ماند".

همچنین گفته شده است: "انتظار به معنایی باطن‌گرایی، اندیشه ای استعماری است که سبب می‌‌شود منتظران در عالم رؤیا قرا بگیرند و از آنچه در اطراف آنها می‌گذرد غافل شوند، این امر موجب می‌‌شود منتظر از تعهدهایی اجتماعی‌اش فرار کند و فقط ملتزم به انجام تکالیف فردی باشد.

نتیجه گیری

بنابراین آنچه از روایات اسلامی و مفهوم کلمۀ انتظار استفاده می‌شود این است که انتظار، در تمام ابعاد زندگی فردی و اجتماعی، عامل رشد، اصلاح، مقاومت، پیشرفت، بیداری و بقای جامعه، و بالاخره عامل حرکت و جنبش و قیام حضرت مهدی(ع) است و به طور کامل با اندیشۀ باطن‌گرایی که محور اصلی آسیب‌شناسی مهدویت است بیگانه است.

پرسش مستقیم

• تفسیر انتظار امام مهدی به احتراز یا اکتفا به وظایف فردی چه پیامی دارد؟ آیا این برداشت صحیح است؟ (پرسش)
• چرا باطن‌گرایی را یکی از محورهای آسیب‌شناسی مهدویت شمرده‌اند؟ (پرسش)

1. معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
2. منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
3. منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
4. ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
5. عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
6. هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
7. انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
   1. ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
   2. ضرورت نقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
8. آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
9. جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
10. نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
11. انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
12. شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
13. لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
    1. آیا زندگی با یاد امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    2. آیا آرزوی یاری کردن امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    3. آیا ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    4. آیا تربیت منتظران راستین از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
14. دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
15. دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
16. آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
17. آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
18. چرا گفته می‌شود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
19. دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
20. آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
21. آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم می‌شود؟ (پرسش)
22. آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)
23. آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
24. آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
25. منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
26. آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش) ‏
27. گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
28. نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
    1. آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    2. آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    3. آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    4. آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    5. آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    6. آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    7. آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    8. آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    9. آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
29. چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
30. ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
31. شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
32. منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
33. مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
34. چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
35. آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
36. منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
37. منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
38. شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
39. انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
40. آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
41. آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
42. آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
43. مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
44. کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
45. انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
46. مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
47. منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
48. منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
49. منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
50. منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
51. انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
52. دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
53. دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
54. دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
55. دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
56. دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
57. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
58. علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش) ‏
59. آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
60. عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
61. لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
62. نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
63. رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
64. امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
65. آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
66. مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
67. رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
68. بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
69. مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
70. چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
71. انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
72. اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
73. آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
74. انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
75. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
76. آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی می‌‏دانند؟ (پرسش)
77. آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
78. مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
79. چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
80. آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب می‌‏شود؟ (پرسش)
81. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)
82. علت سختی انتظار چیست و چرا می‏‌گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
83. امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
84. منتظران امام مهدی که در قرن‏های گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
85. آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
86. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
87. خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‏‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
88. دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
89. دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده می‌شود؟ (پرسش)
90. آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
91. انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‏‌کند؟ (پرسش)
92. رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
93. رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
94. فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
95. باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه می‌شود؟ (پرسش)
96. انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
97. جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
98. چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
99. چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
100. ویژگی‌‏های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
101. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
102. چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
103. دانش ‏آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
104. رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
105. آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
106. آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
107. وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
108. چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
109. چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
110. جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
111. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
112. صرف‏‌نظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
113. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
114. منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
115. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
116. در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
117. ویژگی‏های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
118. آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
119. ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
120. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
121. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
122. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
123. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
124. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
125. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
126. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
127. عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
128. چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
129. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
130. انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
131. ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
132. ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)

منابع

1. حسینی خامنه‌ای، سید علی، ما منتظریم
2. سید اسدالله، هاشمی شهیدی، ظهور حضرت مهدی از دیدگاه اسلام و مذاهب و ملل جهان
3. شفائی، محبوب، موعود حق
4. ح‍ی‍دری‌، عزیزالله، انتظار و انسان معاصر
5. مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار
6. جعفری، محمد صابر، انتظار فرج
7. جعفری، محمد صابر، اندیشه مهدویت و آسیب‌ها
8. نصرآبادی، علی باقی، نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب
9. مصباحی، زهرا، امام زمان
10. آیتی، نصرت‌الله، مکاتبه اختصاصی دانشنامه مجازی امامت و ولایت
11. دانش، اسماعیل، مکاتبه اختصاصی دانشنامه مجازی امامت و ولایت