آیا آیه ۱۱۱ سوره انبیا نافی علم غیب غیر از خدا نیست؟ (پرسش)

آیا آیه ۱۱۱ سوره انبیا نافی علم غیب غیر از خدا نیست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ علم غیب
مدخل اصلی	علم غیب

آیا آیه ۱۱۱ سوره انبیا نافی علم غیب غیر از خدا نیست؟ یکی از سؤال‌های مصداقی پرسشی تحت عنوان «آیاتی که مخالفان علم غیب غیر خدا به آنها استدلال می‌کنند کدام‌اند؟» است. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مجموعه پرسش‌های مرتبط به این بحث (علم غیب معصوم) یا به مدخل اصلی علم غیب مراجعه شود.

آیه مورد اشاره پرسش

﴿وَإِنْ أَدْرِي لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَّكُمْ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ﴾

«بی‌گمان این تویی که بسیار داننده نهان‌هایی».

عبارت‌های دیگری از این پرسش

• آیا این آیه، علم غیب داشتن غیر خدا را نفی می‌کند؟

پاسخ به این پرسش

احمد مطهری

حجج الاسلام و المسلمین مطهری و کاردان در کتاب «ع‍ل‍م‌ پ‍ی‍ام‍ب‍ر و ام‍ام‌ در ق‍رآن‌» در این‌باره گفته‌اند:

«در آیه پیامبر دانستن و یا آگاهی به هر غیبی را از خود نفی نکرده بلکه با ضمیر نسبت به مطالب خاصی اظهار بی‌اطلاعی می‌کند، و آن‌چه از ضمیر ﴿لَعَلَّهُ﴾ مقصود است در آیات قبل چنین ذکر شده: ﴿وَإِنْ أَدْرِي أَقَرِيبٌ أَم بَعِيدٌ مَّا تُوعَدُونَ﴾ و مقصود از وعده در این آیه مبارکه وعده‌ای است که راجع به قیامت داده شده است، و مسئله قیامت طبق آیات متعدد از مسائلی است که جز خدا از وقت آن آگاهی ندارد و در این آیه مورد بحث هم پیامبر راجع به این نکته و حکمت مستور ماندن وقت قیامت می‌گوید: من نمی‌دانم شاید این آزمایشی است برای شما و مایه بهره‌برداری شما از متاع دنیا تا زمان معین است. در این صورت این آیه مربوط به اسرار مخفی ماندن قیامت است و پیامبر تنها در این موضوع اظهار بی‌اطلاعی می‌کند و موضوع سخن هر علم و آگاهی به غیب نیست تا بتوان به این آیه برای موضوع بحث استدلال کرد و در این‌جا مانعی ندارد که طبق آیه مزبور گفته شود همان‌طور که اصل مسئله قیامت از غیب‌های مخصوص خداوند است و به کسی تعلیم داده نشده، مسائل مربوط به قیامت نیز همین‌طور باشد. اما آن‌چه پس از تحقیق به نظر می‌رسد این است که لغت "درایة" تنها به علم و آگاهی عادی که از راه فکر و تأمل به دست می‌آید گفته می‌شود و در حقیقت نقطه مقابل علم غیب است، از این جهت قرآن کریم در پاره‌ای از موارد آن را در مقابل وحی قرار داده؛از جمله در این آیه مبارکه ﴿مَا أَدْرِي مَا يُفْعَلُ بِي وَلا بِكُمْ﴾ به دنبال آن فرموده است: ﴿إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ مَا يُوحَى إِلَيَّ ﴾سخنان اهل لغت نیز شاهد همین معنی است؛ راغب اصفهانی می‌گوید: "کلمه "درایة" درباره خدا به کار برده نمی‌شود زیرا علم و آگاهی خدا حضوری است و محتاج به تأمل و فکر نمی‌باشد و معنی درایة از نظر لغت عرب این است که توجه پیدا کردم و فهمیدم، اصولا "درایة" علمی است که با حیله و چاره‌جویی به‌دست آید". در تاج العروس چنین آمده است: "درایة" علمی است که زحمت و رنجی درباره آن تحمل شود". در کتاب اقرب الموارد و معجم الوسیط درایة را به همین‌گونه معنی کرده است. پس از روشن شدن معنی درایة معلوم می‌شود که در آیه مبارکه ﴿إِنْ أَدْرِي لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَّكُمْ﴾ پیامبر فرموده است: من با علم عادی و از راه فکر خودم اسرار قیامت را نمی‌دانم. در عین حال ممکن است توسط وحی تمام این‌گونه اسرار به او تعلیم داده شده باشد، به هر حال باید گفت این آیه از آیاتی نیست که از پیامبر نفی علم غیب کند و از مورد بحث خارج است» .

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. حجت الاسلام و المسلمین هاشمی؛

سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲) حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید علی هاشمی نویسنده کتاب «ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی» در پاسخ به این پرسش گفته است: «آیاتی در قرآن کریم وجود دارد که برخی پنداشته‌اند مفاد آنها با علم غیب داشتن اهل‌ بیت (ع) تنافی دارد؛ از جمله این آیه که می‌فرماید: ﴿وَإِنْ أَدْرِي لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَّكُمْ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ﴾ . می‌توان سؤال را این گونه مطرح کرد که آیا این آیه علم غیب داشتن غیر خدا را نفی می‌کند؟ در پاسخ باید گفت: بایستی میان پیامبران و اهل‌ بیت (ع) در مسئله علم غیب تفاوت در نظر گرفت؛ چراکه دلیلی بر کامل بودن علم غیب همه پیامبران نیست و تنها درباره پیامبر خاتم (ص) و اهل‌ بیت (ع) می‌توان ادعا کرد که از جامعیت علمی و علم غیب کامل بهره‌مندند؛ نمی‌توان اثبات کرد که حضرت موسی یا انبیای دیگر علم کامل به غیب داشته‌اند؛ ازاین‌رو اگر آیاتی بر محدودیت علم آنان دلالت کند مطلب بعیدی نیست. موارد صریح و قطعی وجود دارد که محدودیت علم انبیاء را می‌رساند. اما درباره پیامبر خاتم (ص) و اهل‌ بیت (ع) روایات صریح و روشنی وجود دارد که آنان از علم کامل بهره‌مندند؛ در کتاب شریف اصول کافی احادیثی وجود دارند که علم آنان به ما کان‏ و ما يکون را اثبات می‌کند یا در کتاب بصائر الدرجات نیز همین عنوان وجود دارد و بسیاری از روایات دیگر که بیانگر علم کامل آنان به حوادث آینده و ... است. اما اینکه در برخی آیات و روایات، به محدودیت علم پیامبر خاتم (ص) و امامان اهل بیت (ع) اشاره شده، قابل توجیه و تفسیر است؛ مثلاً در این آیه کریمه، ممکن است که مراد این باشد که پیامبر از علت مطلبی که در آیه به آن اشاره شده، به طور ذاتی خبر ندارد؛ اما اگر خداوند به او خبر دهد، آگاه می‌شود. مثل دیگر مواردی که می‌فرماید: "من غیب نمی‌دانم"؛ اما مسلم است که اگر خداوند به او خبر دهد، آگاه می‌شود. آیات متعدد دیگری نیز دلالت دارند که خداوند خبرهای غیبی بسیاری به ایشان داده است. البته درباره این آیه و آیات و روایات دیگر، روش‌های جمع دیگری نیز مطرح است که در مباحث تفصیلی مربوط به علم پیامبر و ائمه (ع) خود بیان شده است».

۲. حجت الاسلام و المسلمین شاکر.

محمد تقی شاکر حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمد تقی شاکر نویسنده مقاله «مسئله آگاهی از غیب و امکان آن از نگاه مفسران» در پاسخ به این پرسش گفته‌ است: «این آیه در ادامه آیاتی است که سخن از عذاب کسانی می‌کند که به جنگ با حقیقت برخاسته‌اند. مرحوم فیض الاسلام در تبیین و ترجمه آیه می‌نویسد: و سبب در تأخير و پس افتادن عذاب، يا امر بجهاد و پيكار با شما را نميدانم، شايد تأخير در عذاب يا امر بجهاد براى شما امتحان و آزمايش و سود بردن از نعمتهاى دنيا باشد تا زمان و هنگامى كه تعيين شده است این آیه نخست دلالت بر این می‌کند که سخن پیامبر (ص) و همچنین اعلام اخبار غیبی از نزد خود ایشان به صورت مستقل انجام نگرفته است. به دیگر بیان این آیه به روشنی دلالت می‌کند که وحی ساخته و پرداخته پیامبر (ص) نیست و پیش از نزول آن حضرت آگاهی نسبت به آن ندارد. از این رو دانش پیامبر دانشی ذاتی نیست از این رو نباید توقع داشت که ایشان به تمام جوانب آن بدون مطلع شدن آگاه باشد. ثانیاً این آیه دلالت می‌کند که علم غیب پیامبر علم غیب مطلق و نامحدود نیست بلکه علم ایشان محدود به آگاهی و اطلاعی است که خداوند بی‌واسطه یا با واسطه فرشتگان در اختیار ایشان قرار می‌دهد. این دو مطلب منافاتی با ادعای آگاهی پیامبر به غیب ندارد چرا که باور به آگاهی رسول به غیب به معنای احاطه کامل ایشان به غیب نیست بلکه شرافت و امکان این آگاهی با اذن الهی انجام می‌پذیرد و بدون شک با توجه به ممکن الوجود بودن همه موجودات غیر از خدا آگاهی حضرت نیز نمی‌تواند مطلق و نامحدود باشد. دلیل آگاهی پیامبر به بخشی از غیب را می‌توان با تصریح آیاتی که به این مطلب دلالت دارد رهگیری کرد».

۳. حجت الاسلام و المسلمین ایزدخواه و خانم نیری.

محمد ابراهیم ایزدخواه حجت الاسلام و المسلمین محمد ابراهیم ایزدخواه و خانم عصمت نیری در مقاله «بررسی تفسیری آیات انحصار و شمول علم غیب پیامبران» در این‌باره گفته‌اند: «در پاره‌ای از آیات پیامبر (ص) آگاهی به هر غیبی را از خود نفی نکرده بلکه نسبت به مطالب خاصی اظهار بی‌اطلاعی می‌کند؛ مثل مسئله قیامت ﴿وَإِنْ أَدْرِي لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَّكُمْ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ﴾، این مسئله قیامت و علم به ذات خدا، طبق آیات متعدد از مسائلی است که جز خدا، کسی از آن آگاهی ندارد. ».

پرسش‌های وابسته

1. آیا علم غیب منحصر به خداست؟ (پرسش)
2. آیاتی که مخالفان علم غیب غیر خدا به آنها استدلال می‌کنند کدام‌اند؟ (پرسش)
3. آیا آیه ۱۰۱ سوره برائت به صراحت نافی علم غیب غیر از خدا نیست؟ (پرسش)
4. با توجه به آیه ۵۹ سوره انعام چگونه علم غیب غیر از خدا ثابت می‌شود؟ (پرسش)
5. با توجه به آیه ۲۰ سوره یونس چگونه علم غیب غیر خدا ثابت می‌شود؟ (پرسش)
6. با توجه به آیه ۶۵ سوره نمل چگونه علم غیب غیر از خدا اثبات می‌شود؟ (پرسش)
7. با توجه به آیه ۵۰ سوره انعام آیا پیامبر خاتم علم غیب دارد؟ (پرسش)
8. با توجه به آیه ۱۸۸ سوره اعراف چگونه علم غیب پیامبر خاتم ثابت می‌شود؟ (پرسش)
9. با توجه به آیه ۳۱ سوره هود چگونه علم غیب پیامبر خاتم ثابت می‌شود؟ (پرسش)
10. آیا آیه ۶۳ سوره احزاب علم غیب را از پیامبر خاتم نفی نمی‌کند؟ (پرسش)
11. با توجه به آیه ۱۰۹ سوره مائده آیا علم غیب از پیامبران نفی شده است؟ (پرسش)
12. با توجه به آیه ۱۸۷ سوره اعراف آیا پیامبر خاتم به زمان قیامت علم دارد؟ (پرسش)
13. آیا آیه ۳۴ سوره لقمان علم غیب غیر خدا را نفی نمی‌کند؟ (پرسش)
14. آیا آیه ۷۷ سوره نحل نافی علم غیب غیر از خدا نیست؟ (پرسش)
15. آیا آیه ۳۳ سوره بقره نافی علم غیب غیر از خدا نیست؟ (پرسش)
16. آیا آیه ۳۸ سوره فاطر نافی علم غیب غیر از خدا نیست؟ (پرسش)
17. آیا آیه ۴۶ سوره هود نافی علم غیب غیر از خدا نیست؟ (پرسش)
18. آیا آیه ۹ سوره احقاف علم غیب پیامبران را نفی نمی‌کند؟ (پرسش)
19. آیا آیه ۶۹ سوره ص علم غیب پیامبران را نفی نمی‌کند؟ (پرسش)
20. آیا آیه ۶۹ سوره هود علم غیب پیامبران را نفی نمی‌کند؟ (پرسش)
21. آیا آیه ۲۶ سوره کهف نافی علم غیب غیر از خدا نیست؟ (پرسش)
22. آیا آیه ۱۲۳ سوره هود علم غیب غیر خدا را نفی نمی‌کند؟ (پرسش)
23. آیا آیه ۲۳ سوره احقاف علم غیب پیامبران را نفی نمی‌کند؟ (پرسش)
24. آیا آیه ۲۶ سوره ملک علم غیب غیر خدا را نفی نمی‌کند؟ (پرسش)
25. آیا آیه ۱۱۶ سوره مائده علم غیب غیر خدا را نفی نمی‌کند؟ (پرسش)
26. آیا آیه ۴۷ سوره هود علم غیب غیر خدا را نفی نمی‌کند؟ (پرسش)
27. آیا آیه ۱۱۲ سوره شعرا نافی علم غیب غیر از خدا نیست؟ (پرسش)
28. آیا آیه ۳ سوره عبس نافی علم غیب غیر از خدا نیست؟ (پرسش)
29. آیا آیه ۸ سوره مطففین نافی علم غیب غیر از خدا نیست؟ (پرسش)
30. آیا آیه ۱۹ سوره مطففین نافی علم غیب غیر از خدا نیست؟ (پرسش)
31. آیا آیه ۳۶ سوره اسرا علم غیب غیر خدا را نفی نمی‌کند؟ (پرسش)
32. آیا آیه ۴۷ سوره فصلت نافی علم غیب غیر از خدا نیست؟ (پرسش)
33. آیا آیه ۸۵ سوره زخرف علم غیب غیر خدا را نفی نمی‌کند؟ (پرسش)
34. آیا آیه ۳۱ سوره مدثر علم غیب غیر خدا را نفی نمی‌کند؟ (پرسش)
35. آیا آیه ۹ سوره ابراهیم نافی علم غیب غیر از خدا نیست؟ (پرسش)
36. آیا آیه ۸ سوره رعد علم غیب غیر خدا را نفی نمی‌کند؟ (پرسش)
37. آیا آیه ۷ سوره آل عمران علم غیب غیر خدا را نفی نمی‌کند؟ (پرسش)
38. آیا آیه ۹۹ سوره مائده علم غیب غیر خدا را نفی نمی‌کند؟ (پرسش)