آیه تطهیر در معارف و سیره رضوی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث آیه تطهیر است. آیه تطهیر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آیه تطهیر در تفسیر و علوم قرآنی - آیه تطهیر در کلام اسلامی - آیه تطهیر در معارف و سیره حسینی - آیه تطهیر در معارف و سیره رضوی - آیه تطهیر از دیدگاه اهل سنت - پرسش مرتبط نداردآیه تطهیر به بخشی از آیه سی و سوم سوره احزاب اشاره دارد: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾. در این آیه به اراده خداوند بر پاک گردانیدن اهل بیت پیامبر (ص) از پلیدی (رجس) تصریح شده است و علمای امامیه برای اثبات عصمت امامان به آن استناد میکنند.
این آیه مورد توجه متکلمان اسلامی قرار گرفته است و با توجه به متن آیه و همچنین روایات شأن نزول اثبات میکنند که مصداق اهل بیت، فقط خمسه طیبه هستند؛ همچنین با مفهوم‌شناسی واژه رجس و بررسی اراده، بر عصمت اهل بیت و امامت آنها استدلال میکنند، در حالی که بسیاری از اهل سنت چنین برداشتی را نپذیرفته و با استفاده از قبل و بعد آیه که دربارۀ همسران پیامبر (ص) است، همسران را نیز از ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾ به شمار آورده‌اند.
معناشناسی
این آیه در روایات امام رضا (ع) و دیگر امامان (ع) آیه تطهیر نامیده شده است[۱]: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾[۲]. تطهیر به معنای پاکی است و در اصطلاح پاکی معنوی و پاکی جسمی را شامل می‌شود[۳]. رجس در لغت به معنای قذارت و پلیدی است و آن حالت و هیأتی است که موجب تنفر و دور شدن از دیگران می‌شود[۴]. رجس هم پلیدی ظاهری و هم ناپاکی معنوی را در بر می‌گیرد[۵]. امام رضا (ع) درباره شیطان[۶] و سندی بن شاهک[۷] تعبیر به رجس کرده که مصداقی از آن‌اند.
آیه صراحت دارد که اهل بیت پیامبر(ص) از هر گونه خطا و اشتباه و پلیدی اندیشه و رفتار به دورند. کلمه ﴿إِنَّمَا﴾، برتر از تأکید، از قوی‌ترین نشانه‌های حصر است. اراده در ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ﴾ اراده تکوینی است نه اراده تشریعی. اراده تشریعی با نص آیه و ﴿إِنَّمَا﴾ سازگار نیست، زیرا اهل بیت (ع) در تکالیف شرعی با دیگر مکلفان شریک و برابرند[۸] و آیه ویژه اهل بیت (ع) است. ﴿وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ به معنای تجهیز اهل بیت (ع) به پیروی از حقیقت در اندیشه و عمل است. پیام اصلی آیه، عصمت اهل بیت (ع) از پاکی مولد و تنزیه از هر گونه خطا و گناه و انحراف در اندیشه و رفتار است[۹]. تطهیر یعنی پوشاندن لباس عزت و کرامت به فرزندان پیامبر (ص)[۱۰].[۱۱]
مصداق اهل بیت در آیه
درباره مصداق اهل بیت در آیه تطهیر سه دیدگاه وجود دارد؛ برخی مصداق را تنها همسران پیامبر اکرم (ص) می‌دانند؛ عده‌ای علاوه بر همسران، خمسه طیبه را هم داخل اهل بیت قرار داده‌اند و دیدگاه سوم، مصداق را تنها پنج تن آل عبا می‌داند که با بررسی سیاق آیه، روایات مفسر آن و دلایل دیگر، نظریه سوم اثبات می‌شود[۱۲].
شأن نزول آیه
در شأن نزول آیه تطهیر چنین نقل شده است: «روزی فاطمه زهرا(س) با ظرفی از غذا حضور پیامبر رسید، آن حضرت از دخترش خواست از شوهرش علی(ع) و حسن و حسین(ع) نیز دعوت به عمل آورد. او هم دستور پیامبر را اجابت کرد. هنگامی که همه حضور یافتند و به صرف غذا مشغول شدند، آیه تطهیر نازل شد. آنگاه رسول اکرم(ص) پارچه‌ای را که بر دوش داشت بر سرشان افکند و سه بار این جمله را تکرار فرمود: «پروردگارا! اینها اهل بیت من هستند، آلودگی و رجس را از آنها دور کن و پاکشان ساز»[۱۳].
عمر بن ابی‌سلمه که خود ناظر جریان بود این‌گونه نقل می‌کند: «آیه تطهیر در منزل ام‌سلمه نازل شد، آنگاه پیامبر علی و فاطمه و حسن و حسین(ع) را نزد خود فرا خواند و قطعه‌ای را که بر دوش داشت بر سرشان افکند و گفت: اینها اهل بیت من هستند، رجس را از ایشان دور ساز و پاکیزه‌شان گردان. ام‌سلمه پرسید: یا رسول‌الله! من هم از جمله ایشانم؟ فرمود: بر جای خود باش تو هم از خوبانی»[۱۴].
عایشه می‌گوید: «بامداد یکی از روزها در حالی که رسول اکرم(ص) جعبه‌ای بر دوش داشت از منزل خارج شد، آنگاه حسن و حسین و فاطمه و علی(ع) بر آن حضرت وارد شدند، جامه را بر سرشان افکند و آیه تطهیر را تلاوت فرمود»[۱۵]. ابوالحمراء از اصحاب پیامبر می‌گوید: «مدت هشت ماه در مدینه مراقب پیامبر بودم، هیچ‌گاه برای نماز بیرون نیامد، مگر آنکه اوّل به خانه علی(ع) می‌آمد، دستش را دو طرف در قرار می‌داد و می‌گفت: نماز! نماز! خداوند اراده کرده است پلیدی را از شما اهل‌بیت دور کند و از هر آلودگی پاکتان کند و از هر آلودگی پاکتان کند»[۱۶].[۱۷]
امام رضا و آیه تطهیر
امام رضا (ع) به نقل از امام سجاد (ع) به نقل از ام‌سلمه، شأن نزول آیه را درباره پنج تن آل‌عبا ثبت کرده است. وی گفته است: آیه در خانه و در زمان من نازل شده است. پیامبر (ص) نزد من بود. علی و فاطمه و حسن و حسین (ع) را نزد خود خواند. جبرئیل نیز آمد. حضرت عبای فدکی را بر سرشان کشید و فرمود: خداوندا، اینان اهل بیت من‌اند. خداوندا، پلیدی را از آنان دور گردان و آنان را پاکیزه گردان. جبرئیل گفت: ای محمد، من از شمایم؟ پیامبر فرمود: ای جبرئیل، تو از مایی. ام‌سلمه گفت: من آمدم که زیر عبا داخل شوم و گفتم: پیامبر خدا من از اهل بیتت هستم؟ فرمود: بر جایت باش. تو بر خیری. تو از همسران پیامبر خدایی. جبرئیل گفت: ای محمد بخوان ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾[۱۸]، درباره پیامبر و علی و فاطمه و حسن و حسین (ع)[۱۹].
امام رضا (ع) مقصود از «اهل بیت» را ائمه اهل بیت (ع) می‌داند و دلایل قرآنی و نبوی غیر قابل انکاری را شاهد گفته خود می‌آورد. امام رضا (ع) در جمع متکلمان و حدیث‌شناسان خراسان تأکید کرد مقصود از بندگان برگزیده خدا، ﴿اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا﴾[۲۰]، نه همه امت که عترت پیامبرند.
حضرت در پاسخ پرسش مأمون درباره معرفی روشن عترت طاهره افزود: عترت همان کسانی‌اند که خداوند در قرآن آنان را به طهارت و پاکی توصیف و درباره آنان ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ﴾[۲۱] را نازل کرد[۲۲]. امام رضا (ع) در همین مجلس علمی در شرح بیشتر عترت به حدیث ثقلین و به یادگار گذاشتن دو گوهر گرانبها و جدایی‌ناپذیر قرآن و اهل بیت پس از خود برای امت استشهاد کرده است و از زبان پیامبر (ص) افزوده است: آن دو گوهر در قیامت در کنار حوض بر من وارد خواهند شد. پس به آنان چیزی نیاموزید که از شما داناترند. امام در پاسخ این پرسش که عترت همان آل پیامبرند و یا افراد دیگری را نیز در بر می‌گیرند. فرمود: عترت همان آل پیامبر است. امام رضا (ع) همواره از اهل بیت پیامبر (ص) به عنوان «الطَّيِّبِينَ وَ الطَّاهِرِينَ» یاد می‌کند[۲۳] و فرزندان معصوم آن حضرت را عترت طاهره می‌خواند[۲۴].
امام رضا (ع) طهارت مولد و نفسانی را در کنار علم و حلم و شجاعت و سخاوت، علامت امام معصوم (ع) شمرده است[۲۵]. حضرت رضا (ع)، امام جواد (ع) را مولودی «طاهره و مطهره»، پاک و پاکیزه، خوانده[۲۶] که تفسیری بر آیه تطهیر و تکوینی بودن اراده در آیه است. امام جواد (ع) از پدرانش درباره امام زمان (ع) تعبیر «طیبه و طاهره» را به کار برده[۲۷] که تعیین مصداق دیگری از آیه تطهیر است. امام رضا (ع) ائمه (ع) را مؤید و موفق و همراه با «روح مطهره» می‌شمارد که آن روح پاک آنان را به خدا پیوند داده و موجب رشد و تکامل و پیشرفت آنان است[۲۸]. این مطلب باز بی‌ارتباط به تطهیر تکوینی اهل بیت (ع) نیست. همان قداست در سرشت که در سایه تلاش و فعالیت اختیاری ائمه (ع) تکامل می‌یابد، شایستگی آنان را برای تجلی صفات خدا در آنان فراهم می‌آورد.
امام رضا (ع) در بیانی دیگر تطهیر و تنزیه را نقطه اوج همه ارزش‌ها و کمالات انسانی شمرده که شخص در سایه تنزیه جسم و جان از پلیدی‌های معنوی و شائبه هر گونه شرک و نفاق به درجات برتر نائل می‌شود. امام از آیه تطهیر استفاده کرده است که تنزیه اهل بیت (ع) از پلیدی شرک و تردید، از نشانه‌های گزیش عترت برای امامت است. در سایه پاکیزگی دل و اندیشه از گناه و خودسری و نیز به یمن اطاعت خردمندانه، این شایستگی در آنان به وجود آمده که خداوند آنان را به جای پیامبر (ص) برگزیند و اسرار خود را نزد این خاندان به ودیعت نهد و آنان را خلیفه پیامبر (ص) گرداند. امام در ادامه این بیان افزوده است: این فضیلت تطهیر از کفر و شرک و گزینش برای امامت موضوعی آشکار و روشن است و جز افراد معاند و گمراه کسی نمی‌تواند آن را انکار کند[۲۹]. پس از آن امام با استشهاد به چندین آیه قرآن به شبهه‌های پرسندگان پاسخ گفت[۳۰]. امام هشتم (ع) در شرح تطهیر و تنزیه اهل بیت (ع) و پیوند آن با مقام امامت افزوده است: امامت جایگاه رفیعی است که پاکان مطلق می‌توانند بدان دست یابند. حضرت با گواهی گرفتن از آیه ﴿وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا وَإِبْرَاهِيمَ وَجَعَلْنَا فِي ذُرِّيَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَالْكِتَابَ فَمِنْهُمْ مُهْتَدٍ وَكَثِيرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ﴾[۳۱] به پرسندگان پاسخ داد: نبوت و کتاب به فرزندان هدایت شده و صالح نوح، ویژه شده و افراد فاسق و آلوده (هر چند در گذشته زندگی) نمی‌توانند حائز مقام نبوت و وراثت گردند. به نص آیه ﴿قَالَ يَا نُوحُ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صَالِحٍ فَلَا تَسْأَلْنِ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنِّي أَعِظُكَ أَنْ تَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ﴾[۳۲] فرزند ناصالح نوح بر اثر طغیان و سرکشی از اهل بیت وی بیرون شده[۳۳] و این گواه است که تنها عترت که وابستگان صالح و مطهر پیامبرند شایسته جانشینی وی را دارند و افرادی که پیشینه شرک و تردید در دین داشته و یا رفتارشان با ارزش‌های انسانی و دینی برابر نبوده، صلاحیت ورود در این حوزه مقدس را ندارند. امام در گفت و گو با برادرش زید بن موسی نیز با اشاره به خروج فرزند نوح پیامبر (ص) بر اثر نافرمانی خدا از اهل بیت آن حضرت، به وی هشدار داد تنها افراد صالح از ذریه فاطمه (س) صلاحیت ورود در دایره اهل بیت آن حضرت را دارند و افراد سرکش و آلوده از آن بیرون‌اند[۳۴].
توصیف امام به معصوم و مصون بودن ائمه (ع) از هر گونه اشتباه و گناه و انحراف فکری که به طور مکرر در زبان ابوالحسن الرضا (ع) جاری شده[۳۵]، شرحی است روشن‌تر بر آیه تطهیر که سرشت پاک و توفیق و حمایت‌های ربوبی، ائمه اطهار (ع) را از هر گونه آلودگی در مولد و انحراف فکری دور کرده و از هر جهت به آنان رنگ خدایی بخشیده است. در تعبیر امام هشتم (ع)، امام زمان (ع) از آنجا که پاک و مطهَّر است مطهِّر و پاک کننده زمین از لوث شرک و نفاق و ستم خواهد بود[۳۶].
ائمه اطهار (ع) بر اینکه خداوند آنان را شایسته مقام تطهیر و پاکی در مولد و تنزیه از گناه و خطای در اندیشه و رفتار دانسته، خدای را سپاس گفته‌اند و شکرگزار این نعمت بزرگ بوده‌اند. به روایت امام رضا (ع)، امیرمؤمنان پس از تقاضای بیعت از وی، از سوی ابوبکر و عمر، از منزل به مسجد رفت و در جمع مردم مدینه با اشاره به آیه تطهیر خدای را بر اینکه پیامبر (ص) را از میان این خاندان برانگیخته و ناپاکی و رجس را از آنان دور کرده و مطهر و پاکیزشان گردانیده حمد و سپاس گفت[۳۷].
امام هشتم (ع) در حدیث معروف حباء، شرط تطهیر اهل بیت (ع) از شرک و نفاق را دلیل امامت و مرجعیت علمی و سیاسی خود به حساب آورده و پس از سپاس خداوند و با تکیه بر وراثت ائمه (ع) از انبیا (ع) و به ودیعت نهاده شدن علم و حکمت و عقلانیت نزد آنان و شایستگی آنان برای امامت و خلافت و وجوب ولایت و فرمانبرداری آنان بر مردم، به کریمه ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ﴾ استشهاد فرموده است[۳۸]. این گواه تطهیر همه این ارزش‌ها و مقامات دنیوی و معنوی ائمه (ع) است. امام رضا (ع) نیز در سایه این فضیلت شایستگی پیدا کرد تا به جایگاه امامت نائل شود و بتواند امور امت را تدبیر کند و خلافت اسلامی زیبنده وی باشد. شواهد عینی نشان دهنده مصون بودن اهل بیت (ع) از خطا و گناه در اندیشه و رفتار است. دشمنان خاندان عترت با همه کینه‌توزی‌ها نتوانسته‌اند ذره‌ای خطا و انحراف در باور و رفتار آنان پیدا کنند و همه معاصران از موافقان و مخالفان به طهارت و پاکی آنان گواهی داده‌اند. عموم ستایشگران امام رضا (ع) وی را به عنوان طیب، طاهر[۳۹]، مطهر، پاکدامن، «مُطَهَّرُونَ نَقِيَّاتٌ ثِيَابُهُمْ»[۴۰] و مقدس[۴۱] توصیف کرده‌اند که نشان‌دهنده طهارت اهل بیت پیامبر (ع) در فرهنگ عمومی مسلمانان معاصر با امام هشتم (ع) است. نام رقبای آنان، یعنی عباسیان، نیز به عنوان ناپاکان و «الرجس» در تاریخ ثبت شده است[۴۲].[۴۳].[۴۴]
منابع
پانویس
- ↑ آیات الأحکام، جرجانی، ج۲، ص۸۵؛ آیات الأحکام، استرآبادی، ج۱، ص۹۸؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۸۳۱، ج۴، ص۴۴۶-۴۴۷، ۴۵۲-۴۵۸؛ روح المعانی، ج۱۱، ص۱۹۸.
- ↑ «جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.
- ↑ بیان المعانی، ج۵، ص۴۷۶؛ لسان العرب، ج۴، ص۵۰۴-۵۰۵؛ المفردات، ص۵۲۵؛ المیزان، ج۱۶، ص۳۱۲.
- ↑ کتاب العین، ج۶ ص۵۲؛ المفردات، ص۳۴۲؛ لسان العرب، ج۶ ص۹۵.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۲۸۷؛ تفسیر غریب القرآن الکریم، ص۲۵۸؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۴، ص۵۷.
- ↑ مستدرک الوسائل، ج۱، ص۲۵۱.
- ↑ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۱۰۲.
- ↑ تفسیر نمونه، ج۱۷، ص۲۹۲.
- ↑ المیزان، ج۱۶، ص۳۱۲.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۲۵، ص۱۶۸.
- ↑ صادقی فدکی، سید عباس، مقاله «آیه تطهیر»، دانشنامه امام رضا، ص ۲۵۷.
- ↑ سرمدی، محمود، مقاله «آیه تطهیر»، دانشنامه معاصر قرآن کریم؛ صادقی فدکی، سید عباس، مقاله «آیه تطهیر»، دانشنامه امام رضا ج۱، ص ۲۵۷.
- ↑ ینابیع المودة، ص۱۲۵.
- ↑ جامع الاصول، ج۱، ص۱۰۱؛ ریاض النفرة، ج۲، ص۲۶۹.
- ↑ ینابیع المودة، ص۱۲۴.
- ↑ الدر المنثور، سیوطی، ج۵، ص۱۹۸.
- ↑ مقامی، مهدی، ولایت و امامت در قرآن، ص۶۷-۶۸.
- ↑ «جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.
- ↑ بحار الأنوار، ج۳۵، ص۲۰۹.
- ↑ «از بندگان خویش که برگزیده‌ایم» سوره فاطر، آیه ۳۲.
- ↑ «جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.
- ↑ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۲۰۷.
- ↑ بحار الأنوار، ج۴۹، ص۶۱۵.
- ↑ الأمالی، صدوق، ص۶۱۵.
- ↑ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۲، ص۲۱۰.
- ↑ بحار الأنوار، ج۵۰، ص۱۵.
- ↑ بحار الأنوار، ج۵۲، ص۳۱۰.
- ↑ بحار الأنوار، ج۲۵، ص۴۸.
- ↑ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۲۰۹؛ تفسیر کنزالدقائق، ج۱۰، ص۳۷۴.
- ↑ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۲۰۷-۲۰۹.
- ↑ «و نوح و ابراهیم را فرستادیم و در فرزندان آنان پیامبری و کتاب (آسمانی) نهادیم آنگاه، برخی از آنان رهیافته‌اند و بسیاری از ایشان بزهکارند» سوره حدید، آیه ۲۶.
- ↑ «فرمود: ای نوح! او از خاندان تو نیست، بی‌گمان او کرداری ناشایسته است پس چیزی را که نمی‌دانی از من مخواه، من تو را اندرز می‌دهم که مبادا از نادانان باشی» سوره هود، آیه ۴۶.
- ↑ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۲۰۸.
- ↑ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۲۰۸.
- ↑ بحار الأنوار، ج۲۵، ص۳۵۰.
- ↑ کمال الدین و تمام النعمة، ص۳۷۲.
- ↑ الأمالی، طوسی، ص۵۶۸؛ بحار الأنوار، ج۲۸، ص۲۴۸.
- ↑ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۲۰۸-۲۰۹؛ تفسیر کنز الدقائق، ج۱۰، ص۳۷۵؛ تفسیر نور الثقلین، ج۴، ص۲۷۱.
- ↑ المناقب، ابن‌شهرآشوب، ج۱، ص۲۸۴.
- ↑ بحار الأنوار، ج۲۹، ص۲۳۶؛ إعلام الوری، ج۲، ص۶۵؛ کشف الغمة، ج۲، ص۱۱۱.
- ↑ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۲، ص۲۸۱.
- ↑ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۲، ص۲۸۱.
- ↑ منابع: أسباب نزول القرآن، علی بن احمد واحدی (۴۶۸ق)، تحقیق: کمال بسیونی زغلول، بیروت، دار الکتب العلمیة، اول، ۱۴۱۱ق؛ إعلام الوری بأعلام الهدی، فضل بن حسن معروف به طبرسی (۵۴۸ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت علیلا لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۷ق، الأمالی، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: مؤسسة البعثة، قم، دار الثقافة، اول، ۱۴۱۴ق؛ الأمالی، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة البعثة، تهران، اول، ۱۴۱۷ق، آیات الأحکام، سیدامیر بن مخدوم حسینی جرجانی (۹۷۶ق)، تصحیح: ولی الله اشراقی سرابی، تهران، انتشارات نوید، اول، ۱۴۰۴ق؛ آیات الأحکام، محمد بن علی استر آبادی (۱۰۲۸ق)، تهران، کتابفروشی معراجی، بی تا؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، محمدباقر بن محمدتقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، البرهان فی تفسیر القرآن، سیدهاشم بن سلیمان حسینی بحرانی (۱۰۷ اق)، تحقیق و نشر: مؤسسة البعثة، قم، اول، ۱۴۱۶ق؛ بیان المعانی، سید عبدالقادر آل غازی (۱۳۶۸ق)، دمشق، مکتبة الترقی، اول، ۱۳۸۲ق؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، حسن بن عبدالرحیم مصطفوی (۱۴۲۶ق)، تهران، وزارة الثقافة و الارشاد الإسلامی، اول، ۱۳۷۴ش؛ التفسیر، محمد بن مسعود معروف به عیاشی (۳۲۰ق)، تحقیق و تصحیح: سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الإسلامیة، اول، ۱۳۸۰ق؛ تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم)، اسماعیل بن عمر معروف به ابن کثیر (۷۷۴ق)، تحقیق: محمد حسین شمس الدین، بیروت، دار الکتب العلمیة، اول، ۱۴۱۹ق؛ تفسیر البیضاوی (أنوار التنزیل و أسرار التأویل)، عبدالله بن عمر معروف به بیضاوی (قرن ۷ق)، تحقیق: محمد عبدالرحمن مرعشلی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، اول، ۱۴۱۸ق؛ التفسیر الکبیر، محمد بن عمر معروف به فخر رازی (۶۰۶ق)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، سوم، ۱۴۲۰ق؛ تفسیر غرائب القرآن، حسن بن محمد نیشابوری (قرن ۸ق)، تحقیق: زکریاعمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیة، اول، ۱۴۱۶ق؛ تفسیر غریب القرآن الکریم، فخر الدین بن محمدعلی معروف به طریحی (۱۰۸۵ق)، تحقیق: محمد کاظم طریحی، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۰۶ق؛ تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، محمد بن محمدرضا قمی مشهدی قرن ۱۲ق)، تحقیق: حسین درگاهی، تهران، وزارة الثقافة و الارشاد الإسلامی، اول، ۱۳۶۸ق؛ تفسیر نمونه، زیر نظر: ناصر بن علی محمد مکارم شیرازی (معاصر)، تهران، دار الکتب الإسلامیة، اول، ۱۳۶۳ش؛ تفسیر نور الثقلین، عبد علی بن جمعه عروسی حویزی (۱۱۱۲ق)، تحقیق: سیدهاشم رسولی محلاتی، قم، اسماعیلیان، چهارم، ۱۴۱۵ق؛ تهذیب التهذیب، احمد بن علی معروف به ابن حجر عسقلانی (۸۵۲ق)، تحقیق: صدقی جمیل عطار، بیروت، دار الفکر، اول، ۱۴۰۴ق؛ جامع البیان فی تفسیر القرآن، محمد بن جریر طبری (۳۱۰ق)، بیروت، دار المعرفة، اول، ۱۴۱۲ق، الجامع لأحکام القرآن، محمد بن احمد معروف به قرطبی (۶۷۱ق)، تهران، انتشارات ناصر خسرو، ۱۳۶۴ش؛ الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، عبدالرحمن بن ابی بکر معروف به جلال الدین سیوطی (۹۱۱ق)، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۰۴ق؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، محمود بن عبدالله معروف به آلوسی (۱۲۷۰ق)، تحقیق: علی عبدالباری عطیه، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق؛ سیر أعلام النبلاء، محمد بن احمد معروف به ذهبی (۷۴۸ق)، تحقیق: شعیب ارنؤوط، بیروت، مؤسسة الرسالة، نهم، ۱۴۱۳ق، شرح نهج البلاغة، عبد الحمید بن هبة الله معروف به ابن ابی الحدید (۶۵۶ق)، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار إحیاء الکتب العربیة، دوم، ۱۳۸۷ق؛ شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، عبیدالله بن عبدالله معروف به حاکم حسکانی (۴۹۰ق)، تحقیق: محمدباقر محمودی، تهران، وزارة الثقافة و الارشاد الإسلامی، اول، ۱۴۱۱ق، صحیح البخاری، محمد بن اسماعیل معروف به بخاری (۲۵۶ق)، بیروت، دار الفکر، اول، ۱۴۰۱ق، صحیح مسلم (الجامع الصحیح)، مسلم بن حجاج قشیری نیشابوری (۲۶۱ق)، بیروت، دار الفکر، بی تا، الطبقات الکبری، محمد بن سعد هاشمی معروف به ابن سعد (۲۳۰ق)، بیروت، دار صادر، بی تا، عیون أخبار الرضا علی، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: حسین اعلمی، بیروت، مؤسسة الأعلمی، اول، ۱۴۰۴ق؛ الغارات، ابراهیم بن محمد معروف به ابن هلال ثقفی (۲۸۳ق)، تحقیق: سید جلال الدین حسینی ارموی، تهران، انجمن آثار ملی، اول، ۱۳۹۵ق؛ قاموس الرجال، محمد تقی بن کاظم معروف به علامه تستری (۱۴۱۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة النشر الإسلامی، قم، دوم، ۱۴۱۱ق، الکافی، محمد بن یعقوب معروف به کلینی (۳۲۹ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۳۶۲ش؛ الکامل فی التاریخ، علی بن محمد شیبانی معروف به ابن اثیر جزری (۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق؛ کتاب العین، خلیل بن احمد فراهیدی (۱۷۵ق)، تحقیق: مهدی مخزومی - ابراهیم سامرایی، قم، دار الهجرة، دوم، ۱۴۰۹ق؛ کشف الغمة فی معرفة الأئمة علیا، علی بن عیسی اریلی (۶۹۲ق)، بیروت، دار الأضواء، دوم، ۱۴۰۵ق؛ کمال الدین و تمام النعمة، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، دوم، ۱۳۹۵ق؛ لسان العرب، محمد بن مکرم معروف به ابن منظور (۷۱۱ق)، تحقیق: احمد فارس، بیروت، دار صادر، سوم، ۱۴۱۴ق؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن حسن معروف به طبرسی (۵۴۸ق)، تهران، انتشارات ناصر خسرو، سوم، ۱۳۷۲ش؛ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، حسین بن محمدتقی معروف به محدث نوری (۱۳۲۰ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت علیها لإحیاء التراث، بیروت، دوم، ۱۴۰۸ق؛ المستدرک علی الصحیحین، محمد بن عبدالله معروف به حاکم نیشابوری (۴۰۵ق)، تحقیق: یوسف عبدالرحمن مرعشلی، بیروت، دار المعرفة، بی تا، المسند، احمد بن محمد معروف به ابن حنبل (۲۴۱ق)، بیروت، دار صادر، بی تا، مفردات ألفاظ القرآن، حسین بن محمد معروف به راغب اصفهانی (۵۰۲ق)، تحقیق: صفوان عدنان داوودی، دمشق - بیروت، دار القلم - الدار الشامیة، اول، ۱۴۱۲ق؛ مناقب آل أبی طالب، محمد بن علی مازندرانی معروف به ابن‌شهرآشوب (۵۸۸ق)، تحقیق: جمعی از اساتید نجف، نجف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۷۶ق، المنتقی من منهاج الاعتدال فی نقض کلام أهل الرفض و الاعتزال، محمد بن احمد معروف به ذهبی (۷۴۸ق)، تحقیق: محیی الدین خطیب، ریاض، دار عالم الکتب، ۱۴۱۳ق، المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمد حسین بن محمد طباطبایی (۱۴۰۲ق)، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۷ق.
- ↑ صادقی فدکی، سید عباس، مقاله «آیه تطهیر»، دانشنامه امام رضا، ص ۲۵۷.