آیه تطهیر از دیدگاه اهل سنت

اهل بیت پیامبر

واژه «اهل البیت» دو بار در قرآن کریم ذکر شده است^[۱]. یک بار برای خاندان ابراهیم(ع) و مرتبه دیگر آیه ۳۳ سوره احزاب است. در آخر این آیه، خداوند از اراده خود بر تطهیر اهل البیت خبر می‌دهد. در طول تاریخ دانشمندان علوم اسلامی از جنبه‌های مختلف این آیه را بررسی کرده‌اند که یکی از این جنبه‌ها و زوایا، تعیین مصداق برای اهل بیت است که عصمت، امامت و در نتیجه مرجعیت دینی آنها را ثابت می‌کند^[۲].

اهل سنت و مصداق اهل البیت در آیه تطهیر

اهل بیت کسانی‌اند که پیامبر (ص) آنان را در خانه ‌ام سلمه زیر عبای خود گرد‌آورد و در حق آنان دعا کرد؛ یعنی امام علی، فاطمه (س)، امام حسن و امام حسین (ع). این قول را بسیاری از عالمان اهل سنت برگزیده‌اند.
دیدگاهی شاذ از عکرمه، عروه و مقاتل نقل شده که مقصود از اهل بیت را فقط همسران پیامبر دانسته‌اند^[۳]. ابن‌تیمیه نیز بر این نظریه اصرار دارد^[۴].
اینکه اهل‌بیت، افزون بر همسران، شامل پیامبر اکرم (ص)، حضرت علی، فاطمه، حسن و حسین (ع) نیز می‌شود^[۵]. شاهد این نظر، سیاق آیات است با این بیان که آیات پیش از آیه تطهیر و آیه پس از آن به همسران پیامبر (ص) مربوط است، در عین حال، ضمیر ﴿عَنْكُمْ﴾ نشان می‌دهد که تعدادی از مردان نیز در اهل‌بیت داخل‌اند برخی از اهل تسنن این نظر را برگزیده‌اند^[۶].
همۀ خویشاوندان نَسَبی پیامبر (ص) که صدقه بر آنان حرام گردیده، اهل بیت او هستند. این قول از ثعلبی نقل شده است.
اهل بیت پیامبر کسانی‌اند که در زندگی همراه و ملازم او بودند، بنابراین، همسران، فرزندان، خدمتگزاران و خویشاوندان او را شامل می‌شود، محمد مصطفی مراغی این تفسیر را برگزیده است.
مقصود از بیت، خانه، کعبه است و هم، مسلمانان پرهیزگار اهل بیت پیامبر(ص) هستند؛ چنانکه در قرآن آمده است: ﴿إِنْ أَوْلِيَاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ﴾^[۷].
مقصود از بیت، مسجدالنبی است و اهل بیت (ع) کسانی‌اند که پیامبر (ص) آنان را در مسجد ساکن نمود، سپس آنان را از مسجد بیرون کرد، ولی درب خانه‌های آنها را به سوی مسجد نبست^[۸].^[۹]

اهل بیت کیستند؟

با دقت در آیه تطهیر این پرسش به ذهن می‌آید که منظور از اهل بیت چه کسانی هستند؟ آیا این آیه ارتباطی به آیات قبلی^[۱۰] دارد که درباره همسران پیامبر نازل شده است و خطاب این آیه هم آنها را شامل می‌شود یا اینکه مقصود از اهل بیت در آیه افراد خاصی غیر از همسران پیامبر هستند؟

اصولا چند نظریه در این باره وجود دارد که مفسران شیعه با توجه به کثرت روایات موجود، مصداق اهل بیت را پیامبر(ص)، حضرت علی، زهرا، امام حسن و امام حسین^[۱۱](ع) و فرزندان معصوم ایشان می‌دانند^[۱۲]. اما اهل سنت با توجه به اینکه در تلاش هستند تا به هر طریقی مصداق آیه را، به زنان پیامبر(ص) توسعه بدهند، درباره مصادیق اهل بیت چند نظریه را مطرح کرده اند:

عده‌ای مثل عکرمه^[۱۳]، عروة بن زبیر^[۱۴] و مقاتل می‌گویند منظور فقط همسران پیامبر(ص) است^[۱۵].
منظور پیامبر و همسرانش و حضرت علی، زهرا، امام حسن و امام حسین(ع) است^[۱۶].
منظور کسانی است که در عرف جزو خاندان آن جناب به شمار می‌روند، چه همسرانش و چه خویشاوندان و نزدیکانش، یعنی آل عباس، آل عقیل، آل جعفر و آل علی^[۱۷].
منظور اهل بیت الله الحرام است.
منظور اهل مسجد رسول خدا(ص) است^[۱۸].

اکنون این پرسش مطرح است که با بررسی معروف‌ترین منابع پذیرفته شده اهل سنت، مصداق مشخص «اهل بیت» در آیه تطهیر که طهارت و عصمت دارند، چه کسانی هستند؟

نظریه ۳ و ۴ و ۵ در میان اهل سنت طرفداران چندانی ندارد و این سه نظریه را بیشتر آنها مطرح نکرده‌اند. در مورد نظریه اول به گفتاری از عکرمه استناد می‌کنند که در بازار فریاد می‌زد و می‌گفت: منظور از اهل بیت، فقط زنان پیامبر(ص) است^[۱۹]. این نظریه را مفسران اهل سنت نپذیرفتند^[۲۰]، اضافه بر اینکه این یا کلام عکرمه است و یا او از ابن عباس نقل کرده است و در کتاب‌های تفسیری این کلام عکرمه به رسول خدا(ص) متصل نشده و از ایشان نقل نشده است.

تقریبا همه تفاسیر اهل سنت در کنار بیان نظریات دیگر در شأن نزول این آیه روایاتی نقل کرده‌اند که اهل بیت(ع) را پیامبر(ص)، حضرت علی، حضرت زهرا، امام حسن و امام حسین^[۲۱](ع) می‌دانند. آنان روایت مشهور ام سلمه، آل کساء (عبا) و... را نقل کرده‌اند. بنابراین همه آنان، پنج تن آل عبا را جزو اهل بیت(ع) می‌دانند؛ برای نمونه به برخی از تفاسیر اهل سنت که به این روایات با مضمون آنها اشاره کرده و قبول کرده‌اند، اشاره می‌شود:

فخر رازی، مفاتیح الغیب، ج۲۵، ص۱۶۸، در بحث از آیه تطهیر؛
ابن أبی حاتم، تفسیر القرآن العظیم، ج۹، ص۳۱۳۲، در بحث از آیه تطهیر؛
نظام الدین نیشابوری، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، ج۵، ص۴۶۰، در بحث از آیه تطهیر؛
محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج٢٢، ص۵، در بحث از آیه تطهیر؛
حسکانی، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، ج۲، ص۱۸، در بحث از آیه تطهیر وی احادیث موجود در کتب اهل سنت را در این باره به خوبی جمع‌آوری کرده است.
سیوطی الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج۵، ص۱۹۸، در بحث از آیه تطهیر.
ابن جوزی، زاد المسیر فی علم التفسیر، ج۳، ص۴۶۲، در بحث از آیه تطهیر.
ابن عطیة، المحرر الوجیز، ج۵، ص۳۰۸، در بحث از آیه تطهیر.
بیضاوی، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، ج۵، ص۱۲، در بحث از آیه تطهیر.
أبو محمد الحسین بن مسعود البغوی معالم التنزیل، ج۶، ص۳۵۰، در بحث از آیه تطهیر.

بر این اساس طرفدار هرکدام از نظریات باشیم و صرف نظر از اختلاف در مصادیق اهل بیت، همگی در این نظریه متفق القول‌اند که پیامبر اکرم(ص) جزو آنان است و عصمت آن حضرت در بین اهل سنت اجماعی و پذیرفته شده است^[۲۲].

منابع

پانویس

↑ احزاب، آیه ۳۳؛ هود، آیه ۷۳.
↑ سازندگی، مهدی، عصمت پیامبران اولوالعزم در دائرةالمعارف قرآن لیدن، ص ۲۵۱.
↑ أسباب النزول، ص۳۶۸؛ مجمع البیان، ج۸، ص۵۵۹؛ الجامع الأحکام القرآن، ج۱۴، ص۱۸۲.
↑ المنتقی من منهاج الاعتدال، ص۱۸۰.
↑ جامع البیان، ج۲۲، ص۶؛ التفسیر الکبیر، ج۲۵، ص۱۶۸؛ تفسیر ابن کثیر، ج۶، ص۳۶۵.
↑ التفسیر الکبیر، ج۲۵، ص۱۶۸؛ الکشاف، ج۳، ص۵۳۸.
↑ «سرپرست آن جز پرهیزگاران نیستند» سوره انفال، آیه ۳۴.
↑ التبیان، ج۸ ص۳۳۹-۳۴۱؛ مجمع البیان، ج۷-۸ ص۲۵۹؛ تفسیر طبری، ج۲۲، ص۱۰-۱۳؛ تفسیر قرطبی، ج۱۴، ص۱۶۱-۱۶۳؛ نورالأبصار، ص۲۲۳-۲۲۶؛ تفسیر المراغی، ج۲۲، ص۷؛ تفسیر بیضاوی، ج۳، ص۳۸۲؛ التفسیر الکبیر، ج۲۰، ص۲۰۹؛ تفسیر ابن کثیر، ج۵، ص۴۵۲؛ المیزان، ج۱۶، ص۳۱۰-۳۱۲.
↑ مقامی، مهدی، ولایت و امامت در قرآن، ص۶۱-۶۳؛ سرمدی، محمود، مقاله «آیه تطهیر»، دانشنامه معاصر قرآن کریم؛ صادقی فدکی، سید عباس، مقاله «آیه تطهیر»، دانشنامه امام رضا ج۱، ص ۲۵۷.
↑ از آیه ۲۸ تا مقداری از صدر آیه ۳۳ ﴿وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِينَ الزَّكَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ﴾ «و در خانه‌هایتان آرام گیرید و چون خویش‌آرایی دوره جاهلیت نخستین خویش‌آرایی مکنید و نماز بپا دارید و زکات بپردازید و از خداوند و فرستاده او فرمانبرداری کنید» سوره احزاب، آیه ۳۳، خطاب درباره زنان پیامبر است.
↑ طباطبائی، المیزان، موسوی همدانی، ج۱۶، ص۴۶۵.
↑ در برخی از روایات امامان معصوم(ع) از خود به عنوان «اهل البیت» یاد کرده‌اند. (ر. ک: طوسی، تهذیب الأحکام، ج۵، ص۲۳۲).
↑ «عکرمه»، کسی است که مردم را به گمراهی و انحراف می‌کشاند و ذهبی او را از خوارج برشمرده است. وی در دروغ گویی به حدی رسیده بود که حتی به استاد خود ابن عباس دروغ می‌بست؛ تا این که دروغ او ضرب المثل شد. ابن سیرین، یحیی بن معین و مالک او را کذاب توصیف کرده‌اند. ابن ذویب او را غیر ثقه معرفی کرده و مالک، نقل روایت از او را حرام کرده و مسلم بن حجاج از روایات او اعراض نموده است. (ذهبی، سیر أعلام النبلاء، ج۵، ص۱۱-۳۴).
↑ عروه بن زبیر به بغض و دشمنی با امیرالمؤمنین عله مشهور است. عروة بن زبیر کسی است او کسی بود که بغض شدیدی نسبت به علیه داشت، به حدی که هرگاه نام آن حضرت نزد او برده می‌شد، او را ست می‌کرد. (ابن ابی الحدید، شرح ۵ نهج البلاغه، ج۴، ص۱۰۲»).
↑ سیوطی، الدر المنثور، ج۶، ص۹۰۳.
↑ بیهقی، السنن الکبری، ج۲، ص۱۵۰.
↑ إبن حجر هیتمی، الصواعق المحرقة علی أهل الرفض والضلال والزندقة ج۲، ص۴۲۱.
↑ با استفاده از ترجمه تفسیر المیزان، ج۱۶، ص۴۶۳.
↑ ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۶، ص۳۶۵
↑ ر.ک: تفسیر القرآن العظیم، ج۶، ص۳۶۵؛ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ج۲۵، ص۱۶۸.
↑ تفسیر القرآن العظیم، ج۲، ص۴۲۱.
↑ سازندگی، مهدی، عصمت پیامبران اولوالعزم در دائرةالمعارف قرآن لیدن، ص ۲۵۱.

[1] احزاب، آیه ۳۳؛ هود، آیه ۷۳.

[2] سازندگی، مهدی، عصمت پیامبران اولوالعزم در دائرةالمعارف قرآن لیدن، ص ۲۵۱.

[3] أسباب النزول، ص۳۶۸؛ مجمع البیان، ج۸، ص۵۵۹؛ الجامع الأحکام القرآن، ج۱۴، ص۱۸۲.

[4] المنتقی من منهاج الاعتدال، ص۱۸۰.

[5] جامع البیان، ج۲۲، ص۶؛ التفسیر الکبیر، ج۲۵، ص۱۶۸؛ تفسیر ابن کثیر، ج۶، ص۳۶۵.

[6] التفسیر الکبیر، ج۲۵، ص۱۶۸؛ الکشاف، ج۳، ص۵۳۸.

[7] «سرپرست آن جز پرهیزگاران نیستند» سوره انفال، آیه ۳۴.

[8] التبیان، ج۸ ص۳۳۹-۳۴۱؛ مجمع البیان، ج۷-۸ ص۲۵۹؛ تفسیر طبری، ج۲۲، ص۱۰-۱۳؛ تفسیر قرطبی، ج۱۴، ص۱۶۱-۱۶۳؛ نورالأبصار، ص۲۲۳-۲۲۶؛ تفسیر المراغی، ج۲۲، ص۷؛ تفسیر بیضاوی، ج۳، ص۳۸۲؛ التفسیر الکبیر، ج۲۰، ص۲۰۹؛ تفسیر ابن کثیر، ج۵، ص۴۵۲؛ المیزان، ج۱۶، ص۳۱۰-۳۱۲.

[9] مقامی، مهدی، ولایت و امامت در قرآن، ص۶۱-۶۳؛ سرمدی، محمود، مقاله «آیه تطهیر»، دانشنامه معاصر قرآن کریم؛ صادقی فدکی، سید عباس، مقاله «آیه تطهیر»، دانشنامه امام رضا ج۱، ص ۲۵۷.

[10] از آیه ۲۸ تا مقداری از صدر آیه ۳۳ ﴿وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِينَ الزَّكَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ﴾ «و در خانه‌هایتان آرام گیرید و چون خویش‌آرایی دوره جاهلیت نخستین خویش‌آرایی مکنید و نماز بپا دارید و زکات بپردازید و از خداوند و فرستاده او فرمانبرداری کنید» سوره احزاب، آیه ۳۳، خطاب درباره زنان پیامبر است.

[11] طباطبائی، المیزان، موسوی همدانی، ج۱۶، ص۴۶۵.

[12] در برخی از روایات امامان معصوم(ع) از خود به عنوان «اهل البیت» یاد کرده‌اند. (ر. ک: طوسی، تهذیب الأحکام، ج۵، ص۲۳۲).

[13] «عکرمه»، کسی است که مردم را به گمراهی و انحراف می‌کشاند و ذهبی او را از خوارج برشمرده است. وی در دروغ گویی به حدی رسیده بود که حتی به استاد خود ابن عباس دروغ می‌بست؛ تا این که دروغ او ضرب المثل شد. ابن سیرین، یحیی بن معین و مالک او را کذاب توصیف کرده‌اند. ابن ذویب او را غیر ثقه معرفی کرده و مالک، نقل روایت از او را حرام کرده و مسلم بن حجاج از روایات او اعراض نموده است. (ذهبی، سیر أعلام النبلاء، ج۵، ص۱۱-۳۴).

[14] عروه بن زبیر به بغض و دشمنی با امیرالمؤمنین عله مشهور است. عروة بن زبیر کسی است او کسی بود که بغض شدیدی نسبت به علیه داشت، به حدی که هرگاه نام آن حضرت نزد او برده می‌شد، او را ست می‌کرد. (ابن ابی الحدید، شرح ۵ نهج البلاغه، ج۴، ص۱۰۲»).

[15] سیوطی، الدر المنثور، ج۶، ص۹۰۳.

[16] بیهقی، السنن الکبری، ج۲، ص۱۵۰.

[17] إبن حجر هیتمی، الصواعق المحرقة علی أهل الرفض والضلال والزندقة ج۲، ص۴۲۱.

[18] با استفاده از ترجمه تفسیر المیزان، ج۱۶، ص۴۶۳.

[19] ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۶، ص۳۶۵

[20] ر.ک: تفسیر القرآن العظیم، ج۶، ص۳۶۵؛ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ج۲۵، ص۱۶۸.

[21] تفسیر القرآن العظیم، ج۲، ص۴۲۱.

[22] سازندگی، مهدی، عصمت پیامبران اولوالعزم در دائرةالمعارف قرآن لیدن، ص ۲۵۱.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]