احمد بن هلال کرخی در تراجم و رجال

این مدخل زیرشاخهٔ بحث احمد بن هلال کرخی است. احمد بن هلال کرخی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: احمد بن هلال کرخی در در معارف مهدویت - احمد بن هلال کرخی در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

احمد بن هلال، در سند نُه روایت تفسیر کنز الدقائق و به نقل از الکافی و عیون أخبار الرضا(ع) نقل شده است؛ از جمله:

«في كتاب معاني الأخبار، باسناده إلى أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الْأَخِيرَ(ع) عَنِ التَّوْبَةِ النَّصُوحِ مَا هِيَ فَكَتَبَ(ع): أَنْ يَكُونَ الْبَاطِنُ كَالظَّاهِرِ وَ أَفْضَلَ مِنْ ذَلِكَ».

شرح حال

احمد بن هلال ابوجعفر العبرتائی الکرخی از راویانی است که در کتب رجالی قدما مانند رجال کشی، رجال ابن غضائری، رجال نجاشی، رجال و الفهرست از وی یاد شده است و در اسناد روایات با عنوان‌های احمد بن هلال، احمد بن هلال العبرتائی و احمد بن هلال الکرخی روایت کرده و دوران امام جواد، امام هادی و امام عسکری(ع) را ادراک کرده و به دیدار حضرت مهدی(ع) نیز باریافته است.

وی از راویان مشهوری بوده است که اصول حدیثی بسیاری را روایت کرده و در اثر علمی به نام‌های کتاب یوم و لیلة و کتاب نوادر داشته است و راویان شیعه در عراق فراوان به او مراجعه کرده و به نقل از وی حدیث می‌نوشتند.

احمد بن هلال، افزون بر برخورداری از جایگاه علمی و حدیثی، مکانت اجتماعی و موقعیت مردمی، رسیدن به مقام وکالت و در زهد و عبادت نیز زبان‌زد بوده است، تا جایی که پنجاه و چهار بار به حج مشرف شده که دست‌کم بیست سفر آن با پای پیاده بوده است. بر این اساس، توقع داشت که پس از درگذشت نائب اول امام مهدی(ع) این یعنی عثمان بن سعید به عنوان دومین نائب از طرف آن حضرت معرفی شود؛ اما وقتی آگاه شد که حضرت ولی عصر(ع) ابوجعفر محمد بن عثمان را به جانشینی برگزیده، آتش حسادت در وی شعله‌ور می‌گردد و آن را انکار می‌کند و زیر بار امر امام معصوم و حجت خدا نمی‌رود و سرانجام، به همه چیز پشت پا زده و تمام گذشته‌اش را بر باد می‌دهد و مانند ابلیس از بارگاه الهی رانده می‌شود و مورد لعن امام معصوم(ع) قرار می‌گیرد و توقیعات متعددی در نکوهش او صادر، و به عنوان فردی متصنع و ریاکار به شیعیان معرفی می‌شود.

طبقه

به تصریح ابن غضائری، نجاشی و شیخ طوسی، احمد بن هلال در سال ۱۸۰ ق به دنیا آمده و در سال ۲۶۷ ق از دنیا رفته است. بر این اساس، وی روزگار امام رضا، امام جواد، امام هادی، امام عسکری و امام زمان(ع) را ادراک کرده است.

شیخ طوسی از او در اصحاب امام هادی و امام عسکری(ع) یاد کرده است؛ ولی در اسناد روایات، بی‌واسطه از هیچ معصومی روایت نکرده، جز چند مکاتبه را که با امام هادی(ع) داشته و با تعبیر عن «أبی الحسن» و «أبی الحسن الأخیر» از آن بزرگوار روایت کرده است.

آیت الله بروجردی وی را از طبقه هفتم راویان شمرده است.

استادان و شاگردان

احمد بن هلال از کسانی مانند محمد بن أبی عمیر، أمیة بن علی، عمرو الکلبی، محمد بن سنان، حسن بن محبوب، خلف بن حماد، أمیة بن علی، عثمان بن عیسی، علی بن الحکم، علی بن اسباط، عبدالرحمن بن ابی نجران، احمد بن محمد بن ابی‌نصر و حسن بن علی بن فضال روایت کرده که از استادان وی به شمار می‌روند و افرادی همچون صالح بن ابی‌حماد، احمد بن محمد بن عبد الله، احمد بن بندار (مابنداد؛ مابنداذ)، حسین بن احمد، محمد بن احمد، علی بن محمد، احمد بن محمد نوفلی، حسن بن علی زیتونی، سعد بن عبدالله، عبدالله بن جعفر حمیری، محمد بن احمد بن یحیی اشعری، محمد بن ابی‌القاسم از او روایت کرده‌اند که از شاگردان او به شمار می‌آیند.

مذهب

شیخ طوسی از احمد بن هلال با وصف غالی: " کان غالياً متهماً في دينه"، "ضعيف؛ فاسد المذهب" و "مشهور بالغلو واللعنة" یاد کرده است؛ ولی نجاشی هیچ به انحراف اعتقادی وی اشاره نکرده و تنها با عبارت درباره او نکوهش‌هایی از امام عسکری(ع) صادر شده است بسنده کرده است.

سعد بن عبدالله او را ناصبی خوانده و درباره بدفرجامی او گفته است که تاکنون ندیده و نشنیده‌ایم که شیعه نمایی از تشیع به ناصبی بودن روی آورد، مگر احمد بن هلال.

شیخ اعظم انصاری با استناد به غلو و نصب احمد بن هلال نوشته که فاصله دراز میان دو مذهب نشان می‌دهد که او اساساً مذهبی نداشته است.

آیت الله خویی نوشته است: "لا ينبغي الإشكال في فساد الرجل من جهة عقيدته، بل لا يبعد استفادة أنه لم يكن يتدين بشيء، ومن ثم كان يظهر الغلو مرة، والنصب أخرى.

یادآوری

۱. نصب احمد بن هلال: مرحوم فیض کاشانی سه معنا برای ناصبی با استناد به روایات ذکر کرده است:

1. "من نصب حرباً لأهل البيت(ع)" به دلیل حدیث «قَالَ النَّبِيُّ(ص): صِنْفَانِ مِنْ أُمَّتِي لَا نَصِيبَ لَهُمْ فِي الْإِسْلَامِ النَّاصِبُ لِأَهْلِ بَيْتِي حَرْباً».
2. "من نصب عداوة لأهل البيت(ع)"؛ به دلیل این حدیث «اَلْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ اَلْأَشْعَرِيُّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمِ بْنِ أَبِي سَلَمَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِيدِ بْنِ غَزْوَانَ قَالَ حَدَّثَنِي عَبْدُ اَللَّهِ بْنُ اَلْمُغِيرَةِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي اَلْحَسَنِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ إِنَّ لِي جَارَيْنِ أَحَدُهُمَا نَاصِبٌ وَ اَلْآخَرُ زَيْدِيٌّ وَ لاَ بُدَّ مِنْ مُعَاشَرَتِهِمَا فَمَنْ أُعَاشِرُ فَقَالَ هُمَا سِيَّانِ مَنْ كَذَّبَ بِآيَةٍ مِنْ كِتَابِ اَللَّهِ فَقَدْ نَبَذَ اَلْإِسْلاَمَ وَرَاءَ ظَهْرِهِ وَ هُوَ اَلْمُكَذِّبُ بِجَمِيعِ اَلْقُرْآنِ وَ اَلْأَنْبِيَاءِ وَ اَلْمُرْسَلِينَ قَالَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ هَذَا نَصَبَ لَكَ وَ هَذَا اَلزَّيْدِيُّ نَصَبَ لَنَا».
3. "من نصب عداوة لشيعة أهل البيت(ع) من جهة الدين" به دلیل حدیث «فِي اَلْعِلَلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اَلْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: لَيْسَ اَلنَّاصِبُ مَنْ نَصَبَ لَنَا أَهْلَ اَلْبَيْتِ ، لِأَنَّكَ لاَ تَجِدُ رَجُلاً يَقُولُ أَنَا أُبْغِضُ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ ، وَ لَكِنَّ اَلنَّاصِبَ مَنْ نَصَبَ لَكُمْ وَ هُوَ يَعْلَمُ أَنَّكُمْ تَتَوَلَّوْنَّا وَ أَنَّكُمْ مِنْ شِيعَتِنَا ».

پرسش: مقصود از نصب احمد بن هلال که از سعد بن عبدالله اشعری نقل شده چیست؟

پاسخ: گرچه تفسیرهای گوناگونی از آن شده، مانند غلو، دشمنی با فرقه ناجیه، غلو در بعضی ائمه و دشمنی با بعضی دیگر، تظاهر به تشیع و تدین و انکار در باطن و واقع، احتمال آخر قوی‌تر است؛ زیرا با عبارت "الصوفي المتصنع" که در توقیع آمده و با عبارت "متشيع رجع عن التشيع إلى النصب" که در عبارت سعد بن عبدالله اشعری سازگارتر است.

۲. واقفی بودن احمد بن هلال: بعضی بزرگان از عبارت "ووقف على أبي جعفر" که در توقیع سوم آمده است، برداشت کردند که احمد بن هلال به مذهب واقفیه گرایش یافته و بر امامت امام جواد(ع) متوقف شده است؛ ولی مراد از ابوجعفر محمد بن عثمان نائب دوم حضرت ولی عصر(ع) است که کنیه‌اش ابوجعفر بوده است؛ نه اینکه امام جواد(ع) مراد باشد.

۳. صدور توقیع: درباره احمد بن هلال سه توقیع صادر شده که یکی در رجال کشی و دو مورد دیگر در الغیبة شیخ طوسی نقل شده است.

1. کشی تحت عنوان "في أحمد بن هلال العبرتائي والدهقان عروة" نوشته است: «عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَيْبَةَ، قَالَ حَدَّثَنِي أَبُو حَامِدٍ أَحْمَدُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ الْمَرَاغِيُّ، قَالَ:، وَرَدَ عَلَى الْقَاسِمِ بْنِ الْعَلَا نُسْخَةٌ مَا خَرَجَ مِنْ لَعْنِ ابْنِ هِلَالٍ، وَ كَانَ ابْتِدَاءُ ذَلِكَ، أَنْ كَتَبَ(ع) إِلَى قُوَّامِهِ بِالْعِرَاقِ: احْذَرُوا الصُّوفِيَ الْمُتَصَنِّعَ! قَالَ، وَ كَانَ مِنْ شَأْنِ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ أَنَّهُ قَدْ كَانَ حَجَّ أَرْبَعاً وَ خَمْسِينَ حَجَّةً، عِشْرُونَ مِنْهَا عَلَى قَدَمَيْهِ، قَالَ، وَ كَانَ رَوَاهُ أَصْحَابُنَا بِالْعِرَاقِ لَقُوهُ وَ كَتَبُوا مِنْهُ، وَ أَنْكَرُوا مَا وَرَدَ فِي مَذَمَّتِهِ، فَحَمَلُوا الْقَاسِمَ بْنَ الْعَلَا عَلَى أَنْ يُرَاجِعَ فِي أَمْرِهِ! فَخَرَجَ إِلَيْهِ: قَدْ كَانَ أَمْرُنَا نَفَذَ إِلَيْكَ فِي الْمُتَصَنِّعِ ابْنِ هِلَالٍ لَا رَحِمَهُ اللَّهُ، بِمَا قَدْ عَلِمْتَ لَمْ يَزَلْ لَا غَفَرَ اللَّهُ لَهُ ذَنْبَهُ وَ لَا أَقَالَهُ عَثْرَتَهُ يُدَاخِلُ فِي أَمْرِنَا بِلَا إِذْنٍ مِنَّا وَ لَا رِضًى، يَسْتَبِدُّ بِرَأْيِهِ، فَيَتَحَامَى مِنْ دُيُونِنَا لَا يُمْضِى مِنْ أَمْرِنَا إِلَّا بِمَا يَهْوَاهُ وَ يُرِيدُ، أَرْدَاهُ اللَّهُ بِذَلِكَ فِي نَارِ جَهَنَّمَ، فَصَبَرْنَا عَلَيْهِ حَتَّى بَتَرَ اللَّهُ بِدَعْوَتِنَا عُمُرَهُ، وَ كُنَّا قَدْ عَرَّفْنَا خَبَرَهُ قَوْماً مِنْ مَوَالِينَا فِي أَيَّامِهِ، لَا رَحِمَهُ اللَّهُ! وَ أَمَرْنَاهُمْ بِإِلْقَاءِ ذَلِكَ إِلَى الْخَاصِّ مِنْ مَوَالِينَا، وَ نَحْنُ نَبْرَأُ إِلَى اللَّهِ مِنِ ابْنِ هِلَالٍ لَا رَحِمَهُ اللَّهُ، وَ مِمَّنْ لَا يَبْرَأُ مِنْهُ. وَ أَعْلِمِ الْإِسْحَاقِيَّ سَلَّمَهُ اللَّهُ وَ أَهْلَ بَيْتِهِ مِمَّا أَعْلَمْنَاكَ مِنْ حَالِ هَذَا الْفَاجِرِ، وَ جَمِيعِ مَنْ كَانَ سَأَلَكَ وَ يَسْأَلُكَ عَنْهُ مِنْ أَهْلِ بَلَدِهِ وَ الْخَارِجِينَ، وَ مَنْ كَانَ يَسْتَحِقُّ أَنْ يَطَّلِعَ عَلَى ذَلِكَ، فَإِنَّهُ لَا عُذْرَ لِأَحَدٍ مِنْ مَوَالِينَا فِي التَّشْكِيكِ فِيمَا يُؤَدِّيهِ عَنَّا ثِقَاتُنَا، قَدْ عَرَفُوا بِأَنَّنَا نُفَاوِضُهُمْ سِرَّنَا، وَ نَحْمِلُهُ إِيَّاهُ إِلَيْهِمْ وَ عَرَفْنَا مَا يَكُونُ مِنْ ذَلِكَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَى. وَ قَالَ أَبُو حَامِدٍ: فَثَبَتَ قَوْمٌ عَلَى إِنْكَارِ مَا خَرَجَ فِيهِ، فَعَاوَدُوهُ فِيهِ فَخَرَجَ: لَا شَكَرَ اللَّهُ قَدْرَهُ! لَمْ يَدْعُ الْمَرْءُ رَبَّهُ بِأَنْ لَا يُزِيغَ قَلْبَهُ بَعْدَ أَنْ هَدَاهُ وَ أَنْ يَجْعَلَ مَا مَنَّ بِهِ عَلَيْهِ مُسْتَقَرّاً وَ لَا يَجْعَلَهُ مُسْتَوْدَعاً، وَ قَدْ عَلِمْتُمْ مَا كَانَ مِنْ أَمْرِ الدِّهْقَانِ عَلَيْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ خِدْمَتِهِ وَ طُولِ صُحْبَتِهِ، فَأَبْدَلَهُ اللَّهُ بِالْإِيمَانِ كُفْراً حِينَ فَعَلَ مَا فَعَلَ، فَعَاجَلَهُ اللَّهُ بِالنَّقِمَةِ وَ لَا يُمْهِلُهُ، وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ لَا شَرِيكَ لَهُ، وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ».
2. شیخ طوسی در عنوان "في ذكر المذمومين من وكلاء الائمة(ع)" نوشته است: «رَوَى مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ قَالَ: خَرَجَ إِلَى الْعَمْرِيِّ فِي تَوْقِيعٍ طَوِيلٍ اخْتَصَرْنَاهُ وَ نَحْنُ نَبْرَأُ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى مِنِ ابْنِ هِلَالٍ لَا رَحِمَهُ اللَّهُ وَ مِمَّنْ لَا يَبْرَأُ مِنْهُ فَأَعْلِمِ الْإِسْحَاقِيَّ وَ أَهْلَ بَلَدِهِ مِمَّا أَعْلَمْنَاكَ مِنْ حَالِ هَذَا الْفَاجِرِ وَ جَمِيعِ مَنْ كَانَ سَأَلَكَ وَ يَسْأَلُكَ عَنْهُ».
3. شیخ طوسی در عنوان "في ذکر المذمومين الذين ادعوا البابية" نوشته است: «و منهم أحمد بن هلال الكرخي. قَالَ أَبُو عَلِيِّ بْنُ هَمَّامٍ كَانَ أَحْمَدُ بْنُ هِلَالٍ مِنْ أَصْحَابِ أَبِي مُحَمَّدٍ(ع) فَاجْتَمَعَتِ الشِّيعَةُ عَلَى وَكَالَةِ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ بِنَصِّ الْحَسَنِ(ع) فِي حَيَاتِهِ وَ لَمَّا مَضَى الْحَسَنُ(ع) قَالَتِ الشِّيعَةُ الْجَمَاعَةُ لَهُ أَ لَا تَقْبَلُ أَمْرَ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ وَ تَرْجِعُ إِلَيْهِ وَ قَدْ نَصَّ عَلَيْهِ الْإِمَامُ الْمُفْتَرَضُ الطَّاعَةُ. فَقَالَ لَهُمْ لَمْ أَسْمَعْهُ يَنُصُّ عَلَيْهِ بِالْوَكَالَةِ وَ لَيْسَ أُنْكِرُ أَبَاهُ يَعْنِي عُثْمَانَ بْنَ سَعِيدٍ فَأَمَّا أَنْ أَقْطَعَ أَنَّ أَبَا جَعْفَرٍ وَكِيلُ صَاحِبِ الزَّمَانِ فَلَا أَجْسُرُ عَلَيْهِ فَقَالُوا قَدْ سَمِعَهُ غَيْرُكَ فَقَالَ أَنْتُمْ وَ مَا سَمِعْتُمْ وَ وَقَفَ عَلَى أَبِي جَعْفَرٍ فَلَعَنُوهُ وَ تَبَرَّءُوا مِنْهُ. ثُمَّ ظَهَرَ التَّوْقِيعُ عَلَى يَدِ أَبِي الْقَاسِمِ بْنِ رَوْحٍ بِلَعْنِهِ وَ الْبَرَاءَةِ مِنْهُ فِي جُمْلَةِ مَنْ لَعَنَ».

۴. صدور توقیع از کدام معصوم؟

نجاشی توقیعات لعن احمد بن هلال را از امام عسکری(ع) دانسته و نوشته است: "قد روى فيه ذموم من سيدنا أبي محمد العسکري.

آیت‌الله خویی با استناد به گفته نجاشی و آنچه در رجال کشی نقل شده نوشته که بعضی از توقیعات از امام عسکری(ع) و برخی از سوی ناحیه مقدسه صادر شده است.

در کتاب موسوعة الامام العسکری نیز توقیعات را از آن حضرت دانسته و هر سه توقیع را در این موسوعه نقل کرده؛ ولی قرائنی دلالت می‌کنند که صدور این توقیعات از امام زمان(ع) بوده است؛ نمونه‌ها:

۱. قاسم بن علاء که توقیع شریف برایش فرستاده شده است، گرچه امام هادی و امام عسکری(ع) را ملاقات کرده، توقیعاتی که برایش می‌رسیده از ناحیه حضرت حجت(ع) بوده است.

شیخ صدوق می‌نویسد: «أَخْبَرَنِي مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ وَ الْحُسَيْنُ بْنُ عُبَيْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الصَّفْوَانِيِّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ: رَأَيْتُ الْقَاسِمَ بْنَ الْعَلَاءِ وَ قَدْ عُمِّرَ مِائَةَ سَنَةٍ وَ سَبْعَ عَشْرَةَ سَنَةً مِنْهَا ثَمَانُونَ سَنَةً صَحِيحَ الْعَيْنَيْنِ لَقِيَ مَوْلَانَا أَبَا الْحَسَنِ وَ أَبَا مُحَمَّدٍ الْعَسْكَرِيَّيْنِ(ع). وَ حُجِبَ بَعْدَ الثَّمَانِينَ وَ رُدَّتْ عَلَيْهِ عَيْنَاهُ قَبْلَ وَفَاتِهِ بِسَبْعَةِ أَيَّامٍ. وَ ذَلِكَ أَنِّي كُنْتُ مُقِيماً عِنْدَهُ بِمَدِينَةِ الرَّانِ مِنْ أَرْضِ آذَرْبَايِجَانَ وَ كَانَ لَا تَنْقَطِعُ تَوْقِيعَاتُ مَوْلَانَا صَاحِبِ الزَّمَانِ(ع) عَلَى يَدِ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ الْعَمْرِيِّ وَ بَعْدَهُ عَلَى [يَدِ] أَبِي الْقَاسِمِ [الْحُسَيْنِ] بْنِ رَوْحٍ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُمَا».

از این سخنان برداشت می‌شود که توقیع شریف امام زمان(ع) را ابوجعفر محمد بن عثمان عمری و ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی نوشته و برای قاسم بن العلاء فرستاده‌اند، بدان جهت در توقیع دوم به نقل کلینی آمده است: "خرج الي العمري" و مراد از العمری، ابوجعفر محمد بن عثمان العمری نائب دوم امام زمان(ع) است و در توقیع سوم آمده است: "ثم ظهر التوقيع على يد أبي القاسم بن روح بلعنه و البراءة منه".

۲. از عبارت "فصبرنا عليه حتّى بتر الله - بدعوتنا - عمره، وكنا قد عرفنا خبره قوماً من موالينا في أيامه، لا رحمه الله" فهمیده می‌شود که در زمان صدور توقیع، احمد بن هلال از دنیا رفته بود. احمد بن هلال سال ۲۶۷ ق وفات کرد، در حالی که امام عسکری(ع) در سال ۲۶۰ ق به شهادت رسید، پس چگونه می‌شود که توقیعات از آن حضرت صادر شده باشند.

۳. از تعبیر «فَلَمَّا مَضَى الْحَسَنُ(ع) قَالَتِ الشِّيعَةُ الْجَمَاعَةُ لَهُ أَ لَا تَقْبَلُ أَمْرَ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ؟... قَالَ فَأَمَّا أَنْ أَقْطَعَ أَنَّ أَبَا جَعْفَرٍ وَكِيلُ صَاحِبِ الزَّمَانِ(ع) فَلَا أَجْسُرُ عَلَيْهِ... ثُمَّ ظَهَرَ التَّوْقِيعُ عَلَى يَدِ أَبِي الْقَاسِمِ بْنِ رَوْحٍ بِلَعْنِهِ وَ الْبَرَاءَةِ مِنْهُ فِي جُمْلَةِ مَنْ لَعَنَ» برداشت می‌شود که احمد بن هلال وکالت عثمان بن سعید (نائب اول) را قبول داشته؛ ولی وکالت محمد بن عثمان (نائب دوم) را انکار کرده و به همین جهت، توقیع در مذمتش صادر شده است و ابتدای وکالت ابوجعفر محمد بن عثمان سال ۲۶۵ ق بود که در آن سال پدر بزرگوارش (محمد بن عثمان و نائب اول) وفات کرده بود، در نتیجه توقیع شریف نمی‌تواند از امام حسن عسکری(ع) باشد.

۴. عبارت «فَأَعْلِمِ الْإِسْحَاقِيَّ وَ أَهْلَ بَلَدِهِ مِمَّا أَعْلَمْنَاكَ مِنْ حَالِ هَذَا الْفَاجِرِ» قرینه دیگری بر صدور توقیع از امام زمان(ع) است؛ زیرا مراد از احمد اسحاقی، احمد بن اسحاق قمی است که توقیعاتی از حضرت حجت(ع) برایش می‌رسید، چنان که طبری امامی می‌نویسد: "وكان أحمد بن إسحاق القمّي الأشعري الشيخ الصدوق، وكيل أبي محمّد(ع)، فلمّا مضى أبو محمّد(ع) إلى كرامة اللّه (عزّ و جلّ) أقام على وكالته مع مولانا صاحب الزمان(ع) تخرج إليه توقيعاته، ويحمل إليه الأموال من سائر النواحي التي فيها موالي مولانا.

جایگاه حدیثی راوی

درباره توثیق و تضعیف احمد بن هلال و چگونگی واکنش با روایات وی، دیدگاه‌های متفاوتی هست:

1. تضعیف احمد بن هلال و مردود شمردن تمام روایات او.
2. توثیق احمد بن هلال و قبول تمام روایات وی.
3. تفصیل بین دو مقطع متفاوت زندگی احمد بن هلال: دوره استقامت و حرکت در صراط مستقیم و راه حق (مقبول) و برهه انحراف و حرکت در مسیر باطل (مردود).
4. تفصیل میان منفردات و روایات اختصاصی او (مردود) و بین روایاتی که از ناحیه روایات معتبر دیگر تأیید شده باشد (مقبول).

مشهور فقها و رجالیان، از جمله علامه حلی، ابن داود، صاحب معالم، مجلسی، اردبیلی، سید محمد عاملی، بهایی، سبزواری، بحرانی، سید طباطبایی، شیخ انصاری و آقا رضا همدانی، احمد بن هلال را از راویان ضعیف دانستند و ادله‌ای اقامه کردند، مانند:

1. توقیعاتی که در رجال کشی و الغیبة شیخ طوسی در نکوهش و لعن احمد بن هلال نقل شده است.
2. سخنان شیخ طوسی درباره احمد بن هلال در کتاب رجالی و حدیثی خود، همچون غالیٌ، "کان غالياً متهماً في دينه"، "ضعيف؛ فاسد المذهب"، "ضعيف جداً"، "مشهور بالغلو و اللعنة" و "وما يختص بروايته لا يعمل عليه".
3. کلام شیخ طوسی در عدة الاُصول: "وأما ما ترويه الغلاة والمتهمون والمضعفون وغير هؤلاء، فما يختص الغلاة بروايته، فإن كانوا ممن عرف لهم حال استقامة وحال غلو، عمل بما رووه في حال الاستقامة، وترك ما رووه في حال خطاءهم، ولأجل ذلك عملت الطائفة بما رواه أبو الخطاب محمد ابن أبي زينب في حال استقامته وتركوا ما رواه في حال تخليطه؛ وكذلك القول في أحمد بن هلال العبرتائي، وابن أبي عذاقر وغير هؤلاء. فأما ما يرويه في حال تخليطهم فلا يجوز العمل به على كل حال، وكذلك القول فيما ترويه المتهمون والمضعفون. وإن كان هناك ما يعضد روايتهم ويدل على صحتها وجب العمل به، وإن لم يكن هناك ما يشهد لروايتهم بالصحة وجب التوقف في أخبارهم".
4. عبارت شیخ صدوق: "وهو مجروح عند مشايخنا - رضي الله عنهم - وكانوا يقولون: إن ما تفرد بروايته أحمد بن هلال فلا يجوز استعماله، وقد علمنا أن النبي والأئمة صلوات الله عليهم لا يشفعون إلا لمن ارتضى الله دينه. والشاك في الامام علي غير دين الله، قد ذكر موسى بن جعفر(ع) أنه سيستوهبه من ربه يوم القيامة
5. سخن ابن غضائری: أرى التوقف في حديثه، إلا في ما يرويه عن الحسن بن محبوب من كتاب المشيخة، ومحمد بن أبي عمير من (نوادره) وقد سمع هذين الكتابين جلة أصحاب الحديث واعتمدوه فيهما.
6. اخراج ابن ولید (استاد شیخ صدوق) احمد بن هلال را از رجال نوادر الحکمة محمد بن احمد بن یحیی اشعری.

در مقابل، بعضی از متأخران، از جمله آیت الله خویی به وثاقت احمد بن هلال نظر دادند و ادله‌ای آوردند:

1. قرار گرفتن نام راوی در سند روایت تفسیر علی بن ابراهیم قمی، و کتاب کامل الزیارات.
2. عبارت صالح الروایة که نجاشی درباره احمد بن هلال به کار برده است.

علامه تستری اولاً تصریح دارد که احمد بن هلال دارای دو مقطع تاریخی است: یکی دوره استقامت و سلامت و دیگری دوره تخلیط و انحراف و ثانیاً درباره روایات وی در کتب اربعه می‌نویسد: روایاتی که در کتاب کافی و کتاب من لا یحضره الفقیه از احمد بن هلال نقل شده، معتبر و حجت‌اند، چون بنای کلینی و صدوق بر نقل اخبار صحیح بوده است. (چنان که در اول کتابشان به آن تصریح دارند) و روایاتی که در تهذیب الأحکام و الاستبصار از احمد بن هلال نقل شده، معتبر و حجت نیستند؛ زیرا موضوع این دو کتاب استقصاء و نقل جمیع اخبار و جمع بین آنها بوده است.

تحقیق

از روایات احمد بن هلال و مراجعه راویان شیعه عراق به ایشان برای فراگیری حدیث، مکاتبات وی با امام هادی(ع)، دیدارش با امام زمان(ع) و مضمون توقیعات رسیده، به خوبی برداشت می‌شود که وی در آغاز امر، مستقیم العقیده، معتقد به امامت ائمه(ع) و مورد اعتماد بوده است، بدان جهت به مقام وکالت دست مییابد؛ ولی در ادامه به انحراف رفته و از مذهب حق و صراط مستقیم منحرف می‌گردد و در ردیف وکلای مذموم قرار می‌گیرد.

جملات "لأشكر الله قدره؛ لم يدع المرء ربه بأن لا يزيغ قلبه بعد أن هداه؛ وأن يجعل ما من به عليه مستقراً ولا يجعله مستودعاً. وقد علمتم ما كان من أمر الدهقان عليه لعنة الله وخدمته وطول صحبته، فأبدله الله بالايمان كفراً حين فعل ما فعل، فعاجله الله بالنقمة ولا یمهله" که در توقیع شریف به خوبی دلالت می‌کنند که احمد بن هلال پیشینه‌ای خوب و درخشان داشته، تا جایی که به مقام وکالت نائل آمده؛ ولی حسادت و خودبزرگ‌بینی سبب گردید، تا به این انحراف عظیم و نابخشودنی دچار گردد و امام معصوم(ع) با تعبیرهای: "الصوفي المتصنع؛ لا رحمه الله، لا غفر الله له ذنبه، ولا أقاله عثرته؛ يداخل في أمرنا بلا إذن منا ولا رضي؛ يستبد برأیه، فيتحامي من ديوننا، لا یمضي من أمرنا الا بما يهواه ويريد، أراده الله بذلك في نار جهنم، بتر الله بدعوتنا عمره و نحن نبرأ إلى الله من ابن هلال لا رحمه الله، وممن لا يبرء منه" از وی یاد می‌فرماید.

بر این اساس، وی دارای دو مقطع متفاوت زندگی بوده است: در مقطع یکم، دارای وجاهت علمی و معنوی و در مقطع دوم، انحراف و فساد عقیده‌اش به صدور چند توقیع در مذمت و لعن وی انجامید:

1. چهره واقعی و خبث باطنی و درونی احمد بن هلال برای روات و شیعیان روشن شود.
2. اعتبار اجتماعی و وجاهت ظاهری و معنوی وی آسیب ببیند.
3. مراجعه به وی در امور دینی به کمترین حد برسد و مانند گذشته نباشد.
4. رغبتی جهت شنیدن حدیث و نقل روایت از او برای دیگران وجود نداشته باشد.
5. محدثان، با احتیاط و دغدغه بیشتری به احادیث وی نگاه کنند.

بر این اساس، اگر وی در تمام دوره زندگی ضعیف بود خواسته باشیم از این دریچه به سراغ روایات او برویم، بایستی همه آنها را ضعیف بدانیم؛ چه روایاتی که در دوره یکم زندگی (دوره استقامت)؛ یا در دوره دوم زندگی (دوره انحراف) نقل کرده است.

اگر در تمام دوره ثقه و مورد اعتماد بوده، باید همه روایات او را معتبر بدانیم؛ چه روایاتی که در دوره یکم زندگی (دوره استقامت)؛ یا روایاتی که در دوره دوم زندگی (دوره انحراف) نقل کرده است.

نتیجه: نه مطلقاً می‌‌توان گفت که وی ثقه است؛ نه مطلقاً ضعیف است، بلکه در مقطعی ثقه و روایاتش معتبر بوده و در مقطعی دیگر، ضعیف و روایاتش نامعتبر؛ ولی با توجه به اینکه اولاً مدت زندگی وی پس از انحراف بسیار نبوده و ثانیاً صدور توقیعات زمینه فعالیت علمی و حدیثی او را به کمترین حد رسانده، یا به کلی منتفی ساخته است و ثالثاً توانایی چندانی برای نقل حدیث بر اثر کهولت سن برایش نمانده است، می‌‌توان ادعا کرد تمام احادیثی که از وی در کتب حدیثی نقل گردیده، در دوران استقامت و وثاقتش بوده است و همه آنها حجت و معتبرند، مگر دلیلی بر خلاف آن در دست باشد؛ زیرا وی به تصریح شیخ طوسی راوی بیشتر اصول شیعه بوده است.

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۳