امام جواد در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث امام جواد است. امام جواد از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: امام جواد در کلام اسلامی - امام جواد در تاریخ اسلامی - امام جواد در معارف و سیره رضوی - امام جواد در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
امام ابوجعفر ثانی محمد بن علی(ع) ملقب به ابن‌الرضا[۱]، جواد و تقی، نهمین پیشوای معصوم شیعیان است[۲]. پدر ایشان امام علی بن موسی الرضا(ع) است و مادر ایشان به نام‌های ریحانه، سکینه[۳]، سبیکه و خیزران خوانده شده و گفته شده وی از خاندان ماریه قبطیه از همسران پیامبر اکرم(ص) بوده است[۴] و فاضل‌ترین بانوی زمان خود بود[۵]. امام جواد(ع) در رجب (دهم رجب) یا رمضان سال ۱۹۵ هجری در مدینه زاده شد[۶] و هفت سال و چند ماه زمان حیات پدر خود را درک کرد[۷]. دوران امامت ایشان که در خردسالی به امامت رسید، نزدیک به نوزده سال بود[۸]. در دوران امامت با مأمون (۱۹۳ - ۲۱۸ق) و معتصم عباسی(۲۱۸ - ۲۲۷)[۹] معاصر بود و مأمون ایشان را در سال ۲۰۲ پس از شهادت امام رضا(ع)، از مدینه به بغداد مرکز خلافت عباسیان منتقل کرد[۱۰].[۱۱]
جایگاه و ویژگی‌ها
پیامبر اکرم(ص) به امامت همه امامان دوازده‌گانه شیعه از جمله امام جواد(ع) تصریح کرده است[۱۲]. امام رضا(ع) نیز فرزند خود امام جواد(ع) را پس از خود امام و حجت خداوند بر مردم به یاران معرفی[۱۳] و امامت ایشان را در کودکی با نبوت عیسی بن مریم(ع) در کودکی مقایسه کرد[۱۴]. همچنین آن حضرت را مانند موسی بن عمران(ع) در مبارزه با طاغوت‌ها شمرد[۱۵] و بابرکت‌ترین مولود برای شیعه دانست[۱۶]. سن کم امام جواد(ع) پس از شهادت امام رضا(ع) موجب شد عده‌ای از شیعیان، درباره امامت ایشان تردید کنند و به چاره‌جویی برخیزند. آنان با رفتن نزد عبدالله بن موسی، عموی امام جواد(ع) و نیافتن پاسخ پرسش‌های خود، او را رها کردند و سرانجام برای آزمودن و نیز استفاده از امام جواد(ع) و حل مشکلات خود نزد ایشان گرد آمدند و حضرت به پرسش‌ها و مشکلات علمی و کلامی و فقهی آنان پاسخ داد و به ویژه شبهه‌های آنان درباره امامت خویش را برطرف کرد[۱۷]؛ چنان‌که حضرت در حضور هشتاد تن از فقها و از جمله علمای بغداد و دیگر شهرها به پرسش‌های دشوار مردم در مسائل مختلف دینی پاسخ داد[۱۸].
مأمون عباسی شیفته علم و فضل امام جواد(ع) بود و ایشان را افقه و اعلم به کتاب و سنت از دیگران می‌شمرد[۱۹] و با کمی سن ایشان را در علم و حکمت و ادب و خرد با مشایخ روزگار خود برابر می‌شمرد و در مجلسی که یحیی بن اکثم قاضی القضات حکومت عباسی، در حضور عده‌ای از علمای اسلام در بغداد با ایشان ترتیب داد، مراتب فضل و دانش و آگاهی آن حضرت برهمگان روشن شد[۲۰].
امام خمینی، امام محمد بن علی(ع) را از امامان دوازده‌گانه و حجت خدا بر مردم و از پیشوایان هدایت‌کننده شمرده است[۲۱]. ایشان با استناد به روایات[۲۲]، روز چهارشنبه را متعلق به امام جواد(ع) شمرده و سزاوار دانسته است در تعقیب نماز صبح برای در امان‌ماندن از شیطان و نفس اماره به این امام تقرّب جسته شود و برای قبول عبادت‌های ناقص به آن وجود مقدس شفاعت جسته شود[۲۳].
امام جواد(ع) در مکارم اخلاق ممتاز و از کودکی دارای کمالات و اعتماد به نفس بود[۲۴]. مردم امام جواد(ع) را به عبادت[۲۵]، پارسایی و شایستگی[۲۶] می‌شناختند و دانش و پرهیزکاری و زهد و بخشندگیِ ایشان را همانند پدر ایشان شمرده‌اند[۲۷]. امام جواد(ع) در حد توان به مشکلات مردم به ویژه درماندگان رسیدگی می‌کرد[۲۸] و برای حل گرفتاری‌های مردم از شیعیانِ دارای نفوذ اجتماعی کمک می‌گرفت و نامه ایشان به حسین بن عبدالله نیشابوری کارگزار سیستان درباره کمک به یکی از نیازمندان، از آن جمله است[۲۹].
امام خمینی، امام جواد(ع) را از امامان نیکوکار و افراد خیراندیش شمرده است[۳۰] و این روایت[۳۱] را یادآور شده است که امام رضا(ع) به فرزند خود سفارش کرد خود را در معرض دیدار با فقرا قرار دهد و اطرافیان مانع از انفاق ایشان به نیازمندان نشوند[۳۲]؛ چنان‌که ایشان در اشعار خود در ستایش از امام زمان(ع) ایشان را وارث ویژگی، تقوا و بزرگی امام جواد(ع) دانسته است[۳۳] و در جای دیگر از حضرت جواد(ع) به نور ساطع و بلند یاد کرده است و بر وی و پدران و فرزندان برگزیده ایشان درود فرستاده است[۳۴].[۳۵]
دوران امامت
امام جواد(ع) پس از شهادت امام رضا(ع) به رغم سن کم خود به رهبری و هدایت شیعیان رسید. از زندگی راویان به دست می‌آید شیعیان در زمان ایشان در نقاط مختلف جهان اسلام از جمله مصر[۳۶]، بغداد[۳۷]، همدان، کوفه، ری، قم، بصره[۳۸]، بُست، سجستان[۳۹]، خراسان و مرو[۴۰] و اهواز[۴۱] پراکنده بودند و به ویژه در بغداد شمار زیادی را تشکیل می‌دادند و از اقتدار و شوکت برخوردار بودند[۴۲] و جمعیت آنان رو به گسترش بود. حضرت جواد(ع) با مردم به ویژه شیعیان به روش‌های گوناگون از جمله دیدار حضوری در مدینه[۴۳] و به ویژه در مسجد پیامبر(ص)[۴۴] و به وسیله نامه و از طریق وکلا و نمایندگان ارتباط داشت و در ارتقای دانش دینی آنان می‌کوشید[۴۵]. ایشان با استفاده از فرصتی که در اختیار داشت افراد نخبه و برجسته بسیاری را در علوم دینی تربیت کرد. شمار راویان از امام جواد(ع) را ۱۲۱ تا ۱۳۰ نفر ثبت کرده‌اند[۴۶]. امام خمینی، علی بن مهزیار[۴۷]، ابن‌درید، صاحب الجمهره فی‌اللغه[۴۸]، حسن بن سعید اهوازی[۴۹]، ابوالقاسم صیقل[۵۰]، ابراهیم بن شیبه[۵۱] و ابوالحسن بن حصین[۵۲] را از اصحاب امام جواد(ع) شمرده است.
امام جواد(ع) برای اداره امور دینی شیعیان در مناطق گوناگون جهان اسلام از جمله بغداد، کوفه، اهواز، همدان، قم، ری، سیستان دارای وکیل بود[۵۳]، خیران خادم[۵۴]، ایوب بن نوح[۵۵]، عبدالعزیز مهتدی[۵۶] و ابراهیم بن محمد همدانی[۵۷] از وکلای آن حضرت بودند و نیز احمد بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی از اصحاب اجماع از خواص امام جواد(ع) بوده است[۵۸]. امام جواد(ع) در دفاع از کیان اسلام و قرآن و تفسیر درست کتاب خدا و سیره پیامبر(ص) فعالیت‌های علمی بسیاری از خود به جای گذاشت و به شبهه‌های فکری مردم پاسخ گفته و روایات نبوی(ص) تحریف‌شده را بر آنان آشکار و واقعیت‌ها را بیان کرده است[۵۹].
امام خمینی نیز یادآور شده است امام جواد(ع) عقاید و علوم و معارف اسلام و اهل بیت(ع) را برای مردم بیان می‌کرد و با گفتگوهای شفاهی و از راه مکاتبه به پرسش‌های آنان پاسخ می‌داد[۶۰] و نیز به شیعیان توصیه می‌کرد از کتاب‌های روایی امامان مراقبت کنند[۶۱]. ایشان با اشاره به برخی از روایات[۶۲]، تصویر درست از خداوند و بیان صفات کمال حق‌تعالی برای مردم و به دورداشتن خدا از تشبیه به مخلوقات را از بیانات امام جواد(ع) بازگو کرده است[۶۳]. حضرت در برابر فرقه مجسِّمه که با برداشت‌های غلط آنان از آیاتی چون {﴿يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ﴾[۶۴] و ﴿الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى﴾[۶۵] خداوند سبحان را جسم می‌پنداشتند، شیعیان را از نمازگزاردن پشت سر آنان و ادای زکات به آنان منع کرد[۶۶]. ایشان با سران غالیان به شدت برخورد می‌کرد، از جمله ابوالخطاب (محمد بن ابی‌زینب) و پیروان او را لعن کرد و به اصحاب خود نیز دستور داد آنان را لعن کنند[۶۷]؛ همچنین قائلان به غیبت امام موسی کاظم(ع)، را نیز مصداق نواصب می‌دانست و شیعیان را از نمازگزاردن در پشت سر آنان منع می‌کرد[۶۸].
امام خمینی به استناد روایات[۶۹] یادآور شده است امام نهم(ع) در اختلافات فکری شیعیان از جمله درباره ائمه(ع) و حدود اختیارات آنان، راه درست را به آنان می‌نمایاند و جایگاه اهل بیت(ع) را نزد خداوند برایشان روشن می‌ساخت و به آنان یاداور می‌شد از راه ائمه(ع) باید پیروی کنند و از راه و رسم آنان نباید تخلف کنند[۷۰]. ایشان با استناد به روایتی از امام جواد(ع)[۷۱] در اختلاف شیعیان در وقت نماز صبح، با تأکید بر ضرورت محسوس‌بودن طلوع فجر نور عمودی واقع در افق را معیار فجر ندانسته، بلکه گسترش عرضی نور صبح را علامت طلوع فجر شمرده است[۷۲].[۷۳]
مناظرات
از موضوعات قابل توجه در زندگی امام جواد(ع)، مناظرات آن حضرت به ویژه درباره مسائل امامت و احکام شرعی بوده است. ایشان در این‌باره گفتگوهایی با شیعیان و نیز بزرگان دیگر مذاهب اسلامی انجام داده است؛ از جمله مناظره با یحیی بن اکثم، درباره محرمات احرام در حج[۷۴] و نیز مناظره کلامی درباره روایات منسوب به پیامبر(ص) در فضایل خلفا که حضرت با استناد به قرآن و سنت مسلم پیامبر(ص)، تحریف و ساختگی‌بودن آن گزارش‌ها را اثبات کرد[۷۵]. امام خمینی در این‌باره به استناد روایات[۷۶] یادآور شده است علمای دیگر مذاهب اسلامی بر آن بودند که مجازات سارق با قطع دست وی از مچ یا آرنج انجام می‌گیرد و امام جواد(ع) پاسخ داد که باید (در مرتبه اول) انگشتان وی از مفصل قطع شود. معتصم عباسی از دلیل آن پرسید و حضرت با استشهاد به آیه ﴿وَأَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا﴾[۷۷]، و اختصاص مواضع هفت‌گانه سجده به خدا و روایت «وجوب به زمین‌رسیدن هفت موضع در سجده»[۷۸] روشن ساخت که در صورت قطع دست از مچ یا آرنج یا بازو جایی برای به زمین‌رسیدن دست باقی نمی‌ماند؛ از این‌رو دست دزد نباید از مچ قطع شود[۷۹].[۸۰]
مواضع سیاسی
امام جواد(ع) همانند دیگر ائمه(ع) و پیروان آنان امامت و رهبری و خلافت از پیامبر(ص) را حق امام معصوم(ع) می‌دانست و دیگر حاکمان را نامشروع می‌شمرد[۸۱] و همواره در راه معرفی ائمه(ع) به مردم و احقاق حقوق آنان تلاش می‌کرد[۸۲]. ایشان درخواست کرد شیعیان واجبات مالی از جمله خمس را به ایشان بپردازند[۸۳]؛ افزون بر آنکه خلفای عباسی قیام‌های پدید آمده در مناطق شیعه‌نشین چون قیام جعفر بن داوود قمی در قم[۸۴] را بی‌ارتباط با امام جواد(ع) نمی‌دانستند؛ به ویژه که در میان کشته‌شدگان وکیل ایشان یحیی بن عمران نیز وجود داشت[۸۵] و قیام محمد بن قاسم در زمان امام جواد(ع) که در مرو از حمایت شیعیان برخوردار بود[۸۶]. مأمون عباسی از جایگاه امامت در میان شیعیان و جایگاه ویژه حضرت به عنوان جانشین امام رضا(ع) در میان پیروان اهل بیت(ع) آگاه بود؛ از این‌رو به اقتضای سیاست، به حمایت از آن حضرت تظاهر کرد. وی پس از شهادت امام رضا(ع)، امام جواد(ع) را در بغداد ساکن کرد و زیرنظر قرار داد[۸۷] و دخترش امّ‌الفضل را به ازدواج ایشان درآورد[۸۸]؛ اما امام جواد(ع) مرعوب وی نشد و با تحمل شرایط دشوار توانست نقاب تزویر را از چهره مأمون بزداید و ماهیت وی را برای مردم آشکار سازد[۸۹]. با همه امکانات ظاهری که برای حضرت در بغداد آماده شده بود، ایشان از فشارهای باطنی آنان رنج می‌برد و آرزو داشت به مدینه برگردد[۹۰]. ایشان پس از مدتی از توقف در عراق، به سفر حج رفت و به مدینه بازگشت[۹۱]. پس از مرگ مأمون، معتصم عباسی، امام جواد(ع) را به بغداد فراخواند[۹۲]. معتصم عباسی از نظر هوش و ذکاوت به پای مأمون نمی‌رسید؛ از این جهت گروه‌های بسیاری علیه او سر به شورش برداشتند. وی گاه امام جواد(ع) را زیر فشار قرار می‌داد و گاه عرصه را برای حضرت باز می‌گذاشت و گاه علما را برای احتجاج با حضرت گرد می‌آورد؛ ولی همه کوشش‌های وی به ابراز منزلت و اظهار کرامت‌های حضرت انجامید[۹۳]؛ از این‌رو نقشه قتل حضرت را کشید[۹۴]. امام جواد(ع) در ذی‌القعده یا ذی‌الحجه سال ۲۲۰ق[۹۵] به دستور معتصم عباسی به دست جعفر بن مأمون و امّ‌الفضل همسر امام جواد(ع)، مسموم شد و به شهادت رسید و در مقبره قریش بغداد به خاک سپرده شد[۹۶]؛ جایی که اینک به کاظمین شهره است.
تحلیل امام خمینی از شهادت امام جواد(ع) آن است که پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصوم(ع)، دین را با سیاست و اجتماع در پیوند دانسته‌اند و سیاست بخشی از مسئولیت‌های مذهبی آنان بوده است. حبس، شکنجه، تبعید و مسموم‌شدن ائمه(ع) (ازجمله امام جواد(ع)) در جهت مبارزه سیاسی آن بزرگواران و شیعیان علیه حکومت‌های ستمکار بوده است[۹۷].
امام جواد(ع) چهار فرزند به نام‌های علی(ع)، موسی، فاطمه و امامه داشت[۹۸]. ایشان فرزند خود علی(ع) را به جانشینی خود معرفی کرد[۹۹].[۱۰۰].[۱۰۱]
منابع
پانویس
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۴۹۴؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب ج۴، ص۳۸۸.
- ↑ طبری امامی، محمد بن جریر، دلائل الامامه، ص۳۹۶؛ اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج۳، ص۱۳۵ - ۱۳۷؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۵۰، ص۱ و ۱۲ - ۱۳.
- ↑ طبری امامی، محمد بن جریر، دلائل الامامه، ص۳۹۶.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۴۹۲؛ اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج۳، ص۱۳۵ و ۱۳۷؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۵۰، ص۱ - ۲.
- ↑ مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیه، ص۲۱۶.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۴۹۲؛ مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۷۳؛ طوسی، مصباح‌المتهجد، ج۲، ص۸۰۵.
- ↑ طبری امامی، محمد بن جریر، دلائل الامامه، ص۳۹۴.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۴۹۷.
- ↑ طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، ج۲، ص۹۱.
- ↑ مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیه، ص۲۲۰ - ۲۲۲؛ طبری امامی، محمد بن جریر، دلائل الامامه، ص۳۹۱؛ طباطبایی، ص۱۸۹.
- ↑ رضوی، سید عباس، مقاله «محمد بن علی»، دانشنامه امام خمینی ج۹، ص۱۴۴.
- ↑ طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، ج۲، ص۱۸۲؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۲۳، ص۲۸۹.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۳۲۰ - ۳۲۳؛ طبری امامی، محمد بن جریر، دلائل الامامه، ص۳۸۸؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۵۰، ص۱۸.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۳۲۱؛ طبری امامی، محمد بن جریر، دلائل الامامه، ص۳۸۸؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۵۰، ص۳۷.
- ↑ مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیه، ص۲۱۶.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۳۲۱.
- ↑ مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیه، ص۲۲۰ - ۲۲۳؛ مفید، الاختصاص، ص۱۰۲؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۵۰، ص۸۵ – ۹۱ و ۹۹ - ۱۰۰.
- ↑ طبری امامی، محمد بن جریر، دلائل الامامه، ص۳۸۸ - ۳۸۹.
- ↑ ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول فیما جاء من الحکم و المواعظ عن آل‌الرسول، ص۴۵۱.
- ↑ مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۸۱ - ۲۸۶؛ طبری امامی، محمد بن جریر، دلائل الامامه، ص۳۹۱ - ۳۹۴؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۵۰، ص۷۵ - ۷۸.
- ↑ امام خمینی، التعلیقة علی العروة الوثقی، ص۲۲۴؛ توضیح‌المسائل، ص۹۸.
- ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۲۴، ص۲۳۹.
- ↑ آداب‌الصلاة، ص۳۷۹.
- ↑ مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیه، ص۲۲۳ - ۲۲۴؛ اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج۳، ص۱۵۳ - ۱۵۴؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۵۰، ص۱۰۸.
- ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۹۵، ص۲۱۵.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۴۹۲.
- ↑ سبط بن جوزی، یوسف، تذکره الخواص من الأمة من ذکرخصائص الائمه، ص۳۲۱.
- ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۵۰، ص۴۴.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۵، ص۱۱۱؛ طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج۶، ص۳۳۴ - ۳۳۵.
- ↑ امام خمینی، التعلیقة علی العروة الوثقی، ص۲۲۴.
- ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۵۰، ص۱۰۲.
- ↑ چهل حدیث، ص۴۹۳.
- ↑ دیوان امام، ص۲۷۶.
- ↑ امام خمینی، معتمد الاصول، ج۲، ص۴۱۹.
- ↑ رضوی، سید عباس، مقاله «محمد بن علی»، دانشنامه امام خمینی ج۹، ص۱۴۴.
- ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۵۰، ص۳۷.
- ↑ عطاردی، عزیزالله، مسند الامام الجواد ابی جعفر محمد بن علی، ص۲۷۵.
- ↑ عطاردی، عزیزالله، مسند الامام الجواد ابی جعفر محمد بن علی، ص۲۵۲ - ۲۶۲.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۵، ص۱۱۱.
- ↑ عطاردی، عزیزالله، مسند الامام الجواد ابی جعفر محمد بن علی، ص۲۵۸.
- ↑ طوسی، الفهرست، ص۵۸.
- ↑ مظفر، محمدحسین، تاریخ شیعه، ص۱۲۰.
- ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۵۰، ص۱۱.
- ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۵۰، ص۱۰۸.
- ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۴، ص۱۴۱؛ همو، اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۸۳۳.
- ↑ طوسی، الرجال، ص۳۷۳ - ۳۸۰؛ عطاردی، عزیزالله، مسند الامام الجواد ابی جعفر محمد بن علی، ص۲۴۹ - ۳۳۲.
- ↑ امام خمینی، تنقیح الاصول، ج۱، ص۱۵۴.
- ↑ امام خمینی، تهذیب الاصول، ج۲، ص۴۲۰.
- ↑ امام خمینی، مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه، ص۱۶.
- ↑ مکاسب، ج۱، ص۷۳ - ۷۴.
- ↑ امام خمینی، الرسائل العشره، ص۷۸.
- ↑ امام خمینی، الرسائل العشره، ص۲۰۳ - ۲۰۴.
- ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۵۰، ص۳۷ - ۳۸؛ حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ص۷۹.
- ↑ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۸۶۷.
- ↑ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۸۴۱.
- ↑ عطاردی، عزیزالله، مسند الامام الجواد ابی جعفر محمد بن علی، ص۲۹۸.
- ↑ عطاردی، عزیزالله، مسند الامام الجواد ابی جعفر محمد بن علی، ص۲۵۱ - ۲۵۲.
- ↑ نجاشی، ص۷۵.
- ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۵۰، ص۸۰ - ۸۳.
- ↑ مکاسب، ج۱، ص۷۳ - ۷۴.
- ↑ امام خمینی، تنقیح الاصول، ج۳، ص۱۳۰.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۸۰ - ۸۲.
- ↑ امام خمینی، مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه، ص۱۶.
- ↑ «دست خداوند بالای دست‌های آنان است» سوره فتح، آیه ۱۰.
- ↑ «(خداوند) بخشنده بر اورنگ (فرمانفرمایی جهان) استیلا دارد» سوره طه، آیه ۵.
- ↑ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۳، ص۲۸۳.
- ↑ طوسی، اختیارمعرفة الرجال، ج۲، ص۸۱۱.
- ↑ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره‌الفقیه، ج۱، ص۳۷۹؛ عطاردی، عزیزالله، مسند الامام الجواد ابی جعفر محمد بن علی، ص۱۵۰.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۴۴۱.
- ↑ چهل حدیث، ص۵۵۱.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۳، ص۲۸۲؛ طوسی، الاستبصار، ج۱، ص۲۷۴.
- ↑ امام خمینی، الرسائل العشره، ص۲۰۳ - ۲۰۴.
- ↑ رضوی، سید عباس، مقاله «محمد بن علی»، دانشنامه امام خمینی ج۹، ص۱۴۵.
- ↑ مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیه، ص۲۲۴؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۵۰، ص۷۶ - ۷۷.
- ↑ طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی أهل اللجاج، ج۲، ص۴۴۷.
- ↑ عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، ج۱، ص۳۱۹؛ نوری، ج۴، ص۴۵۴.
- ↑ «و اینکه سجده‌گاه‌ها از آن خداوند است پس با خداوند هیچ کس را (به پرستش) مخوانید» سوره جن، آیه ۱۸.
- ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۸۱، ص۲۰۷.
- ↑ الخلل، ص۳۱۰.
- ↑ رضوی، سید عباس، مقاله «محمد بن علی»، دانشنامه امام خمینی ج۹، ص۱۴۷.
- ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۵۰، ص۱۰۸؛ ادیب، ص۲۴۶ - ۲۵۵.
- ↑ عطاردی، عزیزالله، مسند الامام الجواد ابی جعفر محمد بن علی، ص۹۶ - ۱۰۳.
- ↑ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۴، ص۳۸۹.
- ↑ ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج۶، ص۴۱۵ و ۴۲۰ - ۴۲۶.
- ↑ حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ص۷۸ - ۸۰.
- ↑ مدرسی، سید محمد تقی، امامان شیعه و جنبش‌های مکتبی، ص۳۰۸ - ۳۱۲.
- ↑ حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ص۸۰؛ عاملی، سیدجعفر مرتضی، الحیاة السیاسیه للامام الجواد، ص۹۲ - ۹۵.
- ↑ قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۸۲؛ حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ص۸۰.
- ↑ خامنه‌ای، سیدعلی، انسان ۲۵۰ ساله، ص۳۸۴.
- ↑ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۵۰، ص۴۸.
- ↑ ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج۶، ص۴۱۷؛ عطاردی، عزیزالله، مسند الامام الجواد ابی جعفر محمد بن علی، ص۵۵.
- ↑ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۴، ص۳۸۴.
- ↑ مظفر، محمدحسین، تاریخ شیعه، ص۱۱۹ - ۱۲۰.
- ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۵۰، ص۳ - ۷، ۱۷، ۴۵ - ۴۶.
- ↑ ابن ابی‌الثلج، تاریخ الائمه، ص۱۵؛ مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۹۵.
- ↑ مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیه، ص۲۲۷؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۴، ص۳۷۹.
- ↑ صحیفه امام، ج۵، ص۱۸۸؛ ج۱۵، ص۲۵۷.
- ↑ مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۹۵.
- ↑ مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۹۵؛ مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیه، ص۲۲۷.
- ↑ روحانی، سیدحمید، نهضت امام خمینی، ج۲، ص۱۶۱ - ۱۶۴.
- ↑ رضوی، سید عباس، مقاله «محمد بن علی»، دانشنامه امام خمینی ج۹، ص۱۴۷.