بحث:آیه اکمال دین در کلام اسلامی

آیه اکمال دین در روز غدیر خم، پس از تعیین امام علی(ع) به عنوان وصی و جانشین پیامبر به امر پروردگار، این آیه نازل شد: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلامَ دِينًا﴾.

مقدمه

• مطابق روایات شأن نزول، این آیه در روز غدیر خم و در ارتباط با نصب علی(ع) توسط پیامبر(ص) به ولایت و رهبری مسلمانان نازل شده است. هنگامی که جبرئیل این آیه را بر پیامبر(ص) فرو خواند، پیامبر(ص) فرمود: «اللَّهُ أَكْبَرُ عَلَى إِكْمَالِ الدِّينِ وَ إِتْمَامِ النِّعْمَةِ وَ رِضَى الرَّبِّ بِرِسَالَتِي وَ بِوِلَايَةِ عَلِيٍّ مِنْ بَعْدِي». او با گفتن این جمله خشنودی خود و نیز سپاس خود از خداوند را اعلان کرد.
• گذشته از روایات شأن نزول، جمله ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ﴾ که پس از جمله ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ...﴾ آمده است نیز قرینه گویایی بر این است که اکمال دین ناظر به مسئله امامت است، که اگر چه در طول دوران نبوت در مواقع گوناگون بیان شده بود، ولی بیان آن به صورت رسمی و با تشریفات خاصی در میان انبوهی از مسلمانان که از مناطق مختلف دنیای اسلام گرد آمده بودند، تا آن روز انجام نشده بود، و اگر کافران تا آن روز امید داشتند که پس از پیامبر(ص) خواهند توانست اسلام را از مسیر درست آن منحرف سازند، با اعلان امامت علی(ع) که در علم و عمل تالی پیامبر(ص) بود، امید آنان به یأس مبدل شد.
• این آیه، پس از امر الهی به ابلاغ ولایت علی(ع) که در آیه تبلیغ ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾؛ بیان شده، نازل شد و گواه آن است که نبوت پیامبر و اهداف دین خدا با امامت و ولایت علی(ع) به تمام و کمال می‌رسد و اسلام بدون ولایت ولیّ معصوم خدا، ناقص است.
• به فرمودۀ امام صادق(ع) دربارۀ نزول آیه اکمال دین: کمال دین به ولایت علی بن ابی طالب(ع) بود. رسول خدا(ص) دربارۀ روز غدیر خم فرمود: "غدیر خم برترین عیدهای امّت من است، روزی است که خداوند به من فرمان داد برادرم علی بن ابی طالب را به عنوان علم و نشانه‌ای برای امّتم نصب کنم تا به وسیلۀ او پس از من هدایت شوند و این روزی است که خداوند، دین را در آن کامل ساخت و نعمت را بر امّتم به تمام رساند و اسلام را به عنوان دین برای آنان پسندید.... این آیه از روشن‌ترین دلایل امامت و وصایت حضرت امیر(ع) است و راویان بسیار و مورّخان و مفسران نوشته‌اند که این آیه در روز غدیر و پس از داستان نصب امیرالمؤمنین به خلافت نازل شد. در منابع شیعی این موضوع از مسلّمات است، در کتب اهل سنت و روایات عامّه نیز بسیاری از آنان به موضوع تصریح کرده‌اند.
• علامه امینی موارد متعددی را از کتب اهل سنت نقل می‌کند که نزول این آیه را در روز غدیر و پس از آن واقعه دانسته‌اند.
• آیه اکمال، بخشی از آیه ۳ سوره مائده است که به خاطر جمله: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾ در آن، به نام آیه اکمال دین شهرت یافته است. متن آیه چنین می‌باشد: ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلاَّ مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَن تَسْتَقْسِمُواْ بِالأَزْلامِ ذَلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن دِينِكُمْ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلامَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِّإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴾.
• قبل از آیه اکمال، آیه ابلاغ نازل شده بود که فرمان گماشتن حضرت علی(ع) به جانشینی خدا بود: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾. برخی از مفسران سنی از قبیل طبری، سیوطی، طنطاوی و آلوسی با شیعه هم نظرند که آیه مذکور در شأن امام علی(ع) نازل شده است .
• بر اساس گزارش شیخ صدوق در کتاب امالی، پیامبر(ص) درباره این آیه به حضرت علی(ع) فرمود: " اگر آنچه به من امر شد از ولایت تو، که به مردم ابلاغ کنم را انجام نمی‌دادم، موجب حبط عملم می‌شود.
• واحدی از مفسرین اهل سنت در "اسباب النزول" با سند خود از ابی سعید خدری از اصحاب رسول الله(ص) می‌گوید: این آیه در روز غدیر خم در مورد علی بن ابی طالب(ع) نازل شد .
• ابن ابی حاتم رازی از مفسرین اهل سنت در کتاب "تفسیر القرآن العظیم" و سیوطی در تفسیر "الدر المنثور" نیز این روایت را ذکر کرده‌اند . در "شواهد التنزیل" این دو روایت نیز ذکر شده است: به اسناد خود از حذیفة بن یمان نقل می‌کند: این آیه در مورد حضرت علی(ع) است. وقتی آیه نازل شد، پیامبر(ص) دنبال او فرستاد. سپس دستش را بلند کرده و فرمود: «مَنْ‏ كُنْتُ‏ مَوْلَاهُ‏ فَعَلِيٌ‏ مَوْلَاهُ‏ اللَّهُمَ‏ وَالِ‏ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ». عبدالله بن أبی أوفی گوید: در روز غدیر خم از رسول الله(ص) شنیدم که این آیه را قرائت می‌کند و دست حضرت علی(ع) را بلند نمود و فرمود: "آگاه باشید که هرکس که من مولای او هستم، علی مولای اوست... خداوندا، تو شاهد باش" .
• هر دین و آئینی، هرچه قدر در دستورات خود پیشرفته باشد و برنامه‌های آن متعالی باشد، مادامی‌که حافظ و نگهبانی نداشته باشد که شایسته بتواند آن برنامه‌ها را حفظ و اجرا کند، در معرض زوال خواهد بود. پس برای حفظ دین، شخصیتی شایسته لازم است؛ از این روی، تا هنگامی‌که رسول خدا(ص) زنده بودند، نگهبانی و پاسداری از دین صورت می‌گرفت، ولی کافران به یک نقطه امید بسته بودند و آن نابودی دین با رفتن رسول خدا(ص) بود؛ چرا که او فرزند و جانشینی ندارد. در روز غدیر، با اعلان عمومی‌جانشینی امیرالمؤمنین(ع) است که در دید عامه مردم، شخصیت او تالی تلو رسول خدا(ص) بود، همه امیدهای کافران ناامید شد.

شأن نزول

• در شأن نزول آیه، دو قول است:

1. شیعه بر این باور است که این آیه در روز ۱۸ ذی‌الحجه سال ۱۰ هجری، هنگام برگشت از حجة‌الوداع نازل شده استز
2. اهل سنت، شأن نزول این آیه را روز نه ذی‌الحجة (روز عرفه)سال ۱۰ هجری می‌دانند.

• علامه امینی در کتاب الغدیر، ۱۶ نفر از بزرگان اهل سنت، مانند: محمد بن جریر، طبری، حاکم نیشابوری، حاکم حسکانی، سبط ابن جوزی، ابن کثیر دمشقی، خطیب بغدادی، ابن عساکر و جلال‌الدین سیوطی یاد می‌کند که در کتاب‌هایشان، شأن نزول آیه را ۱۸ ذی‌الحجه می‌دانند. روایات اینان به چهار نفر از صحابه برمی‌گردد: ابوسعید خدری، ابوهریره، زید بن ارقم، جابر بن عبدالله انصاری.
• ابونعیم اصفهانی از ابوسعید خدری این‌گونه روایت می‌کند: پیامبر(ص) در غدیر خم، مردم را به سوی علی(ع) دعوت کرد و دستور داد تا خارهای زیر درختان را جمع کنند. این جریان در روز پنجشنبه بود. پیامبر(ص) علی(ع) را فراخواند و دو دستش را گرفت و بالا برد تا این که مردم سفیدی زیر بغل رسول خدا(ص) را دیدند. هنوز مردم پراکنده نشده بودند که این آیه نازل شد: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾. سپس رسول خدا(ص) فرمود: خداوند بزرگ‌تر است، همان خدایی که دین خود را کامل و نعمت خود را بر ما تمام کرد و از رسالت من و ولایت علی پس از من، راضی و خشنود گشت.
• همچنین، اکمال نیز، تحقق یافت؛ چرا که اصلی از اصول، که امامت و ولایت و جانشینی اوست، تا آن زمان ابلاغ عمومی‌ و عملی بود و با ابلاغ آن، دین خدا در عرصه اصول، به کمال رسید. نتیجه آنکه، این احتمال با همه واژه‌های به‌کار رفته در آیه، همخوانی دارد.
• مؤید این اعتقاد شیعه، باور اهل سنت به رحلت رسول خداست. اهل سنت بر این باورند که پیامبر(ص) پس از نزول این آیه، ۸۱ روز یا ۸۲ روز بیشتر زنده نبودند؛ از این‌رو، اگر این آیه، روز ۹ ذی‌الحجه نازل شده باشد، ۸۱ یا ۸۲ روز با زمانی که اهل سنت وفات پیامبر را قبول دارند (۱۲ ربیع‌الاول) هم‌خوانی ندارد؛ چرا که مدت زمانِ فاصله، ۹۰ تا ۹۳ روز است، ولی اگر نزول آیه را ۱۸ ذی‌الحجه بدانیم، محاسبه ما تا ۱۲ ربیع، همان ۸۱ یا ۸۲ روز می‌شود. این مؤید، گواه روشنی است که آیه در روز ۱۸ ذی‌الحجه نازل شده است. البته این مؤید، طبق دیدگاه شیعه، جدلی خواهد بود؛ زیرا بیشتر دانشمندان شیعه، تاریخ ارتحال پیامبر را ۲۸ ماه صفر می‌دانند.
• علاوه بر گواه یاد شده، همه روایاتی که نزول آیه را ۹ ذی‌الحجه می‌دانند، به یک شخص برمی‌گردد، که "عمر بن خطاب" است. شخصیت عمر نیز، متهم است، ولی روایاتی که نزول آیه را ۱۸ ذی‌الحجه می‌دانند، چهار نفر‌اند که اهل سنت این چهار نفر را قبول دارند.
• بر پایه آنچه گذشت روشن می‌شود که در آیه مبارک، اکمال دین و اتمام نعمت، چیزی جز رهبری و ولایت امام معصوم نیست. به دیگر سخن، با ابلاغ ولایت، بعثتی تازه رخ داد که تفاوت آن با بعثت صدر اسلام تنها در مرحله حدوث و بقا است، اگر حدوث بعثت اهمیت دارد، بقاء آن نیز دارای اهمیت است و ولایت، استمرار بعثت است.
• فریقین درباره زمان نزول این آیه تنها دو قول را مطرح کرده‌اند: بر اساس قول نخست، نزول آن در "حجة الوداع" و در روز عرفه است و بر اساس قول دوم، نزول آن در غدیر خم است. علامه امینی در کتاب "الغدیر" اسامی و گفتار شانزده نفر از دانشمندان اهل سنت را که حدیث نزول آیه در روز غدیر را نقل کرده‌اند آورده است . به اجماع علمای شیعه و عقیده برخی از مفسرین اهل سنت، این آیه پس از نصب حضرت علی(ع) توسط حضرت محمد(ص) به امامت و جانشینی پس از خود در غدیر خم نازل شده است.
• رسول خدا در باب شأن نزول این آیه فرمود: "همانا کمال دین و تمام نعمت و رضای پروردگار به اعلام جانشینی و ولایت علی(ع) توسط من به شما مردم بوده" . علامه امینی در الغدیر و میرحامد حسین در "عبقات الانوار" با تتبع در کتب اهل سنت شواهد بسیاری از کتب آنان در تأیید و ابات نازل شدن این آیه در شأن علی(ع) آورده‌اند .
• فیض کاشانی در تفسیر صافی می‌نویسد: در مجمع البیان از امام باقر و امام صادق(ع) نقل شده که این آیه پس از این که پیامبر(ص)، حضرت علی(ع) را به هنگام بازگشت از غدیر خم، پیشوار مردم قرار داد نازل گردید و این آخرین امر واجب بود که خداوند نازل فرمود و پس از آن واجب دیگری نازل نشد. سپس در توضیح آن می‌نویسد: فرائض به ولایت کامل گردید، چون پیامبر(ص) همه آنچه را که خداوند از علم در نزد ایشان به ودیعه گذاشته بود به حضرت علی(ع) انتقال داد و سپس از طریق او به ذریه‌اش یکی پس از دیگری انتقال یافت. پس هنگامی که آنها را در جای خود نشاند، مردم را از رجمع به آنها در حلال و حرام تمکن بخشید و این امر را به قیام یکی پس از دیگری استمرار داد و بدین‌گونه دین را کامل نمود و نعمت را تمام ساخت .

دلالت آیه

دلالت بر نصب امام

• قرآن کریم با آیات متعددی بر انتصابی بودن امامت حضرت علی(ع) دلالت می‌‌کند. یکی از آیات معروف درباره اهل بیت، آیه اکمال دین است که این آیه شریفه به امامت حضرت علی(ع) در جریان غدیر خم ناظر است که ظاهر آیه مؤید آن است. با این وجود در تقریر استدلال به نکاتی نیز اشاره می‌‌شود:

1. جمع زیادی از عالمان اهل سنت آیه فوق را بر جریان غدیر خم ناظر می‌‌دانند.
2. توصیف آیه از پیام ابلاغی به یأس کفار، اکمال دین و اتمام نعمت با حمل پیام غدیر به دوستی یا یاور بودن علی(ع) تناسب و سنخیت ندارد، بلکه این صفات باید بر امر اساسی و کلیدی مترتب باشد که تنها فرضیه موجود در روزهای آخر عمر پیامبر(ص) همان مسئله امامت حضرت علی(ع) است.

آیه اکمال دین در ولایت و امامت از منظر عقل و نقل

﴿...الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا...﴾.

آنچه مسلم است، آیه سوم سوره مائده در سال‌های آخر بعثت نبوی بر رسول اکرم(ص) نازل شده. به نظر قاطبه مفسرین، این قسمت از آیه ارتباطی با قسست‌های دیگر ندارد. استدلال به این آیه شریفه از دو منظر قابل طرح است:

1. بررسی احتمالات گوناگون درباره مصداق کلمه ﴿الْيَوْمَ﴾ در آیه و رسیدن به این نتیجه که مراد از آن فقط می‌تواند روز غدیر خم باشد، و اثبات اینکه سایر احتمالات ذکر شده، با سیاق آیه و امر مهمی چون تکمیل کل دین سازش ندارد: با بررسی فضای حاکم بر نزول آیه، روشن می‌شود که پس از واقعه غدیر خم، به تصریح الهی، کفار از ضربه زدن به اسلام مأیوس شدند؛ در حالی که پیش از آن لحظه‌ای از نابود کردن دین توحید مأیوس نبودند. تصور آنان چنین بود که با از بین رفتن محوریت دین، یعنی شخص پیامبر(ص)، می‌توانند نیات خود را عملی سازند؛ لذا منتظر فرصت بودند تا با رحلت رسول خدا(ص)، اسلام را از مسیر خود به گونه‌ای خارج سازند که دیگر با مطامع آنان ناسازگار نباشد. راهکار الهی در ناامید ساختن چنین پروای خامی،تغییر رهبری دینی از جنبه شخصی به جنبه نوعی و ساختارین بود؛ یعنی از شخص رسول الله(ص) به شجره طیبه امامت و ولایت(ع) منتقل گردد. بدین ترتیب، در روز غدیر خم اکمال دین تحقق یافت.
2. تحلیل آیه با دقت در معانی و مفاهیم لغوی آن: با این بررسی متوجه می‌شویم که تأکید آیه بر خشیت پروردگار، تأکید بر حفظ حریم ولایت الهی است. همچنین با تدبر در آیه شریفه، مسلمانان به این بصیرت دینی می‌رسند که ولایت الهی منحصر در وجود مبارک پیامبر(ص) نیست؛ بلکه امر مستمری است که هر روز در ولیی از اولیاء الهی(ع) متجلی می‌شود. چنین ولی خدا می‌باید مانند پیامبر اکرم(ص) معصوم به عصمت الهی و به تعلیم الهی، عالم برعلوم ربانی و معارف غیبی باشد؛ قطعاً چنین مقامی مانند رسول خدا(ص) نه با انتخاب مردم، بلکه از سوی پروردگار تعیین می‌گردد و اطاعت از او، اطاعت از رسول اکرم اصل و پروردگار است. بدین ترتیب، ساختار رسالت در روز غدیر خم به نحو کامل تبیین گردید؛ تا مؤمنان دریابند که اصل مهم، پذیرش ولایت الهی است، که به تناسب زمان، در هریک از اولیاء الهی(ع) متجلی می‌گردد؛ در زمان حیات نبی مکرم اسلام(ص) در شخص ایشان و در ازمنه بعد، در امامان معصوم(ع) که به تنصیص الهی معرفی می‌شوند، ظاهر می‌گردد.

دو آیه تبلیغ و اکمال (۶۷ و ۳ مائده) مرتبط با یکدیگر هستند. در عین حال، هر دوی این آیات در سیاق آیات ماقبل و مابعد خود نیستند. ابتدای آیه سوم سوره مائده درباره حکم تحریم خوردنی‌هایی از قبیل خون و یا گوشت میته و خوک و غیره است: ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ... ذَلِكُمْ فِسْقٌ﴾

انتهای آیه نیز به احکام مضطر در أکل محرمات مربوط می‌شود: ﴿فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾. قسمت میانی آیه که به اکمال دین مربوط است، بنابراجماع مفسرین شیعه و سنی، ربطی به قبل و بعد خود ندارد. مؤید این مطلب روایاتی است که در شأن نزول آیه اکمال دین وارد شده و در آنها هیچ اشاره‌ای به قبل و بعد آن و مرتبط بودن مطالب به یکدیگر نشده است؛ از جمله روایتی که سیوطی در تفسیر خود از عبد بن حمید از شعبی نقل کرده که گفته است: آیه شریفه ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ...﴾ وقتی بر رسول خدا(ص) نازل شد که آن جناب در عرفه بود، و چون آن حضرت از هر آیه‌ای که خوشش می‌آمد دستور می‌داد در آغاز سوره‌اش جای دهند، این آیه را در اول سوره قرار داد. آن‌گاه شعبی اضافه کرده که جبرئیل به آن جناب تعلیم می‌داد که هر آیه را در کجا جای دهد و چون این دو آیه، یعنی آیه ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا...﴾ و آیه ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾ از نظر معنا نزدیک به هم بودند و مفهومی مرتبط به یکدیگر داشتند، در کنار یکدیگر قرار گرفتند.

مؤید دیگر آنکه: مفسرین قدیم و جدید، یعنی صحابه و تابعین و متأخرین تا عصر حاضر و همه کسانی که پیرامون این آیهسخن گفته‌اند، هر دو جمله را متصل به هم و در یک سیاق دانسته‌اند؛ به طوری که هر یک را متمم و مفسر دیگری گرفته‌اند. نتیجه این نظریه چنین می‌شود که جمله ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ﴾ و جمله دوم که می‌فرماید: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾ دو جمله معترضه‌ای هستند که صرف نظر از ارتباط با قبل یا بعد خود، به یکدیگر مرتبط می‌باشند و غرض واحدی را افاده می‌کنند که قائم به هر دو جمله است. لازم به ذکر است که از این گونه موارد در سایر آیات قرآن هم وجود دارد؛ از جمله:

1. خداوند درباره نسخ احکام خود و جایگزینی حکم جدید می‌فرماید: ﴿وَإِذَا بَدَّلْنَا آيَةً مَكَانَ آيَةٍ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا يُنَزِّلُ قَالُوا إِنَّمَا أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ﴾. در این آیه، جمله ﴿وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا يُنَزِّلُ﴾ معترضه است و ارتباط معنایی با قبل و بعد خود ندارد.
2. در خطاب عزیز مصر به یوسف(ع) در ماجرای مکر زلیخا، صدر آیه اشاره به یوسف(ع) دارد و ذیل آیه خطاب به زلیخا است و ربطی به قبل آن ندارد: ﴿يُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هَذَا وَاسْتَغْفِرِي لِذَنْبِكِ إِنَّكِ كُنْتِ مِنَ الْخَاطِئِينَ﴾.

بر این اساس، این دو جمله در وسط آیه جمله معترضه و کلامی واحدند و یک غرض را می‌رسانند. به این ترتیب، کلمه ﴿الْيَوْمَ﴾ که دو بار در آیه آمده، اشاره به یک روز دارد و آن همان روزی است که از یک سو دین خدا به کمال مطلوب خود رسید و از سوی دیگر، کفار از نابود کردن دین مأیوس شدند. بنابراین، همه سخن در شناخت آن روز مهم است که چه واقعه مهمی در عالم اسلام واقع شد که موجب تکمیل و تتمیم دین گردید.

1. آنچه مسلم است، سوره مائده جزو آخرین سوری است که بر پیامبر(ص) نازل شد؛ بنابراین، زمان نزول آیه اکمال، سال‌های آخر عمر پیامبر(ص) بود؛ چنان‌که قوی‌ترین احتمالات ارائه شده از سوی اهل عامه در مصداق ﴿الْيَوْمَ﴾ نیز، روزهایی مثل عرفه یا اعلام برائت و یا فتح مکه می‌باشد که همگی در سال‌های آخر عمر رسول اکرم(ص) قرار داشت.
2. با عنایت به مطالب ذکر شده باید گفت: قوی‌ترین و صحیح‌ترین احتمال درباره مراد از ﴿الْيَوْمَ﴾ در آیه (چنان‌که در بخش روایی نیز به آن اشاره خواهد شد) روز غدیر است که پیامبر اکرم(ص) و طی آن، با اعلام جانشین خود از سوی پروردگار، دین را از خطر تحریف و انحراف و در نتیجه اضمحلال نجات دادند.
3. در آن ایام، توطئه‌های حزب نفاق، که بالاترین خطر برای اسلام محسوب می‌شد، به اوج خود رسیده بود؛ زیرا عده تازه مسلمانان روز به روز بیشتر می‌شد؛ کسانی که عمری را در فرهنگ جاهلی و قوانین و رسوم قبیلگی زندگی کرده بودند و جز تعصبات قومی و کینه‌ورزی و غارت و جنگاوری به چیز دیگری نمی‌اندیشیدند و دستورات شیخ قبیله برای آنان خط قرمزی بود که تا پای جان در اجرای آن ایستادگی می‌کردند. در چنین شرایطی، آنها رسول اکرم(ص) را در قالب شخصیتی مثل شیخ قبیله خود می‌دیدند که در فکر تحکیم مبانی حکومت خود به نام دین و موروثی کردن آن در خانواده خود است.
4. همه امید کفار و منافقین به روزی بود که رهبری اسلام - یعنی شخص رسول اکرم(ص) - در میان نباشد تا بتوانند با به دست گرفتن زمام امور، بر موج اسلام‌خواهی توده تازه مسلمان و سطحی‌نگر سوار شوند و حرکت اسلامی را به سمتی که با منافع آنان سازگار است هدایت کنند.
5. اگر رهبری الهی قائم به فرد باشد، دین همیشه در معرض خطر است. در این شرایط، هر مقدار که احکام و معارف دینی کامل‌تر شود، از خطر اصلی کم نمی‌کند؛ لذا مصداق اتم اکمال دین و اتمام نعمت الهی، خارج کردن قوام دین الهی از فرد به نوع و تعیین جانشینی الهی برای رهبری دین بعد از رسول خدا(ص) است.
6. یأس و ناامیدی کامل کفار هنگامی محقق می‌شود که رهبریِ دینی از سوی پروردگار از فرد به نوع و مقام ولایت دینی از شخص به وصف منتقل شود؛ بدین ترتیب در ازمنه بعد، کسی نازل‌منزله رسول اکرم(ص) در هدایت امت و حفظ دین از خطر کفار است که متصف به اوصافی خاص باشد. تعیین چنین فردی، اکمال حقیقی دین، به معنای ضمانت بقای آن است.
7. با این توضیحات می‌توان گفت که تحلیل معنای بیان الهی در صدر آیه که می‌فرماید: ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ﴾ و همچنین ذیل آنکه می‌فرماید: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ...﴾، چنین می‌شود: «دینی که خداوند امروز تکمیل کرد، تا قبل از امروز مطمع نظر کفار بود و مؤمنین نگران از دست رفتن آن با رحلت پیامبر(ص) بودند؛ اما امروز، با تبیین کامل و صریح مقام وصایت بعد از رسول اکرم(ص)، اولاً، دین تکمیل و نعمت تتمیم شد؛ ثانیاً، با آمدن این نعمت، زمینه نگرانی از تحریف و انحراف در دین و از دست رفتن نعمت توحید و اعتقادات صحیح از بین رفت. پس دیگر از کفار درباره دینتان نترسید؛ اما از من درباره این نعمت مهم بترسید؛ که مبادا به واسطه قدرناشناسی این نعمت، بر شما غضب کنم و آن را از شما بگیرم. مبادا با از دست رفتن نعمت ولایت، بلاهای گوناگون بر شما ببارد (چنان‌که در طول تاریخ چنین شد)».
8. بدین ترتیب باید گفت که آیه در مقام «تهدید و ارعاب» است و نه فقط ذکر واقع؛ یعنی: «ای مردم، اگر نعمت ولایت را، که اکمال دینتان و اتمام نعمت بر شماست، پاس داشتید، درباره دینتان ترسی از کفار خارجی و داخلی (یعنی منافقین) نداشته باشید و اگر پاسدار آن نباشید، بدانید که نعمت از دست می‌رود و کفار و منافقین بر شما مسلط می‌شوند.

بیان منطقی برهان

با توجه به مطالب مطرح شده و نیز آیه اکمال که در مورد نصب مقام امامت در روز غدیر نازل گردیده است، بیان منطقی برهان را می‌توان به نحو زیر تبیین نمود:

اولاً، نصب مقام امامت (در روز غدیر) موجب اعمال و اتمام دین است: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾؛

ثانیاً، اکمال و اتمام دین منحصراً از طریق خداوند است؛

در نتیجه: نصب مقام امامت منحصراً از جانب خداوند است.

همچنین با استفاده از نتیجه حاصل از قیاس فوق و نیز ذیل آیه شریفه ﴿وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾می‌توان با قیاس دیگری گفت: اگر دین مرضی الهی با تولی به ولایت امام حاضر تحصیل می‌گردد، بنابراین همیشه باید مقام امامت در جامعه حضور داشته باشد.

با توجه به ذیل آیه اکمال، مقدم قضیه ذکر شده ثابت می‌گردد؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که همیشه باید امام منصوب خداوند در جامعه حضور داشته باشد

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: