بحث:مسلمانان نسبت به شناخت امام مهدی چه وظیفه‌ای دارند؟ (پرسش)

پاسخ جامع قبل

ضرورت شناخت امام

• یکی از مهم‌ترین تکالیف مؤمنان پس از معرفت به خدا و رسول او با توجه به احادیث، معرفت و شناخت امام معصوم(ع) است، چنانکه امام صادق(ع) در تفسیر آیۀ ﴿يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَن يَشَاء وَمَن يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ﴾ حکمت که همان خیر کثیر است را پیروی از خداوند و شناخت امام معصوم معرفی کردند، البته این شناخت نسبت به امام غائب در جایگاه ویژه قرار می‌‌گیرد چراکه در زمان غیبت امام، شبهه‌ها و فتنه‌های فراوانی وجود دارد و برای رهایی از این فتنه‌ها شخص منتظر به چند نوع شناخت احتیاج دارد از جمله؛ شناخت حق و باطل و مهمتر از این دو شناخت، شناخت حجت خداست تا گرفتار فتنه‌های کور نشوند، به همین سبب است که می‌بینیم روایات فراوانی از ناحیۀ معصومان نسبت به خصوصییات امام عصر آمده است که نام و کنیه امام چیست؟ فرزند کیست؟ از نظر جسمی چه خصوصیاتی دارد؟ اصحابش دارای چه صفاتی هستند؟ از کجا ظهور می‌کند؟ پیش از ظهورش چه حوادثی اتفاق می‌افتد؟ اگر ظهور کند چه کارهایی انجام می‌دهد؟ بر این اساس شناخت امام به خصوص شناخت امام عصر جزء وظایف اصلی منتظران است، وظیفۀ ای که بر اساس معرفت توحیدی و شناخت نبوت استوار شده است. به عبارت دیگر معرفت امام عصر در هر زمان، سرلوحۀ وظایف مکلفین است به نحوی که این وظیفه وظایف دیگر مکلف را برایش روشن می‌‌کند، زیرا هر کس توفیق شناخت امام را داشته باشد، غیبت و ظهور امام برایش یکسان است. برای چنین فردی تنها عمل به تکلیف اهمیت خواهد داشت. او همیشه خود را در محضر امامش می‌‌بیند و غیبت امام مانع از انجام وظایفش نمی‌شود. در فرهنگ شیعی، معرفت امام (ع) نه تنها شرط و لازمۀ معرفت خداوند، بلکه نشانۀ منحصر به فرد آن نیز هست؛ یعنی امام‌شناسی خود موضوعیت دارد. معرفت خدا بدون شناخت کسی که از جانب او سِمَت راهنمایی و راهبری بندگان را دارد، امکان‌پذیر نیست.

تفاوت معرفت با علم به امام

• معرفت به امام غیر از علم داشتن به امام است زیرا معرفت در جایی است که تأمل و تدبر در آنجا وجود دارد؛ و برای تقویتش باید از عنصری به نام امید استفاده شود؛ درحالی که علم، صرف حاضر شدن صورت ذهنی اشیاء است، چنانکه در روایات باب معرفت به امام و تامل به آن سخنانی عجیبی از امامان معصوم(ع) وارد شده است، از جمله امام صادق(ع) که فرمودند: «امام خود را درست بشناس! وقتی او را شناختی، نزدیکی و دوری ظهور، به تو آسیبی نمی‌رساند».
• نمونه ای از معرفت به امام که همان تامل و تدبر نسبت به امام است شناخت مقام عظیم امامت است، چراکه شناخت این مقام رابطۀ بسیار نزدیک با مقام انسان‌ها در روی زمین دارد، زیرا انسان برای مقام خلیفة اللهی بر روی زمین خلق شده است و با توجه به اینکه رسیدن به این مقام فقط از طریق امامان معصوم که خلیفة الله اعظم است می‌‌گذرد، بنابراین اگر انسان بخواهد به این مقام عظیم برسد چاره ای ندارد مگر اینکه علم به مقام خلیفة اللهی که همان امامت امامان معصوم است پیدا کند، چنانکه امام باقر(ع) در روایتی فرمودند: «به وسیلۀ ما خدا بندگی می‌شود و به وسیلۀ ما خدا شناخته می‌شود و به وسیله ما توحید خداوند متعال تحقق می‌یابد». از این رو، این شناخت تنها منحصر در یادگیری نام‌ها و القاب و تاریخ ولادت و غیبت نیست، حال اگر بخواهیم کمترین درجۀ معرفت به امامان معصوم از جمله امام عصر را بیان کنیم این است که باید معتقد باشیم امام در تمامی امور، چه تشریعی و چه تکوینی همسنگ با پیامبر(ص) است الا در مسئلۀ نبوت یعنی امام نمی‌تواند نبی باشد.
• لازمۀ سخن این است که بدانیم ائمۀ معصومین به واسطۀ این ادعا (همسنگ بود با پیامبر) و با کمک آیات قرآن همچنان که بر ما ولایت دارند، اطاعتشان هم واجب است؛ یعنی به عبارتی شناخت ائمۀ معصومین توسط شیعیان در این است که اوامر معصومین را واجب الإطاعه بدانیم؛ زیرا اگر ندانیم از چه کسی باید اطاعت کنیم، در بازی‌های سیاسی از بین می‌‌رویم و آنگاه جامعۀ اسلامی به تفرقه و از هم پاشیدگی تهدید خواهد شد.
• مقام عظیم "ولایت" توسط این آیه ﴿أَطِيعُواْ اللَّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ﴾ برای پیامبر اثبات شدنی است و از این رو اطاعتش بر همۀ مسلمان‌ها واجب است. به عقیدۀ ما شیعیان، این مقام، پس از رسول خدا با توجه به بخش دیگر آیه ﴿وأُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ﴾ به ائمۀ معصومین از جمله امام عصر منتقل شد و به همین دلیل است که شناخت و معرفت امامان معصوم از جمله امام عصر به قدری اهمیت دارد که امام سجاد(ع) شناخت امام زمان(ع) را مقدم بر انتظار می‌‌داند: «مردم دوران غیبت امام زمان(ع)، همان‌هایی هستند که به امامت و پیشوایی او معرفت دارند و در انتظار ظهورش به سر می‌‌برند و آنها برتر از همۀ مردم در تمام دوران‌ها هستند». با این وجود می‌‌توان مدعی شد معرفت به امام، نخستین گام برای تحقق یک انتظار توانمند است و حتی می‌‌توان گفت معرفت در بحث مهدویت نه تنها مقدمۀ یک انتظار توانمند است بلکه، مقدمۀ ایمان و اطاعت هم هست. معرفت، یعنی شناخت؛ اگر ما چیزی را نشناسیم، چگونه به آن ایمان بیاوریم و یا از آن اطاعت ‌کنیم؛ یعنی اصل ایمان و اطاعت، به معرفت وابسته است. چنانکه مرحوم شیخ صدوق می‌‌گوید: ایمان مؤمن صحیح نیست، مگر اینکه از حالات کسی که به او ایمان آورده آگاه باشد.
• در واقع معرفت پیدا کردن به امام شامل ویژگی‌ها و ابعاد وجودی حضرت، مثل امامت، عصمت، علم، حیات، طول عمر و اندیشیدن در کلمات و اوامر و تأمل در حکمت نام‌ها و نشانه‌ها و علائم ظهور و نیز دانستن سبب و حکمت غیبت پر رمز و راز ایشان می‌‌شود. البته نباید از این نکته غفلت کرد، اصل معرفت و شناخت امام معصوم(ع) بدون ارادۀ الهی ممکن نخواهد بود، چنانکه در روایتی از امام صادق(ع) در باب معرفت پرسیده شده است: معرفت ساختۀ کیست؟ حضرت فرمودند: «از ساخته‌های خداوند است و برای بندگان نقشی در حصول معرفت نیست».

دلیل بر لزوم شناخت امام زمان(ع)

• اما علت تاکید بر شناخت امام معصوم(ع) از جمله امام عصر(ع) که توسط ائمه(ع) صورت گرفته است چیست؟ به طوری که عده ای قائلند شناخت حقیقی امام عصر باعث ظهور حضرت می‌‌شود؟

در جواب، به ادلۀ عقلی و نقلی استناد شده است:

دلیل عقلی

1. پیامبر اکرم(ص) خلیفۀ خداوند است و بر اساس وحی سخن می‌‌گوید و عمل می‌‌کند و چون امام، نائب پیامبر(ص) و سخن و عملش به منزلۀ سخن و عمل پیامبر(ص) است یعنی تمام حرکات و اعمال و سخنانش وحیانی و ملکوتی است، این الزام را برای ما به وجود می‌‌آورد که او را به خوبی بشناسیم تا گرفتار امام نماهای خبیث زمینی نشویم.
2. معرفت به امام یعنی معرفت به ولایت آن حضرت؛ یعنی به این باور رسیدن که امام، به‌ انسان‌ها نزدیک‌تر و سزاوارتر‌ از خودشان است، چرا که عشق هر کسی به خودش، غریزی است؛ اما عشق امام به انسان‌ها الهی‌ و آسمانی و زائل شدنی نیست، با این وجود آیا منطقی نیست امامی که از ما به ما نزدیکتر است را بشناسیم و در سایۀ ولایت آنان حرکت کنیم.

دلیل نقلی

1. امام صادق(ع) در ضمن دعایی می‌‌فرمایند: «اللَّهُمَّ عَرِّفْنِی نَفْسَکَ فَإِنَّکَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی نَفْسَکَ لَمْ أَعْرِفْ نَبِیَّکَ اللَّهُمَّ عَرِّفْنِی رَسُولَکَ فَإِنَّکَ‏ إِنْ‏ لَمْ‏ تُعَرِّفْنِی‏ رَسُولَکَ‏ لَمْ‏ أَعْرِفْ‏ حُجَّتَکَ‏ اللَّهُمَّ عَرِّفْنِی حُجَّتَکَ فَإِنَّکَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی حُجَّتَکَ ضَلَلْتُ عَنْ دِینِی».
2. امام باقر(ع) می‌‌فرمایند: «بنده مؤمن نباشد تا خدا و رسولش و همه امامها را و امام زمانش را بشناسد».
3. امام کاظم(ع) فرمودند: «کسی که در چهار چیز شک کند به تمام آنچه خداوند تبارک و تعالی نازل کرده کافر شده است یکی از آنها شناخت امام است در هر زمان و مکانی، شناخت شخص امام و اوصاف او».
4. پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «مَنْ مَاتَ وَ هُوَ لَا یَعْرِفُ إِمَامَهُ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً». نکته ای که در این روایت وجود دارد این است که پیامبر(ص) با اضافه کردن کلمۀ امام به کلمۀ زمان؛ ضرورت وجود امام را در هر عصر و زمانی لازم می‌‌دانند و چنین کلامی جز بر امامان معصوم شیعه که آخرین آنها امام عصر است منطبق نمی‌گردد. با توجه به این روایت مهدی‌باوری، شرط بهره‌مندی از ایمان و اسلام واقعی است و منظور از جاهلیت، ایام کفر و ضلالت قبل از اسلام است.
5. امام صادق(ع) می‌فرمایند: «به درستی که بهترین و واجب‌ترین فریضه‌ها بر انسان شناخت پروردگار و اقرار به بندگی او و پس از آن شناخت فرستاده خدا می‌باشد و گواهی دادن به پیامبری او و در مرحله بعد شناختن امامی که به صفت و نامش در حال سختی و راحتی به او اقتدا می‌نمایی».
6. امام باقر(ع) می‌‌فرمایند: «اگر شخصی شب‌ها به عبادت مشغول باشد و روزهایش را روزه بگیرد و تمام مالش را صدقه بدهد و همۀ سال‌های عمرش به حج برود، ولی ولایت ولیّ خدا را نشناسد تا تمام اعمالش با راهنمایی او انجام پذیرد، ثوابی از ناحیه خداوند برای او نیست و او از اهل ایمان نیست».
7. عبدالله عجلان از امام جعفر صادق(ع) نقل کرده: «هر کس این امر (امامت حضرت مهدی) را بشناسد، و پیش از ظهور حضرت از دنیا برود، اجر و مزد کسی را دارد که در رکاب آن حضرت به شهادت رسیده است».

• البته دربارۀ شناخت امام عصر(ع) تاکید امامان معصوم(ع) نسبت به امامان دیگر بیشتر است، به دلیل اینکه امام عصر(ع) شرایط ویژه ای دارد، از جمله اینکه ایشان امام غایب است و ائمه(ع) نمی‌خواستند مؤمنان در دوران غیبت گرفتار فتنه‌ای شوند، امام کاظم(ع) فرمودند: «امام، حجت بندگان است، هرکس او را رها کند، گمراه می‌شود و هرکس با او باشد، نجات می‌یابد و رستگار می‌شود».

چگونگی شناخت امام

• اما سوالی مهم؛ چگونه می‌‌توان به این شناخت رسید؟ شناختی که بندگی خدای متعال و همه فضیلت‌ها و ارزش‌ها به به این شناخت یعنی معرفت به امام بر می‌‌گردد؟ هر حقیقت و واقعیتی از راه حس و تجربه و فطرت و عقل و خواب و وحی قابل شناخت است. بدیهی است این نظر به این معنا نیست که بگوییم همۀ اشیا و حقایق، از این راه شناخته شده‌اند؛ بلکه مقصود این است که معرفت هر یک از اشیا و حقایق، از یک یا بیشتر از این راه‌ها امکان دارد. در خصوص شناخت امامان معصوم(ع) از جمله امام عصر(ع) دو طریق برای این امر وجود دارد:

1. معرفت علمی: این معرفت از طریق تجربه، حال چه تجربه شخصی و یا از تجارب بزرگان و یا مطالعه‌ کتاب‌ و یا روایات مختلفی که درباره شناخت امامان معصوم(ع) وارده شده حاصل می‌‌شود.
2. معرفت قلبی و روحی: این معرفت از طریق الهام و دعا و توسل (مخصوصا توسل به خود امام عصر) حاصل می‌‌شود.

نتیجه‌گیری

• بنابراین، این گونه می‌‌توان نتیجه گرفت مقصود از شناختی که امامان ما آن را نسبت به امام زمانمان امر فرموده‌اند، این است که ما آن حضرت را آنچنان که هست بشناسیم، به گونه‌ای که این شناخت سبب در امان ماندن از شبهه‌های ملحدان و مایه نجات از اعمال گمراه کننده مدعیان دروغین باشد

۱. آقای میرباقری؛

آقای سید محمد حسین میرباقری، در کتاب «وظایف منتظران» در این‌باره گفته است: «روایاتی درباره لزوم معرفت و شناخت امام زمان(ع) «رجال الكشي جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ أَبِي الْيَسَعِ قَالَ:... قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) مَنْ مَاتَ لَا يَعْرِفُ إِمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً»؛ رسول خدا(ص) فرمود: هرکس بمیرد و امام زمان خود را نشناسد به مرگ جاهلی مرده است. «عَبْدُ الْوَاحِدِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ رَبَاحٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ عَلِيٍّ الْحِمْيَرِيُّ قَالَ حَدَّثَنِي الْحَسَنُ بْنُ أَيُّوبَ عَنْ عَبْدِ الْكَرِيمِ بْنِ عَمْرٍو الْخَثْعَمِيِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِي يَعْفُورٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) رَجُلٌ يَتَوَلَّاكُمْ وَ يَبْرَأُ مِنْ عَدُوِّكُمْ وَ يُحَلِّلُ حَلَالَكُمْ وَ يُحَرِّمُ حَرَامَكُمْ وَ يَزْعُمُ أَنَّ الْأَمْرَ فِيكُمْ لَمْ يَخْرُجْ مِنْكُمْ إِلَى غَيْرِكُمْ إِلَّا أَنَّهُ يَقُولُ إِنَّهُمْ قَدِ اخْتَلَفُوا فِيمَا بَيْنَهُمْ وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ الْقَادَةُ فَإِذَا اجْتَمَعُوا عَلَى رَجُلٍ فَقَالُوا هَذَا قُلْنَا هَذَا فَقَالَ(ع) إِنْ مَاتَ عَلَى هَذَا فَقَدْ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً»؛ ابن ابی یعفور گوید: به امام صادق(ع) گفتم: مردی ولایت شما را پذیرفته و از دشمن شما برائت و بیزاری می‌‌جوید و حلال شما را حلال و حرام شما را حرام می‌‌داند و می‌گوید که ولایت و رهبری در میان شماست و از میان شما بیرون نرفته و در اختیار دیگران قرار نگرفته است. ولی فقط می‌گوید: که ایشان در بین خود اختلاف کرده‌اند و ایشان امامان رهبرند و هر زمان که بر یک فرد اجتماع کنند و بگویند این رهبر است ما هم می‌‌گوییم این رهبر است. حضرت فرمود: اگر بر این حالت بمیرد به مرگ جاهلی مرده است. «الطَّالَقَانِيُّ عَنْ أَبِي عَلِيِّ بْنِ هَمَّامٍ قَالَ سَمِعْتُ مُحَمَّدَ بْنَ عُثْمَانَ الْعَمْرِيَّ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ يَقُولُ سَمِعْتُ أَبِي يَقُولُ سُئِلَ أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ(ع) وَ أَنَا عِنْدَهُ عَنِ الْخَبَرِ الَّذِي رُوِيَ عَنْ آبَائِهِ(ع) أَنَّ الْأَرْضَ لَا تَخْلُو مِنْ حُجَّةِ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ أَنَّ مَنْ مَاتَ وَ لَمْ يَعْرِفْ إِمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً فَقَالَ(ع) إِنَّ هَذَا حَقٌّ كَمَا أَنَّ النَّهَارَ حَقٌّ فَقِيلَ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَنِ الْحُجَّةُ وَ الْإِمَامُ بَعْدَكَ فَقَالَ ابْنِي مُحَمَّدٌ وَ هُوَ الْإِمَامُ وَ الْحُجَّةُ بَعْدِي مَنْ مَاتَ وَ لَمْ يَعْرِفْهُ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً»؛ ابوعلی بن همام گوید: شنیدم از محمد بن عثمان عمری می‌‌فرمود: شنیدم از پدرم می‌‌فرمود: از امام ابو محمد بن علی سؤال شد من هم در خدمت ایشان بودم درباره روایتی که از پدران ایشان به نقل شده که زمین تا روز قیامت از وجود حجت خدا بر خلقش خالی نمی‌شود و اینکه هرکس بمیرد و امام زمانش را نشناسد به مرگ جاهلی مرده است. حضرت فرمود: این حق است آن‌گونه که روز حق است. به حضرت گفته شد ‌ای پسر رسول خدا پس حجت و امام بعد از شما کیست؟ حضرت فرمود: فرزندم محمد و او امام و حجت پس از من است هرکس بمیرد و او را نشناسد به مرگ جاهلی مرده است.(...) معرفت و شناخت امام و اقرار به امام واجب است و آن‌چه در مرحله اول لازم است معرفت امام به اسم و نسب و اینکه او امام حجة بن الحسن امام دوازدهم از امامان(ع) است با تفصیلی که یادآور شدیم. پس از آن لازم است معرفت امامان و مقامات و ویژگی‌هایشان مثل اینکه ایشان برترین مخلوق و نخستین مخلوق هستند و برتر از فرشته‌های مقرب و پیامبران و رسولان هستند. و اینکه مانعی میان ایشان و خدا نیست و آن‌چه به دیگران می‌‌رسد توسط ایشان می‌‌رسد و اینکه ایشان شفیعان خلق هستند و ایشان خزانه‌داران دانش الهی‌اند و ایشان حجت‌های خدا بر خلق هستند معصوم و مطهرند و دیگر مباحث امامت. و همین‌طور لازم است معرفت و شناخت سیره و اخلاقشان و توجه به معجزات و آدابشان و یادگیری علومشان. خصوصاً در مورد حضرت حجت منتظر صاحب العصر و الزمان(ع). به تفصیل همه اینها گرچه واجب نیست، ولی از برترین مراتب ایمان است و هرچه این معرفت و شناخت ضعیف شود ایمان و یقین هم ضعیف خواهد شد. پس درجات ایمان طبق درجات معرفت و شناخت امامان است. و از فراوانی آیات و روایاتی که از پیامبر و امامان(ع) در باب امامت رسیده که در ابواب دیگر یک دهم و بلکه یک صدم آن یافت نمی‌شود می‌‌توان به اهمیت آن رسید».

ضرورت شناخت امام

• یکی از مهم‌ترین تکالیف مؤمنان پس از معرفت به خدا و رسول او با توجه به احادیث، معرفت و شناخت امام معصوم(ع) است چنانکه امام صادق(ع) در تفسیر آیۀ ﴿يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَن يَشَاء وَمَن يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ﴾ حکمت که همان خیر کثیر است را پیروی از خداوند و شناخت امام معصوم معرفی کردند، البته این شناخت نسبت به امام غائب در جایگاه ویژه قرا می‌‌گیرد، زیرا در زمان غیبت امام، شبهه‌ها و فتنه‌های فراوانی وجود دارد و برای رهایی از این فتنه‌ها شخص منتظر به چند نوع شناخت احتیاج دارد از جمله؛ شناخت حق و باطل و مهمتر از این دو شناخت، شناخت حجت خداست تا گرفتار فتنه‌های کور نشوند، به همین سبب است که می‌بینیم روایات فراوانی از ناحیۀ معصومان نسبت به خصوصییات امام عصر آمده است که نام و کنیه امام چیست؟ فرزند کیست؟ از نظر جسمی چه خصوصیاتی دارد؟ اصحابش دارای چه صفاتی هستند؟ از کجا ظهور می‌کند؟ پیش از ظهورش چه حوادثی اتفاق می‌افتد؟ اگر ظهور کند چه کارهایی انجام می‌دهد؟ بر این اساس شناخت امام به خصوص شناخت امام عصر جزء وظایف اصلی منتظران است. به عبارت دیگر معرفت امام عصر در هر زمان، سرلوحۀ وظایف مکلفین است به نحوی که این وظیفه، وظایف دیگر مکلف را برایش روشن می‌‌کند، چراکه هر کس توفیق شناخت امام را داشته باشد، غیبت و ظهور امام برایش یکسان است. برای چنین فردی تنها عمل به تکلیف اهمیت خواهد داشت. او همیشه خود را در محضر امامش می‌‌بیند و غیبت امام مانع از انجام وظایفش نمی‌شود.
• اهمیت شناخت امام معصوم به قدری زیاد است که منحصر در تکلیف‌شناسی مکلف نمی‌شود بلکه می‌‌توان مدعی شد معرفت امام معصوم(ع) معیار معرفت حق و باطل است و تنها راه وصول به سعادت مادی و معنوی به شمار می‌‌رود، چرا که فرد منتظِر با شناخت امام معصوم(ع)، می‌‌فهمد در فتنه‌ها و گرداب‌ها، حق با چه کسی است و به همان سمت حرکت می‌‌کند، به این ترتیب معیار شناخت حق به وسیلۀ شناخت امام حاصل می‌‌شود. همینطور اگر شخص منتظر بخواهد از باطل دوری کند احتیاج به شناخت این راه دارد و شناخت این راه هم بدون شناخت امام عصر حاصل نمی‌شود. همچنین باید توجه داشت در فرهنگ شیعی، معرفت امام (ع) نه تنها شرط و لازمۀ معرفت خداوند، بلکه نشانۀ منحصر به فرد آن نیز هست؛ یعنی امام‌شناسی خود موضوعیت دارد. امام حسین (ع) در روایتی پس از آنکه هدف آفرینش را معرفت و عبادت خداوند معرفی فرمودند: «معرفت خدا عبارت است از معرفت مردم هر زمان بر آن پیشوایی که خدا اطاعت او را بر آنها واجب ساخته است». بدین‌گونه، ائمه (ع)، خداشناس بودن را در معرفت و اطاعت از امام زمان (ع) دانسته‌اند. معرفت خدا بدون شناخت کسی که از جانب او سمت راهنمایی و راهبری بندگان را دارد، امکان‌پذیر نیست.
• بنابراین معیار شناخت حق و باطل در سایۀ شناخت امام معصوم(ع) است و در زمان ما که اوج فتنه هاست و فتنه یعنی امتزاج حق و باطل، شناخت این فتنه‌ها در سایۀ شناخت امام عصر میسر می‌‌شود. در واقع شناخت امامت و امام، اولین وظیفۀ منتظر است که بر اساس معرفتی توحیدی و شناخت نبوت استوار می‌گردد.

تفاوت معرفت با علم به امام

• نکتۀ مهمی که باید به آن توجه شود این است، معرفت به امام غیر از علم داشتن به امام است زیرا معرفت در جایی است که تأمل و تدبر در آنجا وجود دارد؛ وبرای تقویتش باید از عنصری به نام امید استفاده شود؛ درحالی که علم، صرف حاضر شدن صورت ذهنی اشیاء است، حتی در روایات باب معرفت به امام سخنان عجیبی از امامان معصوم(ع) وارد شده از جمله امام صادق(ع) فرمودند: «امام خود را درست بشناس! وقتی او را شناختی، نزدیکی و دوری ظهور، به تو آسیبی نمی‌رساند». هچنین ایشان در روایت دیگری فرمودند: «کسی که این امر را بشناسد و قبل از قیام قائم بمیرد مانند کسی که با او کشته شده و اجر شهادتش را می‌‌برد».
• نمونه ای از معرفت به امام که همان تامل و تدبر نسبت به امام است شناخت مقام عظیم امامت است، زیرا شناخت این مقام رابطۀ بسیار نزدیک با مقام انسان‌ها در روی زمین دارد به این صورت، از آنجایی که انسان برای مقام خلیفة اللهی بر روی زمین خلق شده است و با توجه به اینکه رسیدن به این مقام فقط از طریق امامان معصوم که خلیفة الله اعظم است می‌‌گذرد، بنابراین اگر انسان بخواهد به این مقام عظیم برسد چاره ای ندارد مگر اینکه علم به مقام خلیفة اللهی که همان امامت امامان معصوم است پیدا کند چنانکه امام باقر(ع) در روایتی فرمودند: «به وسیلۀ ما خدا بندگی می‌شود و به وسیلۀ ما خدا شناخته می‌شود و به وسیلۀ ما توحید خداوند متعال تحقق می‌یابد».
• از همین رو، این شناخت فقط منحصر در یادگیری نام‌ها و القاب و تاریخ ولادت و غیبت نیست؛ بلکه کمترین درجۀ معرفت امام عصر، اعتقاد به این است که امام در تمامی امور چه امور تشریعی و چه امور تکوینی هم سنگ با پیامبر(ص) است، الّا در مسئلۀ نبوت، یعنی امام نمی‌تواند نبی باشد. لازمۀ سخن این است که بدانیم ائمۀ معصومین به واسطۀ این ادعا (همسنگ بود با پیامبر) و با کمک آیات قرآن همچنان که بر ما ولایت دارند اطاعتشان هم بر واجب است؛ یعنی به عبارتی شناخت ائمۀ معصومین توسط شیعیان در این است که اوامر معصومین را واجب الإطاعه بدانیم؛ زیرا اگر ندانیم از چه کسی باید اطاعت کنیم، در بازی‌های سیاسی از بین می‌‌رویم و آنگاه جامعۀ اسلامی به تفرقه و از هم پاشیدگی تهدید خواهد شد.
• مقام عظیم (ولایت) توسط این آیه ﴿أَطِيعُواْ اللَّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ‏‏﴾ برای پیامبر اثبات شدنی است و از این‌رو اطاعتش بر همۀ مسلمان‌ها واجب است. به عقیدۀ ما شیعیان، این مقام، پس از رسول خدا با توجه به بخش دیگر آیه ﴿وَأُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ‏‏﴾ به ائمۀ معصومین از جمله امام عصر منتقل شد.
• وقتی انسان به این باور قلبی رسید که امام عصر(ع) قبل از اینکه یک رهبر دینی ـ سیاسی باشد، دارای مقام ولایی در نظام تکوین است، آنگاه خود را ناگزیر و مضطر به شناخت امام می‌داند. با پیدایش چنین بینشی، عطش درونی او ناچار وی را به سوی امام می‌کشاند. برای اینکه ذهن مردم دچار انحراف سطحی‌نگری در امام‌شناسی نگردد و با مقیاس‌های متعارف در مورد یک رهبر سیاسی و زعیم حکومتی به امام نگاه نکنند، نگرش کلامی به این موضوع، امری ضروری است؛ یعنی ابتدا باید توجهات به سمت شئون تکوینی و جایگاه رفیع امام در عالم هستی معطوف گردد؛ زیرا شئون تشریعی و زعامت دینی و سیاسی امام امری اعتباری است، با چنین نگاهی معلوم می‌شود امام عصر(ع) قبل از آنکه یک رهبر دینی و زعیم سیاسی جامعه باشند، زمام‌دار عالم تکوین هستند؛ ایشان نه تنها ولی‌نعمت و واسطۀ فیوضات الهی و برکات زمینی و آسمانی به حساب می‌آیند، بلکه مایه تداوم حیات و بقای وقتی انسان به این عالم هستند: «الْقَائِمُ الْمُنْتَظَرُ الْمَهْدِیُّ الْمُرْجَی الَّذِی بِبَقَائِهِ بَقِیَتِ الدُّنْیَا وَ بِیُمْنِهِ رُزِقَ الْوَرَی وَ بِوُجُودِهِ ثَبَتَتِ الْأَرْضُ وَ السَّمَاءُ»، با این حساب معلوم می‌‌شود شناخت و معرفت نسبت به امامان از جمله امام عصر(ع) مسئله حیاتی است چنانکه امام سجاد(ع) شناخت امام زمان(ع) را مقدم بر انتظار می‌‌داند و در بیانی می‌‌فرماید: «همانا مردم دوران غیبت امام زمان(ع)، همانا که به امامت و پیشوایی او معرفت دارند و در انتظار ظهورش بسر می‌‌برند، برتر از مردم هر دوران دیگرند».
• با این وجود می‌‌توان مدعی شد معرفت به امام، نخستین گام برای تحقق یک انتظار توانمند است و حتی می‌‌توان گفت معرفت در بحث مهدویت نه تنها مقدمۀ یک انتظار توانمند است بلکه مقدمۀ ایمان و اطاعت هم است. معرفت، یعنی شناخت؛ اگر ما چیزی را نشناسیم، چگونه به آن ایمان بیاوریم و یا از آن اطاعت ‌کنیم یعنی اصل ایمان و اطاعت، به معرفت و ابسته است. چنانکه مرحوم شیخ صدوق می‌‌گوید: ایمان مؤمن صحیح نیست، مگر اینکه از حالات کسی که به او ایمان آورده آگاه باشد. در واقع معرفت پیدا کردن به امام شامل ویژگی‌ها و ابعاد وجودی حضرت، اندیشیدن در کلمات و اوامر حضرت، تأمل در حکمت نام‌ها و نشانه‌ها و علائم ظهور و شگفتی ولادت و حیات او و نیز، دانستن سبب و حکمت غیبت پر رمز و راز ایشان می‌‌شود.

دلیل بر لزوم شناخت امام زمان(ع)

اما علت تاکید بر شناخت امام معصوم(ع) از جمله امام عصر(ع) که توسط ائمه(ع) صورت گرفته است چیست؟ به طوری که عده ای قائلند شناخت حقیقی امام عصر باعث ظهور حضرت می‌‌شود؟ در جواب، به ادلۀ عقلی و نقلی استناد شده است:

دلیل عقلی

1. پیامبر اکرم(ص) خلیفۀ خداوند است و بر اساس وحی سخن می‌‌گوید و عمل می‌‌کند و چون امام، نائب پیامبر(ص) و سخن و عملش به منزلۀ سخن و عمل پیامبر(ص) است یعنی تمام حرکات و اعمال و سخنانش وحیانی و ملکوتی است، این الزام را برای ما به وجود می‌‌آورد که او را به خوبی بشناسیم تا گرفتار امام نماهای خبیث زمینی نشویم.
2. معرفت به امام یعنی معرفت به ولایت آن حضرت؛ یعنی به این باور رسیدن که امام، به‌ انسان‌ها نزدیک‌تر و سزاوارتر‌ از خودشان است، چرا که عشق هر کسی به خودش، غریزی است؛ اما عشق امام به انسان‌ها الهی‌ و آسمانی و زائل شدنی نیست، با این وجود آیا منطقی نیست امامی که از ما به ما نزدیکتر است را بشناسیم و در سایۀ ولایت آنان حرکت کنیم.

• و اینکه چطور می‌‌شود امام از خود انسان‌ها نسبت به خودشان مهربانتر دلسوزتر می‌‌شود؟ دلایل مختلفی دارد از جمله:

1. به‌ جهت آگاهی‌اش به تمام‌ هستی‌ و استعدادها و توان‌مندی‌های انسانها.
2. آزادی‌ او‌ از بند هوی و هوس‌ها و زندان خود خواهی‌ها و خودبینی‌ها.
3. قرب و اتصالی که به منبع رحمت لایزال الهی‌ دارد.

دلیل نقلی

• روایاتی است که از جمله آنها می‌‌توان به این موارد اشاره کرد:

1. امام صادق(ع) در ضمن دعایی می‌‌فرمایند: «اللَّهُمَّ عَرِّفْنِی نَفْسَکَ فَإِنَّکَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی نَفْسَکَ لَمْ أَعْرِفْ نَبِیَّکَ اللَّهُمَّ عَرِّفْنِی رَسُولَکَ فَإِنَّکَ‏ إِنْ‏ لَمْ‏ تُعَرِّفْنِی‏ رَسُولَکَ‏ لَمْ‏ أَعْرِفْ‏ حُجَّتَکَ‏ اللَّهُمَّ عَرِّفْنِی حُجَّتَکَ فَإِنَّکَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی حُجَّتَکَ ضَلَلْتُ عَنْ دِینِی»
2. امام باقر(ع) می‌‌فرمایید: «بنده مؤمن نباشد تا خدا و رسولش و همه امام‌ها را و امام زمانش را بشناسد».
3. امام صادق(ع) فرمودند: «امام خودت را بشناس که اگر او را شناختی بر تو زیان نرساند که این امر (ظهور) پیش بیاید یا تأخیر بیفتد».
4. امیرمؤمنان(ع) فرمودند: «پیشوایان، مدیران الهی بر مردمند و رؤسای بندگان اویند. هیچ کس جز کسی که آنها را بشناسد و آنها نیز او را بشناسند وارد بهشت نخواهد شد و جز کسی که آنها را انکار کند و آنها نیز او را انکار کنند، داخل دوزخ نگردد».
5. پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «مَنْ مَاتَ وَ هُوَ لَا یَعْرِفُ إِمَامَهُ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً». دو نکته در این روایت وجود دارد: پیامبر(صلی الله علیه وآله) با اضافه کردن کلمۀ "امام" به کلمۀ "زمان"؛ ضرورت وجود امام را در هر عصر و زمانی لازم می‌‌دانند و چنین کلامی جز بر امامان معصوم شیعه که آخرین آنها امام عصر است منطبق نمی‌گردد و نیز پیامبر گرامی با اضافه کردن کلمۀ "میتة" به کلمۀ "جاهلیة"، مرگ بدون شناخت امام را مرگ جاهلی توصیف کردند؛ معلوم می‌شود این امام یک شخص عادی نبوده، بلکه مانند پیامبر(ص) از عالی‌ترین درجۀ علمی و عملی برخوردار و رابط میان خلق و خالق است که نشناختن او همچون نشناختن پیامبر(ص)، موجب گمراهی خواهد شد. با توجه به این روایت مهدی‌باوری، شرط بهره‌مندی از ایمان و اسلام واقعی است و منظور از جاهلیت، ایام کفر و ضلالت قبل از اسلام است.
6. و نیز فرمودند: «مَنْ‏ مَاتَ‏ وَ لَمْ‏ یَعْرِفْ‏ إِمَامَ‏ زَمَانِهِ‏ مَاتَ‏ مِیتَةً جَاهِلِیَّة».
7. امام صادق(ع) فرمودند: «به درستی که بهترین و واجب‌ترین فریضه‌ها بر انسان شناخت پروردگار و اقرار به بندگی او و پس از آن شناخت فرستادۀ خداست و گواهی دادن به پیامبری او و در مرحلۀ بعد شناختن امامی که به صفت و نامش در حال سختی و راحتی به او اقتدا می‌نمایی».
8. از حضرت باقر(ع) یا امام صادق(ع) روایت است که فرمودند: «بندۀ خدا مؤمن نخواهد بود، مگر اینکه خدا و رسول و همۀ امامان را بشناسد و نیز امام زمانش را بشناسد و در تمام امور خود به او مراجعه کند و تسلیم امر وی باشد».
9. امام صادق(ع) فرمودند: «هرکس شبی را صبح کند در حالی که امام زمانش را نشناسد، به مرگ جاهلیت می‌میرد».
10. از امام صادق(ع) نقل شده است روزی امام حسین(ع) بر اصحاب خود وارد شدند و بعد از حمد خدا و درود بر پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «ای مردم خداوند بندگان را نیافرید مگر برای اینکه او را بشناسند، زمانی که او را شناختند، او را پرستش کنند و هنگامی که او را پرستش کردند، با عبادت و پرستش او از بندگی غیر او بی‌نیاز گردند. مردی عرض کرد:‌ ای پسر پیامبر پدر و مادرم فدای شما باد، معرفت خداوند چیست؟ فرمود: شناخت اهل هر زمانی نسبت به امامشان، امامی که طاعت او بر آنان واجب است».
11. امام کاظم(ع) فرمودند: «کسی که در چهار چیز شک کند به تمام آنچه خداوند تبارک و تعالی نازل کرده کافر شده است یکی از آنها شناخت امام است در هر زمان و مکانی، شناخت شخص امام و اوصاف او».
12. امام باقر(ع) می‌‌فرمایند: «اگر شخصی شب‌ها به عبادت مشغول باشد و روزهایش را روزه بگیرد و تمام مالش را صدقه بدهد و همۀ سال‌های عمرش به حج برود، ولی ولایت ولیّ خدا را نشناسد تا تمام اعمالش با راهنمایی او انجام پذیرد، ثوابی از ناحیه خداوند برای او نیست و او از اهل ایمان نیست».
13. در روایتی امام صادق(ع) در حدیثی خطاب به معاویه بن وهب دربارۀ امام زمان فرموده است: «به درستی که با فضیلت‌ترین و ضروری‌ترین واجبات بر انسان، معرفت پروردگار و اقرار به بندگی اوست... و بعد از آن (یعنی پس از معرفت رسول)، معرفت آن امامی است که به او اقتدا می‌‌کند ـ هم شناخت ویژگی‌ها و اوصاف و هم شناخت نامش ـ چه در سختی و چه در آسایش».
14. عبدالله عجلان از امام جعفر صادق(ع) نقل کرده: «هر کس این امر (امامت حضرت مهدی) را بشناسد، و پیش از ظهور حضرت از دنیا برود، اجر و مزد کسی را دارد که در رکاب آن حضرت به شهادت رسیده است».

• نکاتی که از این روایات برداشت می‌‌شود را به چند بخش می‌‌توان تقسیم کرد:

1. هدف آفرینش، معرفت الله است؛ زیرا معرفت الهی، به عنوان اصل موضوعی در آیات و روایت مطرح شده است.
2. پرستش و عبادت مخلوقات ـ مخصوصاً انسان ـ مبتنی بر اصل معرفت الله است.
3. شناخت حجت و ولیّ خدا که در ادامه معرفت الله، به عنوان واسط در معرفت و عبادت خدا بیان شده، نشان‌دهندۀ این است که امام، درجۀ الوهیت ندارد؛ بلکه مقام کامل بندگی خدا را دارد و واسط فیض تکوینی و تشریعی است.

• البته دربارۀ شناخت امام عصر(ع) تاکید امامان معصوم(ع) نسبت به امامان دیگر بیشتر است به دلیل اینکه امام عصر(ع) شرایط ویژه ای دارد، از جمله اینکه ایشان امام غایب است و ائمه(ع) نمی‌خواستند مؤمنان در دوران غیبت گرفتار فتنه‌ای شوند، امام کاظم(ع) فرمودند: «امام، حجت بندگان است، هرکس او را رها کند، گمراه می‌شود و هرکس با او باشد، نجات می‌یابد و رستگار می‌شود».

چگونگی شناخت امام

• اما سوالی مهم؛ چگونه می‌‌توان به این شناخت رسید؟ شناختی که بندگی خدای متعال و همۀ فضیلت‌ها و ارزش‌ها به به این شناخت یعنی معرفت به امام بر می‌‌گردد؟ هر حقیقت و واقعیتی از راه حس و تجربه و فطرت و عقل و خواب و وحی قابل شناخت است. بدیهی است این نظر به این معنا نیست که بگوییم همۀ اشیا و حقایق، از این راه شناخته شده‌اند؛ بلکه مقصود، این است که معرفت هر یک از اشیا و حقایق، از یک یا بیشتر از این راه‌ها امکان دارد.
• در خصوص شناخت امامان معصوم(ع) از جمله امام عصر(ع) دو طریق برای این امر وجود دارد:

1. معرفت علمی: این معرفت از طریق تجربه، حال چه تجربۀ شخصی و یا از تجارب بزرگان و یا مطالعه‌ کتاب‌ و یا روایات مختلفی که درباره شناخت امامان معصوم(ع) وارده شده است حاصل می‌‌شود. چنانکه امام رضا(ع) دربارۀ مقام عظیم امامان فرمودند: «امام، امانتدار الهی میان خلقش و حجت او بر بندگانش و خلیفه او در سرزمین هایش و دعوت کننده به سوی خدا و دفاع کننده از حقوق واجب او بربندگان است. امام، پاک شده از گناه و برکنار گشته از عیب‌هاست که همۀ علم، به او اختصاص دارد و به حلم شناخته می‌شود. امام، نظام دهنده به دین و باعث سربلندی مسلمانان و خشم منافقان و از میان برنده کافران است. امام، یگانه روزگار خویش است. هیچ کس در مقام، به منزلت او نزدیک نمی‌رسد و هیچ عالمی با او برابری نمی‌کند و برای او جایگزین پیدا نمی‌شود و شبیه و مانند ندارد. همۀ فضیلت‌ها مخصوص اوست، بدون آنکه آنها را طلب کرده باشد؛ بلکه این، امتیازی است از طرف فضل کننده بسیار بخشنده..»..
2. معرفت قلبی و روحی: این معرفت از طریق الهام و دعا و توسل (مخصوصا توسل به خود امام عصر) حاصل می‌‌شود.

نتیجه گیری

• بنابراین، این گونه می‌‌توان نتیجه گرفت مقصود از شناختی که امامان ما آن را نسبت به امام زمانمان امر فرموده‌اند، این است که ما آن حضرت را آنچنان که هست بشناسیم، به گونه‌ای که این شناخت سبب در امان ماندن از شبهه‌های ملحدان و مایه نجات از اعمال گمراه کننده مدعیان دروغین باشد.

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: