تشویق نیکوکاران تهدید بدکاران

مقدمه

همه نظام‌های فرهنگی - تربیتی، علاوه بر تشریع و تبلیغ آرمان‌ها، ارزش‌ها، هنجارها، الگوها، انتظارات و راه‌های نیل به آنها، تلاش همه‌جانبه در جهت انتقال آنها از طریق فرایند جامعه‌پذیری به ذهن و روان افراد و درونی کردن آنها در ساختار شخصیت افراد و تثبیت آنها در قالب نهادهای اجتماعی، تدبیر ضمانت‌های اجرایی مناسب برای آنها و تدارک سیستم‌های رسمی و غیررسمی برای نظارت و کنترل بر روند اجرایی آنها در سطح عموم؛ معمولاً از دو راهکار مکمل بسیار مؤثر و کارآمد تحت نام سیاست‌های تشویقی و تنبیهی در قالب‌ها و اشکال مختلف برای ایجاد و افزایش انگیزه و تقویت اراده‌ها در سوق‌یابی به انجام خوبی‌ها و بایسته‌ها و برحذر بودن از ارتکاب بدی‌ها و نابایسته‌هاسود می‌جویند. بی‌شک، استفاده درست و مناسب از این تدبیرها علاوه بر ایجاد و تقویت انگیزه عمل و هم‌نوایی با هدف‌ها و آثار تربیتی متناسب؛ ضمانت اجرایی بیشتری برای جریان‌یابی عینی ارزش‌ها و قواعد اجتماعی در سطح گسترده فراهم می‌سازد و تخطی محتمل از آنها را به حداقل می‌رساند. این مهم علاوه بر آثار مهم و مطلوب در سطوح خرد، در سطوح کلان اجتماعی نیز تأثیر شگرفی دارد. کاربرد در مفهوم “بشارت” و “انذار” به عنوان دو قالب یا دو زبان تبلیغی جهت انتقال تعالیم هدایتی پیامبران الهی، معرف ارزشمندی و تأثیربخشی این شیوه‌ها در مسیر ابلاغ رسالت و زمینه‌سازی برای پذیرش این تعالیم و در نتیجه رشد و تعالی انسان‌ها متناسب با هدف‌ها و غایت‌های منظور است. بشارت و انذار با تشویق و تهدید، بخش مهمی از انگیزه‌های تربیتی و حرکت‌های اجتماعی را تشکیل می‌دهد، آدمی هم باید در برابر انجام کار نیک تشویق شود و هم در برابر کار بد کیفر ببیند تا آمادگی بیشتری برای پیمودن مسیر اول و گام نگذاردن در مسیر دوم پیدا کند. تشویق به تنهایی برای رسیدن به تکامل فرد یا جامعه کافی نیست؛ زیرا انسان در این صورت مطمئن است که انجام گناه خطری برای او ندارد^[۱]. آیات زیر به نیکی به مقوله تشویق توجه داده است. از ذکر مستقل آیات دال بر تنبیه، به دلیل ذکر تلویحی آنها در ضمن سایر عناوین اجتناب شده است.^[۲]

آیات قرآنی مرتبط

ارسال رسل برای بشارت و انذار: ﴿إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ بِالْحَقِّ بَشِيرًا وَنَذِيرًا﴾^[۳].
بشارت به افزون شدن هدایت هدایت‌یافتگان: ﴿وَالَّذِينَ اهْتَدَوْا زَادَهُمْ هُدًى وَآتَاهُمْ تَقْوَاهُمْ﴾^[۴].
وعده پاداش چند برابر به اعمال نیک: ﴿مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا﴾^[۵].
وعده نزول برکات بر مؤمنان نیکوکار: ﴿وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ...﴾^[۶].
وعده پاداش برتر به نیکوکاران: ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَحْسَنَ الَّذِي كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾^[۷].

برتری مقام مجاهدان در راه خدا بر بازنشستگان از جهاد^[۸]؛ وعده پاداش ویژه به مجاهدان خداجوی^[۹] و توصیه حضرت (ص) به دعا برای مؤمنان به هنگام دریافت زکات، به عنوان بخشی از پاداش معنوی نیکوکاری ایشان^[۱۰] نیز از جمله مصداق‌های تشویق به نیکوکاری است که در آیاتی بدان اشاره شده است^[۱۱]

منابع

شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم

پانویس

↑ ناصر مکارم شیرازی و دیگران؛ تفسیر نمونه، ج۱، ص۴۲۵؛ برای آگاهی بیشتر از ضرورت، آثار و توجیه تربیتی تشویق و تنبیه در نظام تربیت، ر. ک: عبدالرضاضرابی، مجموعه مقالات تربیتی، ص۲۶۵، ۲۷۷، ۲۸۵ و ۳۰۶.
↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۳۸۶.
↑ «ما تو را به درستی مژده‌آور و بیم‌دهنده فرستادیم» سوره بقره، آیه ۱۱۹.
↑ «و (خداوند) بر رهیافتگی آنان که رهیافته‌اند می‌افزاید و به آنان پارسایی (در خور) شان را ارزانی می‌دارد» سوره محمد، آیه ۱۷.
↑ «کسانی که نیکی آورند ده برابر آن (پاداش) دارند» سوره انعام، آیه ۱۶۰.
↑ «و اگر مردم آن شهرها ایمان می‌آوردند و پرهیزگاری می‌ورزیدند بر آنان از آسمان و زمین برکت‌هایی می‌گشودیم» سوره اعراف، آیه ۹۶.
↑ «و بی‌گمان از گناهان آنان که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند، درمی‌گذریم و بهتر از آنچه انجام می‌دادند به آنها پاداش خواهیم داد» سوره عنکبوت، آیه ۷.
↑ ﴿لَا يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ غَيْرُ أُولِي الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِينَ دَرَجَةً وَكُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَى وَفَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ عَلَى الْقَاعِدِينَ أَجْرًا عَظِيمًا﴾ «مؤمنان جهادگریز که آسیب دیده نباشند با جهادگران در راه خداوند به جان و مال، برابر نیستند، خداوند جهادگران به جان و مال را بر جهادگریزان به پایگاهی (والا) برتری بخشیده و به همگان وعده نیکو داده است و خداوند جهادگران را بر جهادگریزان به پاداشی سترگ، برتری بخشیده است» سوره نساء، آیه ۹۵.
↑ ﴿وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ﴾ «و راه‌های خویش را به آنان که در (راه) ما بکوشند می‌نماییم و بی‌گمان خداوند با نیکوکاران است» سوره عنکبوت، آیه ۶۹.
↑ ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ «از دارایی‌های آنان زکاتی بردار که با آن آنها را پاک می‌داری و پاکیزه می‌گردانی و برای آنها (به نیکی) دعا کن که دعای تو (مایه) آرامش آنان است و خداوند شنوایی داناست» سوره توبه، آیه ۱۰۳.
↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۳۸۶.

[1] ناصر مکارم شیرازی و دیگران؛ تفسیر نمونه، ج۱، ص۴۲۵؛ برای آگاهی بیشتر از ضرورت، آثار و توجیه تربیتی تشویق و تنبیه در نظام تربیت، ر. ک: عبدالرضاضرابی، مجموعه مقالات تربیتی، ص۲۶۵، ۲۷۷، ۲۸۵ و ۳۰۶.

[2] شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۳۸۶.

[3] «ما تو را به درستی مژده‌آور و بیم‌دهنده فرستادیم» سوره بقره، آیه ۱۱۹.

[4] «و (خداوند) بر رهیافتگی آنان که رهیافته‌اند می‌افزاید و به آنان پارسایی (در خور) شان را ارزانی می‌دارد» سوره محمد، آیه ۱۷.

[5] «کسانی که نیکی آورند ده برابر آن (پاداش) دارند» سوره انعام، آیه ۱۶۰.

[6] «و اگر مردم آن شهرها ایمان می‌آوردند و پرهیزگاری می‌ورزیدند بر آنان از آسمان و زمین برکت‌هایی می‌گشودیم» سوره اعراف، آیه ۹۶.

[7] «و بی‌گمان از گناهان آنان که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند، درمی‌گذریم و بهتر از آنچه انجام می‌دادند به آنها پاداش خواهیم داد» سوره عنکبوت، آیه ۷.

[8] ﴿لَا يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ غَيْرُ أُولِي الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِينَ دَرَجَةً وَكُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَى وَفَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ عَلَى الْقَاعِدِينَ أَجْرًا عَظِيمًا﴾ «مؤمنان جهادگریز که آسیب دیده نباشند با جهادگران در راه خداوند به جان و مال، برابر نیستند، خداوند جهادگران به جان و مال را بر جهادگریزان به پایگاهی (والا) برتری بخشیده و به همگان وعده نیکو داده است و خداوند جهادگران را بر جهادگریزان به پاداشی سترگ، برتری بخشیده است» سوره نساء، آیه ۹۵.

[9] ﴿وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ﴾ «و راه‌های خویش را به آنان که در (راه) ما بکوشند می‌نماییم و بی‌گمان خداوند با نیکوکاران است» سوره عنکبوت، آیه ۶۹.

[10] ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ «از دارایی‌های آنان زکاتی بردار که با آن آنها را پاک می‌داری و پاکیزه می‌گردانی و برای آنها (به نیکی) دعا کن که دعای تو (مایه) آرامش آنان است و خداوند شنوایی داناست» سوره توبه، آیه ۱۰۳.

[11] شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۳۸۶.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]