خباب بن الارت در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث خباب بن الارت است. خباب بن الارت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: خباب بن الارت در قرآن - خباب بن الارت در تاریخ اسلامی - خباب بن الارت در نهج البلاغه - خباب بن الارت در حدیث - خباب بن الارت در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

خَبّاب از اهالی کَسْکر در پی حمله عرب‌های طایفه ربیعَه از قبیله تمیم به اسارت آنان درآمد و سپس در مکه به بردگی فروخته شد. ام انمار، حلیف و هم پیمان بنی زهره از قریش او را خرید و پس از آزاد شدنش از موالی این طایفه به شمار آمد. برخی هم او را از قبیله خزاعه یا تمیم دانسته‌اند، زیرا ام‌انمار، خریدار او نسبش به قبیله خزاعه می‌رسید و طایفه ربیعه نیز که او را به بردگی فروخته بودند، از بخشی از قبیله تمیم بود. برخی شجره نسب او را در میان بنی تمیم به صورت "خباب بن ارت بن جندلة بن سعد بن خزیمة بن کعب" آورده و او را عرب دانسته‌اند. این سخن نادرست است، چون خباب عرب نبود و نمی‌توانست برخی حروف عربی را به خوبی و راحتی ادا کند، از این رو او را ارَتّ (کند زبان یا نرم زبان) نامیدند؛ نیز پدر خباب اهل کَسْکَر و از حومه (سواد) آن دانسته شده است، پس نمی‌توان با اطمینان ارت را نام پدر وی دانست.

اسلام آوردن خباب

خباب که مردی چهارشانه و پیشانی بلند بود و ریش‌های پرپشتی داشت، پیش از اسلام آهنگر بود و شمشیر می‌ساخت و پس از ظهور اسلام ششمین کسی بود که دعوت پیامبر (ص) را پذیرفت و امام علی (ع) او را "سابق نبط" دانست. با توجه به سن خباب به هنگام مرگ، می‌توان گفت زمان پذیرش اسلام نزدیک ۲۳ سال داشته است.

در آغاز، خباب اسلام خود را پنهان می‌کرد و برای خواندن نماز، با دیگر مسلمانان از مکه بیرون رفته و مخفیانه نماز می‌خواند که یک بارِ آن به درگیری با مشرکان انجامید. بر پایه گزارشی، پیش از دیگران، اسلام خود را برای کافران قریش ابراز کرد و بر اثر ایستادگی در برابر درخواست قریش برای رها کردن آیین محمد (ص) فشارهای فراوانی را تحمل کرد: مولای او آهن داغ سرش می‌گذاشت و مشرکان وی را بر سنگ‌های حرارت دیده می‌کشاندند. دو تن از بنی‌زهره به نام‌های اسود بن عبدِیَغوث و عتبة بن ابی وقاص، برادر سعد را نیز از شکنجه‌گران او دانسته‌اند. آثار شکنجه‌های هولناک تا اواخر زندگی خباب بر بدنش مانده بود، به گونه‌ای که برخی در مقام تشبیه، پوست او را مانند مبتلایان به پیسی دانسته‌اند. به گفته خودش بر خلاف بلال حبشی و دیگر مسلمانان هیچ کسی مانع شکنجه او نمی‌شد، از این رو خباب را از مستضعفان مکه دانسته‌اند که در برابر فشار مشرکان چاره‌ای نداشتند. او با وجود همه این فشارها از انگشت شمار مسلمانانی بود که در برابر شکنجه‌های توانفرسای مشرکان نپذیرفت که اظهار کفر کند. خباب با ادامه شکنجه مشرکان بنی‌زهره، از نداشتن حامی به رسول خدا (ص) شکوه کرد که حضرت با بازگویی شکنجه‌های پیروان ادیان پیشین در راه خدا، او را به صبر فراخواند و به او و دیگر مسلمانان زیر شکنجه بشارت داد ثمرات مجاهدتشان را به زودی خواهند دید. بر پایه گزارش دیگری، خباب چون داستان شکنجه‌اش به دست مولایش را به پیامبر (ص) عرض کرد، ایشان از خدا خواستند از او حمایت کند و گفته شده است در پی این دعا مولای خباب بیمار گشت.

خباب در شأن نزول

گزارش‌های تفسیری از خباب در دوره مکی، بیشتر به تمسخر وی به دست سران قریش می‌پردازد، چنان که در تفسیر آیه ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ مِنَ الْمُرْسَلِينَ إِلَّا إِنَّهُمْ لَيَأْكُلُونَ الطَّعَامَ وَيَمْشُونَ فِي الْأَسْوَاقِ وَجَعَلْنَا بَعْضَكُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً أَتَصْبِرُونَ وَكَانَ رَبُّكَ بَصِيرًا﴾ بیان شده است که خدا برخی انسان‌ها را مایه آزمایش دیگران قرار داده است، تا روشن شود چقدر صبورند. بر اساس روایت مقاتل، این آیه درباره فشارهایی است که فرودستان مسلمان شده قریش، از جمله خباب، از جانب سران مکه تاب می‌آوردند. بر پایه آیه ﴿إِنَّ الَّذِينَ أَجْرَمُوا كَانُوا مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا يَضْحَكُونَ﴾ مشرکان مؤمنان را ریشخند می‌کردند. مفسران ذیل این آیه از خباب و برخی دیگر مؤمنان یاد کرده‌اند. به روایت مجاهد، مشرکانی مانند ابوجهل که امثال خباب را پست می‌پنداشتند و آنان را مسخره می‌کردند، چون در قیامت ایشان را در آتش نمی‌بینند، شگفت زده می‌شوند. آیات ﴿ وَقَالُوا مَا لَنَا لا نَرَى رِجَالا كُنَّا نَعُدُّهُم مِّنَ الأَشْرَارِ أَتَّخَذْنَاهُمْ سِخْرِيًّا أَمْ زَاغَتْ عَنْهُمُ الأَبْصَارُ﴾ به این موضوع اشاره می‌کنند.

طبری در تفسیر آیه ﴿الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ أَمَلًا﴾ که باقیات صالحات را برتر از دارایی و فرزندان شمرده، به خباب و دیگر مسلمانان تهی دست اشاره کرده که اهل باقیات هستند. میبدی در کشف الاسرار نیز در تفسیر همین آیه خباب را از مسلمانانی دانسته که دل از صحبت خلق و زینت دنیا برگردانده و با یاد مرگ، قناعت و صحبت با درویشان همراه شده‌اند. آیه ﴿زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَيَسْخَرُونَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَاللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ﴾ به کافران اشاره می‌کند که دنیا برایشان تزیین شده و مؤمنان را مسخره می‌کنند؛ ولی در قیامت پرهیزگاران برتر از آنان هستند و روزیِ خداوند، بی‌حساب است. بنابر برخی روایات، خباب از کسانی بود که قریشیان یا یهودیان او را مسخره می‌کردند. در آیات ﴿إِنَّهُ كَانَ فَرِيقٌ مِّنْ عِبَادِي يَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَأَنتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِيًّا حَتَّى أَنسَوْكُمْ ذِكْرِي وَكُنتُم مِّنْهُمْ تَضْحَكُونَ إِنِّي جَزَيْتُهُمُ الْيَوْمَ بِمَا صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفَائِزُونَ﴾ سخن از بندگانی است که ایمان خود را به خداوند اعلام کرده و از وی درخواست عفو و گذشت دارند؛ ولی گروهی آنان را مسخره کرده و به آنان می‌خندیدند. در قیامت خداوند مزد صبرشان را به آنان می‌دهد و تنها آنان هستند که سود کرده‌اند. برخی مفسران این آیات را بر مسلمانان فرودست مکه مانند خباب تطبیق کرده‌اند. از آنجا که خباب نزد سران قریش جزو طبقه پایین جامعه شمرده می‌شد، روابط وی با پیامبر (ص) مایه تمسخر حضرت از سوی مشرکان قریش می‌گشت و خدا حضرت را از طرد این دسته از یاران خود نهی کرد: ﴿وَلَا تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَيْكَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَيْءٍ وَمَا مِنْ حِسَابِكَ عَلَيْهِمْ مِنْ شَيْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِمِينَ﴾. شبیه چنین گزارشی را حسن بصری ذیل آیه ﴿وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ وَلَا تَعْدُ عَيْنَاكَ عَنْهُمْ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَكَانَ أَمْرُهُ فُرُطًا﴾ یاد کرده است. هر دو آیه مذکور اشاره دارند که این مؤمنان شبانه روز در مناجات با خدایند. خباب با وجود همه سختی‌هایی که با آن رو به رو بود، در ترویج اسلام سعی بلیغی داشت. به خانه سعید بن زید می‌رفت و به وی و همسرش خواهر عمر بن خطاب قرآن می‌آموخت. در یکی از این وعده‌ها که عمر از اسلام خواهر و داماد خود آگاه شده بود، وارد منزل آنان شد و پس از کتک زدن خواهرش آرام گرفت. در این هنگام، خباب او را به اسلام دعوت کرد و در پی قرائت سوره طه عمر بن خطاب اسلام آورد. این امر سبب شد در آینده وی خاطره خوبی از خباب داشته باشد.

بر پایه برخی روایات تفسیری، آن گاه که عاص‌ بن وائل از پرداخت طلب خباب سرباز زد و شرط آن را بازگشتن وی از اسلام دانست، خباب اسلام خود را تا قیامت و برانگیخته شدن عاص پابرجا خواند. عاص در این هنگام و بر اساس باور مسلمانان به رستاخیز، از خباب خواست تا طلبش را در آخرت دریافت کند، زیرا وی در قیامت نیز ثروت خواهد داشت؛ ولی آیات ﴿ أَفَرَأَيْتَ الَّذِي كَفَرَ بِآيَاتِنَا وَقَالَ لَأُوتَيَنَّ مَالا وَوَلَدًا أَطَّلَعَ الْغَيْبَ أَمِ اتَّخَذَ عِندَ الرَّحْمَنِ عَهْدًا ﴾ در این باره نازل شدند و دارا بودن عاص در رستاخیز را رد کردند. علامه طباطبایی، این شأن نزول را نپذیرفته و معتقد است که آیه درباره کسانی است که برای بهرمندی از خیر (مال و فرزند) از اسلام روی گرداندند. به روایت ابن عباس، آیه ﴿وَالَّذِينَ هَاجَرُوا فِي اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَلَأَجْرُ الْآخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ﴾ درباره خباب و برخی مؤمنان فرودست ستمدیده نازل شد که هجرت کردند؛ اینان در این دنیا به خوبی می‌رسند و پاداش آخرتی‌شان بیشتر است. در این شأن نزول تردید است، زیرا این آیه مکی که گویای هجرت برخی مسلمانان است باید درباره مهاجران به حبشه باشد؛ ولی خباب جزو آنان نبود.

خباب پس از هجرت

خباب پس از هجرت، همراه مقداد بن اسود که او نیز از بنی‌زهره بود، در قبا در منزل کلثوم بن هدم اوسی زندگی کرد؛ اما با وفات کلثوم اندکی پیش از جنگ بدر در سال دوم هجری، آن دو به خانه سعد بن عباده خزرجی رفتند و تا سال ۵ هجری که روستای بنی‌قُریظه فتح شد و جای سکونت مستقلی به آنان اختصاص یافت در آنجا ماندند. گزارش‌هایی از حضور خباب در صفه، می‌نمایانند که وی پس از ترک خانه کلثوم، مدتی هم در صفه مسجد پیامبر (ص) اقامت داشت و به احتمال پس از ازدواج نزد سعد بن عباده رفته است. بر پایه گزارشی، چون خباب به سریه‌ای اعزام شد، رسول خدا (ص) از خانواده وی خبر می‌گرفت و به منزل آنان رفته و بزشان را می‌دوشید که در پی آن شیر بز بسیار و با برکت می‌شد؛ ولی هرگاه خود آن را می‌دوشیدند، دیگر آن برکت را نداشت. شاید این گزارش درباره هنگام استقرار خباب در روستای بنی قریظه باشد.

خباب در همه غزوات رسول خدا (ص) شرکت داشت و حضرت او را در جنگ بدر به نگهداری غنایم گمارد. در رخداد پیمان برادری میان مهاجران و انصار در سال دوم هجری، رسول خدا (ص) میان او و جبر بن عتیک از اوس، عقد برادری بست. بر اساس گزارشی، خباب و گروهی از همراهان را که در شمار پیروان فقیر پیامبر (ص) بودند، هیئت قبیله تمیم ریشخند می‌کردند که در اواخر دوره حضرت به مدینه آمده بودند تا با رسول خدا (ص) بیعت کنند. در این زمینه آیه نازل شد و آنان را از تمسخر دیگران نهی و به توبه امر کرد: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسَى أَنْ يَكُونُوا خَيْرًا مِنْهُمْ وَلَا نِسَاءٌ مِنْ نِسَاءٍ عَسَى أَنْ يَكُنَّ خَيْرًا مِنْهُنَّ وَلَا تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمَانِ وَمَنْ لَمْ يَتُبْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾. مفسران همواره به ناتوانی مالی مسلمانانی چون خباب اهتمام داشته‌اند که گاه سبب شده است آیات مکیِ نازل شده درباره فقر خباب را نیز در دوره مدینه بدانند. به روایت مقاتل، آیه ﴿وَإِمَّا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ ابْتِغَاءَ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّكَ تَرْجُوهَا فَقُلْ لَهُمْ قَوْلًا مَيْسُورًا﴾ زمانی نازل شد که دسته‌ای از فقیران ساکن مسجد (اصحاب صفه) از جمله خباب از پیامبر (ص) یاری خواستند؛ ولی ایشان مالی در اختیار نداشتند و از شرم خاموش بوده و از آنها روی برگرداندند. این آیه از حضرت می‌خواهد از این گروه روی برنگرداند و با آنان با ملایمت سخن بگوید. البته این سوره مکی است و نمی‌تواند درباره فقرای مسجد نازل شده باشد.

بر پایه روایتی از خباب، آیه ﴿وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِي الْأَرْضِ وَلَكِنْ يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَا يَشَاءُ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِيرٌ بَصِيرٌ﴾ که گشایش و فراخی در روزی را مایه فساد و سرکشی می‌شمرد، درباره کسانی مانند وی فرود آمده است که اموال بنی قریظه و بنی نضیر را آرزو می‌کردند؛ لکن مکی بودن این آیه نیز مانع از پذیرش چنین شأن نزولی است.

خباب در دوره خلفا

در دوره خلفا و در فتوحات آن روزگار از وی یادی نیست. هنگامی که وی در دوره خلافت عمر نزد او آمد، وی را روی تشک خود نشاند و گفت: هیچ کس برای ورود در این مجلس جز عمار بن یاسر از تو شایسته‌تر نیست. چون نزد عمر از بلال و شکنجه‌های وی سخن به میان آمد، خباب گفت: بلال میان مشرکان کسانی را داشت که گاه مانع شکنجه او شوند؛ ولی من هیچ کسی نداشتم. با تأسیس کوفه در سال ۱۷ هجری خباب در کوفه اقامت کرد و عثمان روستای "صَعْنَبی" یا "اِسْبِینا" را به او واگذارد. پذیرش اقطاع از سوی این افراد در آینده مستندی برای شرعی جلوه دادن این نوع اقدامات برای افراد سود جو بود. خباب از درآمد این زمین‌ها به ثروت فراوانی رسید؛ حتی انگشتر طلا به دست کرد؛ ولی در پی سفارش عبداللّه‌بن مسعود انگشتر طلا را کنار گذاشت. بر پایه گزارشی، وی و عبد الله بن مسعود جزو نخستین کسانی بودند که در کوفه سرایی آجرین ساختند.خانه او در کوفه در محله "چهار سوی خُنَیس" بود و هنگام مرگ ۴۰۰۰۰ درهم در منزل داشت و می‌گفت می‌ترسم از کسانی باشم که پاداش ما را در این جهان داده‌اند. چون در مسجد دور او گرد می‌آمدند که وی سخن گوید یا به آنان سفارشی کند، خباب از سخن گفتن پرهیز می‌کرد و می‌گفت به چیزی که خود عمل نمی‌کنم، دستور نمی‌دهم. از حضور خباب در حوادث دوران خلافت امام علی (ع) یادی نیست. عدم حضورش می‌توانسته بر اثر کهولت سن و بیماری وی باشد. به روایتی، وی جزو صالحانی است که به آنها نعمت داده و در آیه ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا﴾ از ایشان یاد شده است.

مرگ خباب

پیش از مرگ، زمانی دراز به سختی بیمار شد و برای مداوایش شکمش را داغ می‌گذاشتند. او سفارش پیامبر (ص) به مرگ نخواستن را مانع تقاضای مردن از خدا می‌دانست. در عیادت از او تنی از اصحاب رسول خدا (ص) به وی مژده دادند که به زودی به دیدار برادران درگذشته‌اش می‌رسد؛ ولی خباب گریست و ترس خود را از نپیوستن به یارانش بر اثر بهرمندی از دنیا دانست. وی در یاد کرد از کفن گرانبهایی نیز که برایش فراهم آورده بودند همین نگرانی را ابراز کرد و خاطره کفن کوتاه حضرت حمزه در نبرد احد و تنگدستی آن دوره را بازگو کرد. بر پایه گزارش پسرش هنگام مرگ ۷۳ سال داشت. هرچند برخی مرگ وی را در ۶۳ سالگی نوشته‌اند.

بیشتر منابع، مرگ خباب را در سال ۳۷ پس از حرکت امام علی (ع) به سوی صفین گزارش کرده‌اند که هنگام اعزام به صفین بیمار بود. امام علی (ع) پس از بازگشت از صفین و حضور بر قبر وی برای او رحمت الهی خواست و اسلام او را از روی علاقه، هجرتش را به جهت اطاعت و زندگی‌اش را مجاهدت دانست. برخی گزارش‌ها مرگ وی را در سال ۳۷ و هنگام بازگشت امام از صفین دانسته‌اند. بر این اساس، امام علی (ع) پس از نماز بر وی او را به خاک سپرد.

بر پایه گزارش نادرستی، مرگ وی در سال ۳۹ و پس از شرکت او در جنگ صفین و نهروان بوده استاین گزارش می‌تواند بر اثر تصحیف سبع به تسع باشد . در گزارش نصر بن مزاحم یک‌جا «خباب بن ارت» شاهد پیمان حکمیت یاد شده است که عبدالله ‌بن خباب بن ارت مراد است و برخاسته از افتادگی متن، زیرا گزارش‌های دیگر وی درگذشت او را پس از حرکت امام به سوی صفین دانسته‌اند. او نخستین صحابی‌ای بود که طبق وصیت خود بیرون کوفه به خاک سپرده شد. مردم نیز که مردگان را پیش از این در خانه خود و کنار دَرِ آن دفن می‌کردند، به پیروی از وی مردگان را به بیرون از شهر بردند. نام همسر خباب مُلَیْکه بود. رسول‌اللّه‌(ص) فرزند پسرشان را عبدالله ‌نام نهاد و به پدرش کنیه «ابوعبدالله ‌» داد. او از ملیکه دختری به نام زینب نیز داشت. پس از مرگ خباب، غائله خوارج نهروان شکل گرفت و آنان پسرش عبداللّه‌و کنیزش را گرفته و با خشونت بسیار کشتند و در پی آن، نبرد نهروان رخ داد. نسل بازمانده خباب از عبداللّه‌در کوفه می‌زیستند. از خباب روایات درخور اعتنایی در منابع اهل سنت مانده که ذهبی ۳۲ حدیث معتبر برای وی شناسایی کرده است. با اینکه منابع شیعی چهره مثبتی از خباب نمایانده‌اند، منابع رجالی شیعی به وی چندان اعتنا نکرده‌اند و ذیل یاران امام علی (ع) از او یادی به میان نیامده است. خویی روایت صدوق در خصال را که خباب را به «سابق نبط» می‌ستاید، تضعیف کرده و سخن مجلسی در زمینه ناشناخته بودن خباب را تأیید می‌کند. در منابع شیعی، سه گزارش و روایت از او نقل شده‌اند که هر سه برای شیعیان مهم‌اند: گزارشی از اسلام امام علی (ع) در سن ۱۵ سالگی و نماز خواندن ایشان با پیامبر (ص)؛ روایتی درباره امر الهی ازدواج امام علی (ع) با فاطمه زهرا (س)؛ سفارش پیامبر (ص) به پیروانش درباره ولایت امام علی (ع) ۱۷ روز پیش از رحلتشان .

منابع

• داداش‌نژاد، منصور، مقاله «خباب بن ارت زهری»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲