زندان در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث زندان است. زندان از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: زندان در قرآن - زندان در فقه سیاسی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

«زندان» در لغت به معنای جایی است که متهمان و محکومان را در آن نگه می‌دارند و به آن «بندی خانه» و «قید خانه» نیز گفته می‌شود و در اصطلاح حقوق به جایی گفته می‌شود که محکومان و بزهکارانی را که حکم آنان قطعی شده است با معرفی مقامات صلاحیت‌دار قضایی و قانونی، برای مدتی معین، برای تحمل کیفر و با هدف اصلاح، ارشاد و آموزش در آنجا نگه می‌دارند. برای زندان در عربی معادل‌هایی مانند سِجْن، حَبْس، مَحبِس، مَحْبَسه و حصیر ذکر شده است.

در زبان شرع، حبس تنها به معنای زندانی کردن در مکانی تنگ نیست، بلکه هر نوع محدودیتی که باعث شود شخص نتواند با اراده خود در امور خویش تصرف کند را شامل می‌شود و ممکن است در خانه یا مسجد باشد. در منابع و اسناد تاریخی زمان دقیقی برای تأسیس نخستین زندان ذکر نشده است. شاید از زمانی که زندگی اجتماعی بشر شروع شد و حکومت‌هایی پدید آمدند، حاکمان، مالکان و اربابان ستمگر برای تنبیه رعایای خود زندان‌هایی‌ساختند. برخی معتقدند عبرانی‌ها، سامی‌ها و دیگر اقوام پیشین به جای زندانی کردن افراد، آنان را به محلی تبعید یا در خانه‌هایشان غل و زنجیر می‌کردند. از کتاب مقدس چنین برمی‌آید که بنی‌اسرائیل، ابتدا افراد را در مکانی چاه‌مانند زندانی می‌کردند؛ اما پادشاهان بنی‌اسرائیل تا زمان هیرودیس و جانشینان او زندان‌هایی را در قصر خود ساختند. با ظهور مسیحیت و گسترش قدرت کلیسا، اغلب زندانیان را در زیر زمین‌های کلیسا، کاخ‌ها یا در قلعه‌ها حبس می‌کردند. در قرن ۱۸ میلادی در پی افزایش انتقاد به حکم اعدام و مجازات‌های سخت، حکومت‌ها بیشتر به مجازات زندان روی آوردند. با افزایش زندانیان در اروپا چنان وضع اسف‌بار شد که عده‌ای به دفاع از زندانیان برخاستند. در تاریخ اسلام، در عصر پیامبر اکرم(ص) محل مشخصی به عنوان زندان وجود نداشت و مجرمان را تا مشخص شدن حکم آنان، در مسجد یا خانه نگه می‌داشتند. به گفته برخی، نخستین مکانی که در اسلام زندان قرار داده شد به دست خلیفه دوم و خانه‌ای بود در مکه که آن را از صفوان بن امیه خرید و نخستین کسی که زندان ساخت و برای آن نگهبان گذاشت، معاویه بود. سپس خلفای بنی‌امیه و بنی‌عباس برای سرکوب مخالفان خود، زندان‌هایی مخوف برای خود بنا کردند.

اسلام از زندانی کردن افراد به ناحق نهی کرده و تنها در مواردی زندانی کردن را اجازه داده که آزادی فرد مجرم باعث سلب آزادی دیگران و آسیب رسیدن به جامعه شود. در این موارد چاره‌ای جز جدا کردن مجرمان از پیکر جامعه نیست، تا جامعه از آسیب آنان در امان بماند و نیز زمینه اصلاح مجرمان فراهم شود. بسیاری از عالمان شیعه و اهل سنت زندانی کردن را از مصادیق تعزیر دانسته‌اند، بنابراین در جرم‌هایی که حکم آنها تعزیر است می‌توان به حبس حکم کرد. در روایات و منابع فقهی به حکم حبس برای برخی از گناهان تصریح شده است؛ مانند دزدی، راهزنی، ارتداد، معاونت در قتل، فرمان قتل، غصب، تصرف مال یتیم، خیانت در امانت، ترک نماز، زنای غیر محصنه، عدم پرداخت دین، خودداری از لعان، فراری دادن قاتل، خودداری از پرداخت نفقه، طبابت جاهلانه و بغی (شورش بر امام و حاکم مشروع).

از دیدگاه اسلام زندانیان حقوقی دارند که باید رعایت شوند؛ از جمله جدا کردن زندانیان زن از مرد، نوجوانان از بزرگسالان و افراد معمولی از مجرمان سابقه‌دار، سرعت در رسیدگی به کار آنان، تأمین مخارج زندانی و خانواده‌اش از بیت‌المال در صورت فقیر بودن، حرمت ضرب و شتم، وسیع بودن محل حبس و فراهم کردن زمینه انجام اعمال دینی. در صورتی که به سبب کوتاهی زندانبان، زندانی تلف شود، زندانبان ضامن است و با توجه به مورد، باید قصاص شود یا دیه بپردازد. در قرآن کریم، مشتقات واژه سجن ۱۲ بار به کار رفته‌اند که ۱۰ مورد آن یاد کردن از زندان به عنوان ابزاری در دست ستمگران است و مشتقات واژه حصر ۶ بار به کار رفته که دو مورد آن مربوط به موضوع مقاله است و مشتقات واژه حبس دو بار در معنایی غیر از زندان به کار رفته است؛ همچنین واژه‌ها و تعبیرهایی دیگر نیز در قرآن به کار رفته که در برخی منابع تفسیری، در بیان معنای آنها از زندان سخن به میان آمده است؛ مانند ارجاء ، مکظوم ، عذاب شدید، اثبات، عَضل، امساک، وقف، مَوْبِق، فلق و نفی از زمین...

یادکردهای تاریخی قرآن از زندان

در آیاتی از قرآن، به زندانی شدن افرادی یا تهدید شدن برخی به آن، در میان اقوام و ملل گوناگون اشاره شده است:

۱. تهدید شدن موسی(ع) به زندان: هنگامی که موسی(ع) در پی مأموریتی الهی به سوی فرعون و قوم وی رفت و خداوند را به عنوان پروردگار همه چیز به آنان معرفی کرد فرعون، آن‌گاه که از پاسخ دادن به برهان‌های موسی(ع) عاجز شد، او را تهدید کرد و به وی گفت: اگر معبودی جز من برگزینی، تو را از زندانیان قرار خواهم داد: ﴿قَالَ لَئِنِ ٱتَّخَذْتَ إِلَـٰهًا غَيْرِى لَأَجْعَلَنَّكَ مِنَ ٱلْمَسْجُونِينَ﴾؛ همچنین پس از آنکه موسی(ع) رسالت خویش را به فرعونیان اعلام کرد و معجزات خود را نشان داد؛ اشراف قوم فرعون به او پیشنهاد دادند که کار موسی(ع) و برادرش را به تأخیر انداخته، در کشتن آنان شتاب نکند و کسانی را به شهرها فرستد تا ساحران ماهری را برای مبارزه با وی بیاورند: ﴿قَالُوٓا۟ أَرْجِهْ وَأَخَاهُ وَٱبْعَثْ فِى ٱلْمَدَآئِنِ حَـٰشِرِينَ﴾ به گفته برخی مفسران، تعبیر «اَرجِهْ واَخاهُ» بدین معناست که او و برادرش را زندانی کن.

۲. زندانی شدن یونس(ع) در شکم ماهی: یونس(ع) که از سوی پروردگار بر اهل نینوا مبعوث شده بود، مدتی طولانی آنان را به سوی خدا دعوت کرد؛ ولی ایشان ایمان نیاوردند. وی از آنان خشمگین شد و با تهدید کردن ایشان به عذاب الهی از میانشان رفت: ﴿وَذَا ٱلنُّونِ إِذ ذَّهَبَ مُغَـٰضِبًۭا﴾. یونس(ع) می‌پنداشت که خداوند بر او سخت نخواهد گرفت: ﴿فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ﴾ به گفته برخی وی گمان می‌کرد که خداوند او را در شکم ماهی زندانی نمی‌کند. قوم یونس با دیدن نشانه‌های عذاب توبه کرده، ایمان آوردند و خدا عذاب را از آنان برداشت و یونس(ع) در دریا گرفتار نهنگی بزرگ شد که وی را بلعید: ﴿فَٱلْتَقَمَهُ ٱلْحُوتُ وَهُوَ مُلِيمٌۭ﴾ او در آن زندان ترسناک و در آن تاریکی‌های متراکم خدا را خواند و تقاضای فریادرسی کرد: ﴿إِذْ نَادَى وَهُوَ مَكْظُومٌ﴾ برخی مفسران واژه «مَکظُوم» در این آیه را به معنای محبوس دانسته‌اند. اگر یونس(ع) از تسبیح کنندگان نبود، تا روز برانگیخته شدن در شکم ماهی می‌ماند: ﴿فَلَوْلَا أَنَّهُ كَانَ مِنَ الْمُسَبِّحِينَ * لَلَبِثَ فِي بَطْنِهِ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ﴾ برخی گفته‌اند: آیه بدین معناست که زنده، مانند یک زندانی در زندان می‌ماند. در روایاتی، مدت ماندن یونس(ع) در شکم ماهی، سه روز بیان شده و در برخی تفاسیر، احتمالات دیگری مانند ۶ ماه، ۴۰ روز، یک هفته یا یک روز نیز ذکر شده است.

۳. زندانی شدن یوسف(ع): زلیخا همسر عزیز مصر، پس از آنکه از یوسف(ع) درخواست کامجویی کرد و با پاسخ منفی آن حضرت و فرار وی به سوی در روبه‌رو شد، با دیدن عزیز مصر به یوسف(ع) افترا زده و او را به خیانت متهم کرد و از عزیز مصر خواست وی را زندانی کند یا برایش کیفری دردناک در نظر بگیرد: ﴿وَاسْتَبَقَا الْبَابَ وَقَدَّتْ قَمِيصَهُ مِن دُبُرٍ وَأَلْفَيَا سَيِّدَهَا لَدَى الْبَابِ قَالَتْ مَا جَزَاء مَنْ أَرَادَ بِأَهْلِكَ سُوءًا إِلاَّ أَن يُسْجَنَ أَوْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾؛ همچنین زلیخا، در مجلسی که برای زنان مصر ترتیب داده بود، یوسف(ع) را تهدید کرد که اگر به خواسته‌اش تن ندهد، زندانی و خوار خواهد شد: ﴿قَالَتْ فَذَلِكُنَّ الَّذِي لُمْتُنَّنِي فِيهِ وَلَقَدْ رَاوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ فَاسْتَعْصَمَ وَلَئِنْ لَمْ يَفْعَلْ مَا آمُرُهُ لَيُسْجَنَنَّ وَلَيَكُونًا مِنَ الصَّاغِرِينَ﴾ یوسف(ع) در دو راهی آلوده شدن دامن به گناه یا زندانی شدن، زندان را برگزید: ﴿قَالَ رَبِّ ٱلسِّجْنُ أَحَبُّ إِلَىَّ مِمَّا يَدْعُونَنِىٓ إِلَيْهِ وَإِلَّا تَصْرِفْ عَنِّى كَيْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَيْهِنَّ وَأَكُن مِّنَ ٱلْجَـٰهِلِينَ﴾ سرانجام به رغم ثابت شدن پاکدامنی یوسف(ع)، تصمیم بر آن شد که آن حضرت را برای مدتی ـ تا زمانی که داستان مراوده زلیخا با او به فراموشی سپرده شود و از سر زبان‌ها بیفتد ـ زندانی کنند: ﴿ثُمَّ بَدَا لَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا رَأَوُا الْآيَاتِ لَيَسْجُنُنَّهُ حَتَّى حِينٍ﴾ همراه یوسف(ع) دو جوان نیز زندانی شدند. آن دو از یوسف(ع) خواستند خوابی را که دیده‌اند برایشان تعبیر کند: ﴿وَدَخَلَ مَعَهُ السِّجْنَ فَتَيَانِ قَالَ أَحَدُهُمَا إِنِّي أَرَانِي أَعْصِرُ خَمْرًا وَقَالَ الْآخَرُ إِنِّي أَرَانِي أَحْمِلُ فَوْقَ رَأْسِي خُبْزًا تَأْكُلُ الطَّيْرُ مِنْهُ نَبِّئْنَا بِتَأْوِيلِهِ إِنَّا نَرَاكَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ﴾ یوسف(ع) از فرصت استفاده کرده، در زندان هم به تبلیغ دین حق پرداخت و آن دو را به سوی خدای واحد قهار فرا خواند و سپس رؤیای آنان را تعبیر کرد: ﴿يَا صَاحِبَيِ السِّجْنِ أَأَرْبَابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَمِ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ * مَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا أَسْمَاءً سَمَّيْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُكُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ أَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾ آن حضرت به یکی از آن دو که می‌دانست از زندان نجات می‌یابد سفارش کرد که نزد پادشاه از وی یاد و آزادیش را درخواست کند؛ ولی شیطان موجب شد وی این سفارش را فراموش کند و در نتیجه یوسف(ع) چند سال در زندان ماند: ﴿وَقَالَ لِلَّذِي ظَنَّ أَنَّهُ نَاجٍ مِنْهُمَا اذْكُرْنِي عِنْدَ رَبِّكَ فَأَنْسَاهُ الشَّيْطَانُ ذِكْرَ رَبِّهِ فَلَبِثَ فِي السِّجْنِ بِضْعَ سِنِينَ﴾ بر پایه روایتی، آن حضرت ۷ سال و به گفته برخی ۱۲ یا ۱۴ سال زندانی بود. پس از آن، درمانده شدن سران و اشراف قوم از تعبیر خوابی که پادشاه دیده بود موجب شد که هم‌زندانی یوسف(ع) به یاد وی بیفتد و این امر سبب آزادی آن حضرت از زندان شد. یوسف(ع) آزادی خویش از زندان را به خدا نسبت داده، آن را احسانی از جانب پروردگار خویش به شمار آورد: ﴿وَرَفَعَ أَبَوَيْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَخَرُّوا لَهُ سُجَّدًا وَقَالَ يَا أَبَتِ هَذَا تَأْوِيلُ رُؤْيَايَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَهَا رَبِّي حَقًّا وَقَدْ أَحْسَنَ بِي إِذْ أَخْرَجَنِي مِنَ السِّجْنِ وَجَاءَ بِكُمْ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ بَعْدِ أَنْ نَزَغَ الشَّيْطَانُ بَيْنِي وَبَيْنَ إِخْوَتِي إِنَّ رَبِّي لَطِيفٌ لِمَا يَشَاءُ إِنَّهُ هُوَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ﴾

۴. تهدید شدن هدهد به زندان: سلیمان(ع) آن‌گاه که جویای حال پرندگان سپاهش شد، هدهد را در جایگاه خود ندید و وی تهدید کرد که اگر هدهد برای غیبتش دلیل روشنی نیاورد او را کیفری شدید یا ذبح خواهد کرد: ﴿لَأُعَذِّبَنَّهُۥ عَذَابًۭا شَدِيدًا أَوْ لَأَا۟ذْبَحَنَّهُۥٓ أَوْ لَيَأْتِيَنِّى بِسُلْطَـٰنٍۢ مُّبِينٍۢ﴾ بنابر احتمالی، مقصود از عذاب سختی که هدهد به آن تهدید شد، زندانی شدن در قفس بود..

۵. توطیه برای زندانی کردن پیامبر اکرم(ص): سران کفرپیشه قریش برای مقابله با دعوت رسول خدا(ص)، در دارالندوه گرد هم آمدند و پس از مشورت با یکدیگر تصمیم گرفتند که آن حضرت را در بند کشند یا بکُشند یا از مکه بیرون کنند؛ ولی خدا نیرنگ آنان را به بهترین وجه خنثا کرد: ﴿وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ ٱلَّذِينَ كَفَرُوا۟ لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ ٱللَّهُ وَٱللَّهُ خَيْرُ ٱلْمَـٰكِرِينَ﴾. ﴿لِيُثْبِتُوكَ﴾ از «اثبات» به معنای به زندان انداختن و به زنجیر کشیدن است. جبرئیل(ع) بر پیامبر(ص) نازل شد و او را از توطئه مشرکان با خبر ساخت و به او دستور داد شب را در بستر خویش نخوابد و علی(ع) در بستر ایشان خوابید و بدین ترتیب توطئه دشمنان خنثا شد..

مشروعیت زندان

زندانی کردن افراد به صورت خودسرانه و بی‌اجازه شرع، ناپسند و ممنوع است. قرآن کریم مؤمنان را از اینکه زنانشان را در تنگنا قرار دهند تا مجبور شوند از بخشی از حقوقشان بگذرند مگر آنکه مرتکب زشتکاری آشکاری شوند: ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ لَا يَحِلُّ لَكُمْ أَن تَرِثُوا۟ ٱلنِّسَآءَ كَرْهًۭا وَلَا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا۟ بِبَعْضِ مَآ ءَاتَيْتُمُوهُنَّ إِلَّآ أَن يَأْتِينَ بِفَـٰحِشَةٍۢ مُّبَيِّنَةٍۢ وَعَاشِرُوهُنَّ بِٱلْمَعْرُوفِ فَإِن كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَىٰٓ أَن تَكْرَهُوا۟ شَيْـًۭٔا وَيَجْعَلَ ٱللَّهُ فِيهِ خَيْرًۭا كَثِيرًۭا﴾ و نیز از بازداشتن زنان از ازدواج، پس از طلاق: ﴿وَإِذَا طَلَّقْتُمُ ٱلنِّسَآءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا تَعْضُلُوهُنَّ أَن يَنكِحْنَ أَزْوَٰجَهُنَّ إِذَا تَرَٰضَوْا۟ بَيْنَهُم بِٱلْمَعْرُوفِ ذَٰلِكَ يُوعَظُ بِهِۦ مَن كَانَ مِنكُمْ يُؤْمِنُ بِٱللَّهِ وَٱلْيَوْمِ ٱلْـَٔاخِرِ ذَٰلِكُمْ أَزْكَىٰ لَكُمْ وَأَطْهَرُ وَٱللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾ منع کرده است. به گفته برخی «عضل» در آیه ۱۹ سوره نساء و ۲۳۲ سوره بقره به معنای زندانی کردن در خانه است، بنابراین، زندانی کردن افراد تنها با اجازه شرع رواست.

در آیاتی از قرآن به تشریع زندان برای برخی از گنهکاران اشاره شده است؛ مثلاً حکم زنان مسلمان و آزادی که مرتکب عمل ناپسند زنا شده و ۴ نفر ضدّ آنان شهادت داده باشند، در ابتدا چنین بود که باید آن زنان را در خانه زندانی کرد تا مرگشان فرا رسد، یا خداوند برای ایشان راهی قرار دهد: ﴿وَٱلَّـٰتِى يَأْتِينَ ٱلْفَـٰحِشَةَ مِن نِّسَآئِكُمْ فَٱسْتَشْهِدُوا۟ عَلَيْهِنَّ أَرْبَعَةًۭ مِّنكُمْ فَإِن شَهِدُوا۟ فَأَمْسِكُوهُنَّ فِى ٱلْبُيُوتِ حَتَّىٰ يَتَوَفَّىٰهُنَّ ٱلْمَوْتُ أَوْ يَجْعَلَ ٱللَّهُ لَهُنَّ سَبِيلًا﴾. که با اعلام حکم زدن ۱۰۰ تازیانه به زناکار این حکم لغو شد. در آیه‌ای دیگر برای کسانی که با خدا و پیامبرش می‌جنگند و در زمین به فساد می‌کوشند، مجازات‌هایی بیان شده که یکی از آنها «نفی از زمین» است: ﴿إِنَّمَا جَزَٰٓؤُا۟ ٱلَّذِينَ يُحَارِبُونَ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥ وَيَسْعَوْنَ فِى ٱلْأَرْضِ فَسَادًا أَن يُقَتَّلُوٓا۟ أَوْ يُصَلَّبُوٓا۟ أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُم مِّنْ خِلَـٰفٍ أَوْ يُنفَوْا۟ مِنَ ٱلْأَرْضِ ذَٰلِكَ لَهُمْ خِزْىٌۭ فِى ٱلدُّنْيَا وَلَهُمْ فِى ٱلْـَٔاخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾ برخی مقصود از «یُنفَوا مِنَ الاَرضِ» را زندان و برخی تبعید و زندان و برخی نیز تنها تبعید دانسته‌اند. به گفته بیشتر مفسران، این کیفر برای کسانی است که با سلاح، دیگران را بترسانند؛ ولی نه کسی را کشته و نه مالی دزدیده باشند. در جایی نیز پس از آنکه به مشرکان ۴ ماه فرصت داده شده تا آزادانه در زمین بگردند و در این فرصت یا از شرک دست بردارند و به توحید روی آورند یا نابودی خود را برگزینند به مؤمنان فرمان داده شده که پس از پایان مهلت ۴ ماه، مشرکان را هر کجا یافتند، بکُشند یا بگیرند و محصور سازند...: ﴿فَإِذَا ٱنسَلَخَ ٱلْأَشْهُرُ ٱلْحُرُمُ فَٱقْتُلُوا۟ ٱلْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَٱحْصُرُوهُمْ وَٱقْعُدُوا۟ لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍۢ فَإِن تَابُوا۟ وَأَقَامُوا۟ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتَوُا۟ ٱلزَّكَوٰةَ فَخَلُّوا۟ سَبِيلَهُمْ إِنَّ ٱللَّهَ غَفُورٌۭ رَّحِيمٌۭ﴾ بسیاری از مفسران، تعبیر «وخُذوهُم واحصُروهُم» را به اسیر و زندانی کردن مشرکان، نیز جلوگیری از دسترسی آنان به مسجدالحرام تفسیر کرده‌اند. برخی «احصُروهُم» را به این معنا دانسته‌اند که مشرکان در جایگاه‌هایشان زندانی شوند تا نتوانند بیرون آیند و با مردم معاشرت کنند و به شهرهای دیگر روند..

زندان در آخرت

در برخی از آیات مربوط به قیامت و دوزخ، واژگان و تعبیرهایی به کار رفته که معنای زندان از آنها برداشت شده است؛ از جمله در آیاتی به بازداشته شدن کافران و ستمگران نزد پروردگارشان به منظور پرسش از آنان اشاره شده است: ﴿وَلَوْ تَرَىٰٓ إِذْ وُقِفُوا۟ عَلَىٰ رَبِّهِمْ قَالَ أَلَيْسَ هَـٰذَا بِٱلْحَقِّ قَالُوا۟ بَلَىٰ وَرَبِّنَا قَالَ فَذُوقُوا۟ ٱلْعَذَابَ بِمَا كُنتُمْ تَكْفُرُونَ﴾، ﴿ٱحْشُرُوا۟ ٱلَّذِينَ ظَلَمُوا۟ وَأَزْوَٰجَهُمْ وَمَا كَانُوا۟ يَعْبُدُونَ * وَقِفُوهُمْ إِنَّهُم مَّسْـُٔولُونَ﴾ برخی بازداشته شدن ستمگران در این آیات را به زندانی شدن آنان تفسیر کرده‌اند. این حبس برای پرسش از ایشان در باره عقاید و اعمالشان و درباره ولایت امیر مؤمنان علی(ع) است.

برپایه آیه‌ای دیگر، خداوند در قیامت میان مشرکان و معبودانشان «مَوْبِق» قرار می‌دهد: ﴿وَيَوْمَ يَقُولُ نَادُوا۟ شُرَكَآءِىَ ٱلَّذِينَ زَعَمْتُمْ فَدَعَوْهُمْ فَلَمْ يَسْتَجِيبُوا۟ لَهُمْ وَجَعَلْنَا بَيْنَهُم مَّوْبِقًۭا﴾ که برخی آن را به معنای محبس دانسته‌اند که مشرکان در آن زندانی می‌شوند.

در آیاتی نیز جهنم، زندان دوزخیان دانسته شده است، چنان‌که بر اساس آیه‌ای، خداوند جهنم را برای کافران «حصیر» قرار داده است: ﴿عَسَىٰ رَبُّكُمْ أَن يَرْحَمَكُمْ وَإِنْ عُدتُّمْ عُدْنَا وَجَعَلْنَا جَهَنَّمَ لِلْكَـٰفِرِينَ حَصِيرًا﴾ حصیر از ماده «حَصْر» در لغت به معنای حبس کردن و در تنگنا قرار دادن است و به گفته مفسران، جهنم، زندان ابدی کافران است که هیچ گاه نمی‌توانند از آن خارج شوند. برپایه آیاتی دیگر، جایگاه کسانی که شیطان آنان را گمراه کند دوزخ است و هیچ راه فراری از آن ندارند: ﴿يَعِدُهُمْ وَيُمَنِّيهِمْ وَمَا يَعِدُهُمُ ٱلشَّيْطَـٰنُ إِلَّا غُرُورًا * أُو۟لَـٰٓئِكَ مَأْوَىٰهُمْ جَهَنَّمُ وَلَا يَجِدُونَ عَنْهَا مَحِيصًۭا﴾ و جایگاه فاسقان آتش است و هر گاه بخواهند از آن خارج شوند، به آن بازگردانده می‌شوند: ﴿وَأَمَّا ٱلَّذِينَ فَسَقُوا۟ فَمَأْوَىٰهُمُ ٱلنَّارُ كُلَّمَآ أَرَادُوٓا۟ أَن يَخْرُجُوا۟ مِنْهَآ أُعِيدُوا۟ فِيهَا وَقِيلَ لَهُمْ ذُوقُوا۟ عَذَابَ ٱلنَّارِ ٱلَّذِى كُنتُم بِهِۦ تُكَذِّبُونَ﴾ در آیه‌ای نیز به پیامبر اکرم(ص) فرمان داده شده که از شرّ «ما خلق»، به پروردگار فَلَق پناه برد: ﴿قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ ٱلْفَلَقِ﴾ که بنابر نقلی از ابن عباس، فلق نام زندانی در جهنم است. در آیه ۷ مطفّفین نیز نامه اعمال بدکاران در «سجّین» دانسته شده است: ﴿كَلَّآ إِنَّ كِتَـٰبَ ٱلْفُجَّارِ لَفِى سِجِّينٍۢ﴾. گفته شده: سجین مبالغه سجن به معنای زندان و مفاد آیه این است که جزای بدکاران در زندانی خواهد بود که هرکس به آن وارد شود برای مدتی طولانی یا همیشه در آن می‌ماند. برخی سجّین را نامی برای جهنم دانسته‌اند..

رابطه بحث زندان با پیامبر خاتم

از مسائل تهدید آمیز حیات پیامبر که در دوران دعوت اتفاق افتاده و به آن خبر می‌دهد، توطئه زندانی کردن حضرت در شهر مکه است. سران مشرکان نقشه کشیدند که اگر نمی‌توانند او را بکشند، زندانی کنند. ﴿وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ﴾ در تفسیر کلمه ﴿لِيُثْبِتُوكَ﴾ از ابن عباس و حسن و مجاهد و قتاده نقل شده که گویند: یعنی می‌خواستند ترا به بند بکشند. عطا و سدی گویند: یعنی می‌خواستند ترا زندانی کنند.

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱
2. اسماعیلی، سید محمد، مقاله «زندان»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۴