سوره احقاف در علوم قرآنی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره احقاف است. سوره احقاف از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره احقاف در علوم قرآنی - سوره احقاف در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

سوره مبارکه احقاف، به‌ترتیب مصحف چهل‌ و‌ ششمین سوره و به‌ ترتیب نزول شصت و ششمین سوره است. این سوره هم در ترتیب نزول و هم در چینش کنونی پس از سوره جاثیه قرار دارد. این سوره با حرف مقطّعه «حم» آغاز‌ می‌شود و آخرین سوره از مجموعه ۷ سوره دارای «حم» قرآن است. این سوره با احتساب «حم» به عنوان یک آیه، دارای ۳۵ آیه و ۶۴۴‌ کلمه است.

نام سوره از آیه ﴿وَاذْكُرْ أَخَا عَادٍ إِذْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ بِالْأَحْقَافِ وَقَدْ خَلَتِ النُّذُرُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ﴾ گرفته شده‌ است که در آن هشدارهای حضرت هود را به قوم عاد یادآور می‌شود. در‌ این آیه حضرت هود قومش را به خداپرستی دعوت می‌کند و از عذاب قیامت انذار می‌دهد. برخی از مفسران معتقدند که نام این سوره با هدف اصلی آن (که انذار به کافران است) هماهنگی دارد. گفتنی است که احقاف به‌معنای شن‌های روانی است که بر اثر وزش باد به‌صورت کج و معوج روی هم انباشته می‌گردد.

سوره احقاف از سوره‌های مکی قرآن به‌شمار می‌رود؛ اما بسیاری از مفسران معتقدند که آیه ﴿قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ كَانَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَكَفَرْتُمْ بِهِ وَشَهِدَ شَاهِدٌ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى مِثْلِهِ فَآمَنَ وَاسْتَكْبَرْتُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾ که‌درباره عبدالله‌ بن سلام است، در مدینه نازل شده است.

علامه طباطبایی معتقد است که بجز آیه مذکور، آیه ﴿أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ إِنِ افْتَرَيْتُهُ فَلَا تَمْلِكُونَ لِي مِنَ اللَّهِ شَيْئًا هُوَ أَعْلَمُ بِمَا تُفِيضُونَ فِيهِ كَفَى بِهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَهُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ﴾ نیز در مدینه نازل شده است.

گروهی از مفسران مانند طبرسی نیز به پیوند میان آیات آغازین سوره احقاف و آیات پایانی سوره جاثیه گرایش دارند. آنان می‌گویند: این آیات از یک مضمون برخوردارند؛ زیرا سوره جاثیه با یاد‌کرد توحید و مذمت مشرکان و وعده عذاب به آنان پایان یافته و این سوره با بیان توحید و سپس توبیخ کافران آغاز گشته است .

محتوای سوره

مشرکان مکه خود را در اوج قدرت می‌دیدند و تصور می‌کردند که هیچ نیازی به پذیرش دعوت پیامبر ندارند؛ ازاین‌رو ضمن تبلیغ بت‌پرستی و گمراه کردن مردم، حقانیت آیین اسلام و تعالیم قرآن را با تمسخر انکار می‌کردند. سوره احقاف برای هشدار به کافران و مشرکان قریش نازل شد، تا به آنان یادآور شود که ادامه این روش سرانجامی شوم را برای آنان در دنیا و آخرت در پی خواهد داشت و پیمودن طریق باطل و بی‌توجهی به حقانیت پیامبر و انکار قیامت، جز ناکامی در دنیا و ذلت در آخرت نتیجه‌ای برای آنان دربرنخواهد داشت و از آنجا که درمان بیماری حق‌ستیزی آنها تنها با یادآوری عذاب دردناک قیامت میسر بود، در چند آیه از سوره بر موضوع معاد و عذاب کافران و عرضه آنان بر آتشِ دوزخ تأکید می‌شود. ﴿أُوْلَئِكَ الَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ فِي أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِم مِّنَ الْجِنِّ وَالإِنسِ إِنَّهُمْ كَانُوا خَاسِرِينَ وَلِكُلٍّ دَرَجَاتٌ مِّمَّا عَمِلُوا وَلِيُوَفِّيَهُمْ أَعْمَالَهُمْ وَهُمْ لا يُظْلَمُونَ وَيَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ أَذْهَبْتُمْ طَيِّبَاتِكُمْ فِي حَيَاتِكُمُ الدُّنْيَا وَاسْتَمْتَعْتُم بِهَا فَالْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ فِي الأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَبِمَا كُنتُمْ تَفْسُقُونَ وَاذْكُرْ أَخَا عَادٍ إِذْ أَنذَرَ قَوْمَهُ بِالأَحْقَافِ وَقَدْ خَلَتْ النُّذُرُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ اللَّهَ إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ قَالُوا أَجِئْتَنَا لِتَأْفِكَنَا عَنْ آلِهَتِنَا فَأْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِن كُنتَ مِنَ الصَّادِقِينَ قَالَ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِندَ اللَّهِ وَأُبَلِّغُكُم مَّا أُرْسِلْتُ بِهِ وَلَكِنِّي أَرَاكُمْ قَوْمًا تَجْهَلُونَ فَلَمَّا رَأَوْهُ عَارِضًا مُّسْتَقْبِلَ أَوْدِيَتِهِمْ قَالُوا هَذَا عَارِضٌ مُّمْطِرُنَا بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُم بِهِ رِيحٌ فِيهَا عَذَابٌ أَلِيمٌ تُدَمِّرُ كُلَّ شَيْءٍ بِأَمْرِ رَبِّهَا فَأَصْبَحُوا لا يُرَى إِلاَّ مَسَاكِنُهُمْ كَذَلِكَ نَجْزِي الْقَوْمَ الْمُجْرِمِينَ وَلَقَدْ مَكَّنَّاهُمْ فِيمَا إِن مَّكَّنَّاكُمْ فِيهِ وَجَعَلْنَا لَهُمْ سَمْعًا وَأَبْصَارًا وَأَفْئِدَةً فَمَا أَغْنَى عَنْهُمْ سَمْعُهُمْ وَلا أَبْصَارُهُمْ وَلا أَفْئِدَتُهُم مِّن شَيْءٍ إِذْ كَانُوا يَجْحَدُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَحَاقَ بِهِم مَّا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُون وَلَقَدْ أَهْلَكْنَا مَا حَوْلَكُم مِّنَ الْقُرَى وَصَرَّفْنَا الآيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ فَلَوْلا نَصَرَهُمُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ قُرْبَانًا آلِهَةً بَلْ ضَلُّوا عَنْهُمْ وَذَلِكَ إِفْكُهُمْ وَمَا كَانُوا يَفْتَرُونَ﴾

سوره احقاف هدف مذکور را در سه بخش دنبال می‌کند:

در بخش نخست سوره آیات ﴿حم تَنزِيلُ الْكِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ مَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلاَّ بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُّسَمًّى وَالَّذِينَ كَفَرُوا عَمَّا أُنذِرُوا مُعْرِضُونَ قُلْ أَرَأَيْتُم مَّا تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ أَرُونِي مَاذَا خَلَقُوا مِنَ الأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّمَاوَاتِ ائْتُونِي بِكِتَابٍ مِّن قَبْلِ هَذَا أَوْ أَثَارَةٍ مِّنْ عِلْمٍ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّن يَدْعُو مِن دُونِ اللَّهِ مَن لّا يَسْتَجِيبُ لَهُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَهُمْ عَن دُعَائِهِمْ غَافِلُونَ وَإِذَا حُشِرَ النَّاسُ كَانُوا لَهُمْ أَعْدَاء وَكَانُوا بِعِبَادَتِهِمْ كَافِرِينَ وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جَاءَهُمْ هَذَا سِحْرٌ مُّبِينٌ أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ إِنِ افْتَرَيْتُهُ فَلا تَمْلِكُونَ لِي مِنَ اللَّهِ شَيْئًا هُوَ أَعْلَمُ بِمَا تُفِيضُونَ فِيهِ كَفَى بِهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَهُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ قُلْ مَا كُنتُ بِدْعًا مِّنْ الرُّسُلِ وَمَا أَدْرِي مَا يُفْعَلُ بِي وَلا بِكُمْ إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ مَا يُوحَى إِلَيَّ وَمَا أَنَا إِلاَّ نَذِيرٌ مُّبِينٌ قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِن كَانَ مِنْ عِندِ اللَّهِ وَكَفَرْتُم بِهِ وَشَهِدَ شَاهِدٌ مِّن بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى مِثْلِهِ فَآمَنَ وَاسْتَكْبَرْتُمْ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا لَوْ كَانَ خَيْرًا مَّا سَبَقُونَا إِلَيْهِ وَإِذْ لَمْ يَهْتَدُوا بِهِ فَسَيَقُولُونَ هَذَا إِفْكٌ قَدِيمٌ وَمِن قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً وَهَذَا كِتَابٌ مُّصَدِّقٌ لِّسَانًا عَرَبِيًّا لِّيُنذِرَ الَّذِينَ ظَلَمُوا وَبُشْرَى لِلْمُحْسِنِينَ إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ خَالِدِينَ فِيهَا جَزَاء بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾ به بطلان عقاید کافران می‌پردازد و ضمن نکوهش پرستش غیرِ خدا، به فقدان هر گونه دلیل عقلی و نقلی بر شایستگی بت‌ها و معبودان خیالی برای پرستش تأکید می‌ورزد. آنگاه سخنان و دلایل واهی کافران را در مخالفت با قرآن نقد می‌کند. کافران قرآن را سِحر ﴿وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جَاءَهُمْ هَذَا سِحْرٌ مُبِينٌ﴾، بافته پیامبر ﴿أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ إِنِ افْتَرَيْتُهُ فَلَا تَمْلِكُونَ لِي مِنَ اللَّهِ شَيْئًا هُوَ أَعْلَمُ بِمَا تُفِيضُونَ فِيهِ كَفَى بِهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَهُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ﴾، افسانه و دروغ پیشینیان ﴿وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا لَوْ كَانَ خَيْرًا مَا سَبَقُونَا إِلَيْهِ وَإِذْ لَمْ يَهْتَدُوا بِهِ فَسَيَقُولُونَ هَذَا إِفْكٌ قَدِيمٌ﴾، می‌نامیدند و در حقانیت آن شک روا می‌داشتند. آیات مورد بحث ضمن ارائه پاسخی مستدل و منطقی به آنان، قرآن را آیه‌های روشن الهی ﴿وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جَاءَهُمْ هَذَا سِحْرٌ مُبِينٌ﴾ می‌نامد که جز بر زبان رسول حق جاری نمی‌شود ﴿قُلْ مَا كُنْتُ بِدْعًا مِنَ الرُّسُلِ وَمَا أَدْرِي مَا يُفْعَلُ بِي وَلَا بِكُمْ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ وَمَا أَنَا إِلَّا نَذِيرٌ مُبِينٌ﴾ و تعالیم آن توسط کتاب‌های آسمانی دیگر تأیید شده است ﴿وَمِنْ قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً وَهَذَا كِتَابٌ مُصَدِّقٌ لِسَانًا عَرَبِيًّا لِيُنْذِرَ الَّذِينَ ظَلَمُوا وَبُشْرَى لِلْمُحْسِنِينَ﴾. در انتها نیز، پس از آن‌که انسان‌ها را به دو گروه نیکوکار و ستم کار تقسیم می‌کند، سرنوشت دردناک ستم کاران و سرنوشت مسّرت‌آور نیکوکاران و معتقدان به ربوبیت‌ الهی‌ را برمی‌شمرد. ﴿أُولَئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ خَالِدِينَ فِيهَا جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾

در بخش دوم سوره آیات ﴿وَوَصَّيْنَا الإِنسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلاثُونَ شَهْرًا حَتَّى إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَنَتَجَاوَزُ عَن سَيِّئَاتِهِمْ فِي أَصْحَابِ الْجَنَّةِ وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِي كَانُوا يُوعَدُونَ وَالَّذِي قَالَ لِوَالِدَيْهِ أُفٍّ لَّكُمَا أَتَعِدَانِنِي أَنْ أُخْرَجَ وَقَدْ خَلَتْ الْقُرُونُ مِن قَبْلِي وَهُمَا يَسْتَغِيثَانِ اللَّهَ وَيْلَكَ آمِنْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَيَقُولُ مَا هَذَا إِلاَّ أَسَاطِيرُ الأَوَّلِينَ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ فِي أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِم مِّنَ الْجِنِّ وَالإِنسِ إِنَّهُمْ كَانُوا خَاسِرِينَ وَلِكُلٍّ دَرَجَاتٌ مِّمَّا عَمِلُوا وَلِيُوَفِّيَهُمْ أَعْمَالَهُمْ وَهُمْ لا يُظْلَمُونَ وَيَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ أَذْهَبْتُمْ طَيِّبَاتِكُمْ فِي حَيَاتِكُمُ الدُّنْيَا وَاسْتَمْتَعْتُم بِهَا فَالْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ فِي الأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَبِمَا كُنتُمْ تَفْسُقُونَ ﴾ سرنوشت دو گروه مذکور را با تفصیل بیشتری بیان می‌کند و مردم را به دو دسته تقسیم می‌کند: یک دسته کسانی‌که همواره به‌سوی خدا توجه کرده، در برابر حق تسلیم هستند و به نصایح کسانی‌که دلسوزانه آنان را به‌سوی حق دعوت می‌کنند، مانند پدر و مادر، گوش فرا داده، در حق آنان دعای خیر می‌کنند. خداوند نیز اعمال نیک آنها را پذیرفته، آنان را در بهشت جای می‌دهد. دسته دیگر خاسران و زیان‌کاران‌اند که با درخواست والدین دل‌سوز خود، که او را به‌سوی ایمان به خدا و روز جزا می‌خوانند، مخالفت می‌کنند و متکبرانه این سخنان را خرافات و کهنه‌پرستی‌می نامند. این گروه به سرنوشتی اسف بار مانند امت‌های گذشته، از جن و انس، دچار می‌شوند. بدین‌سان با مثالی زیبا هشداری عبرت‌آمیز به کافران می‌دهد.

بخش سوم این سوره آیات ﴿وَاذْكُرْ أَخَا عَادٍ إِذْ أَنذَرَ قَوْمَهُ بِالأَحْقَافِ وَقَدْ خَلَتْ النُّذُرُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ اللَّهَ إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ قَالُوا أَجِئْتَنَا لِتَأْفِكَنَا عَنْ آلِهَتِنَا فَأْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِن كُنتَ مِنَ الصَّادِقِينَ قَالَ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِندَ اللَّهِ وَأُبَلِّغُكُم مَّا أُرْسِلْتُ بِهِ وَلَكِنِّي أَرَاكُمْ قَوْمًا تَجْهَلُونَ فَلَمَّا رَأَوْهُ عَارِضًا مُّسْتَقْبِلَ أَوْدِيَتِهِمْ قَالُوا هَذَا عَارِضٌ مُّمْطِرُنَا بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُم بِهِ رِيحٌ فِيهَا عَذَابٌ أَلِيمٌ تُدَمِّرُ كُلَّ شَيْءٍ بِأَمْرِ رَبِّهَا فَأَصْبَحُوا لا يُرَى إِلاَّ مَسَاكِنُهُمْ كَذَلِكَ نَجْزِي الْقَوْمَ الْمُجْرِمِينَ وَلَقَدْ مَكَّنَّاهُمْ فِيمَا إِن مَّكَّنَّاكُمْ فِيهِ وَجَعَلْنَا لَهُمْ سَمْعًا وَأَبْصَارًا وَأَفْئِدَةً فَمَا أَغْنَى عَنْهُمْ سَمْعُهُمْ وَلا أَبْصَارُهُمْ وَلا أَفْئِدَتُهُم مِّن شَيْءٍ إِذْ كَانُوا يَجْحَدُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَحَاقَ بِهِم مَّا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُون وَلَقَدْ أَهْلَكْنَا مَا حَوْلَكُم مِّنَ الْقُرَى وَصَرَّفْنَا الآيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ فَلَوْلا نَصَرَهُمُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ قُرْبَانًا آلِهَةً بَلْ ضَلُّوا عَنْهُمْ وَذَلِكَ إِفْكُهُمْ وَمَا كَانُوا يَفْتَرُونَ وَإِذْ صَرَفْنَا إِلَيْكَ نَفَرًا مِّنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَلَمَّا حَضَرُوهُ قَالُوا أَنصِتُوا فَلَمَّا قُضِيَ وَلَّوْا إِلَى قَوْمِهِم مُّنذِرِينَ قَالُوا يَا قَوْمَنَا إِنَّا سَمِعْنَا كِتَابًا أُنزِلَ مِن بَعْدِ مُوسَى مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ وَإِلَى طَرِيقٍ مُّسْتَقِيمٍ يَا قَوْمَنَا أَجِيبُوا دَاعِيَ اللَّهِ وَآمِنُوا بِهِ يَغْفِرْ لَكُم مِّن ذُنُوبِكُمْ وَيُجِرْكُم مِّنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ وَمَن لّا يُجِبْ دَاعِيَ اللَّهِ فَلَيْسَ بِمُعْجِزٍ فِي الأَرْضِ وَلَيْسَ لَهُ مِن دُونِهِ أَوْلِيَاء أُوْلَئِكَ فِي ضَلالٍ مُّبِينٍ أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ وَلَمْ يَعْيَ بِخَلْقِهِنَّ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتَى بَلَى إِنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَيَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ أَلَيْسَ هَذَا بِالْحَقِّ قَالُوا بَلَى وَرَبِّنَا قَالَ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنتُمْ تَكْفُرُونَ فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُوْلُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَلا تَسْتَعْجِل لَّهُمْ كَأَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ مَا يُوعَدُونَ لَمْ يَلْبَثُوا إِلاَّ سَاعَةً مِّن نَّهَارٍ بَلاغٌ فَهَلْ يُهْلَكُ إِلاَّ الْقَوْمُ الْفَاسِقُونَ﴾ به بیان دو داستان عبرت‌آموز از انذار کافران و سرانجامِ کسانی اختصاص دارد که به هشدارهای پیامبران بی‌توجهی کردند. ابتدا به داستان قوم عاد که در سرزمین احقاف زندگی می‌کردند اشاره می‌کند و تعالیم توحیدی پیامبرشان حضرت هود (ع) را یادآور می‌شود که آنان را به خداپرستی و دوری از عذاب الهی دعوت می‌‌کرد؛ اما آنان با لجاجت از پذیرش آن، سر باز‌می‌زدند و سرانجام با همه قدرت و مکنتی که داشتند به خواری و ذلتِ عذاب دچار شدند. این آیات از کافران مکه می‌خواهد تا از سرنوشت قوم عاد پند بگیرند.

داستان دوم، درباره ایمان آوردن گروهی از جن است که آیات ﴿وَإِذْ صَرَفْنَا إِلَيْكَ نَفَرًا مِّنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَلَمَّا حَضَرُوهُ قَالُوا أَنصِتُوا فَلَمَّا قُضِيَ وَلَّوْا إِلَى قَوْمِهِم مُّنذِرِينَ قَالُوا يَا قَوْمَنَا إِنَّا سَمِعْنَا كِتَابًا أُنزِلَ مِن بَعْدِ مُوسَى مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ وَإِلَى طَرِيقٍ مُّسْتَقِيمٍ يَا قَوْمَنَا أَجِيبُوا دَاعِيَ اللَّهِ وَآمِنُوا بِهِ يَغْفِرْ لَكُم مِّن ذُنُوبِكُمْ وَيُجِرْكُم مِّنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ وَمَن لّا يُجِبْ دَاعِيَ اللَّهِ فَلَيْسَ بِمُعْجِزٍ فِي الأَرْضِ وَلَيْسَ لَهُ مِن دُونِهِ أَوْلِيَاء أُوْلَئِكَ فِي ضَلالٍ مُّبِينٍ﴾ به بیان آن پرداخته است. این آیات در وادی نخله و هنگامی نازل شد که پیامبر از سفر تبلیغی طائف بازمی‌گشت و با اهانت‌های اهل طائف مواجه شده بود. این آیات از گروهی از جن خبر می‌دهد که به آیات قرآن گوش فرا دادند و پس از آنکه به حقانیت آن پی‌بردند، به‌سوی قوم خود بازگشته، آنان را انذار کردند و نتایج و آثار ایمان به خدا، از‌ جمله بخشش گناهان و ایمنی از عذاب دردناک را برای آنان برشمردند و در مقابل، نتیجه بی‌توجهی به دعوت الهی را نیز یادآور شدند. در این داستان، از زبان جن‌ها به کافران گوشزد می‌کند که فرجامِ مبارزه با حق و روی‌گردانی از تعالیم انبیا چیست.

در انتها، پس از آنکه قدرت خدا را بر زنده کردن مردگان یادآور می‌شود، عذاب حقارت‌بار کافران را ترسیم می‌کند. در آخرین آیه سوره که در حکم نتیجه‌گیری از مجموع مطالب گفته شده است، خداوند از پیامبرش می‌خواهد تا در برابر لجاجت‌ها و اذیت‌های کافران صبر پیشه کند و در تقاضای عذاب برای آنان عجله نکند که به زودی آن روز را مشاهده می‌کنند؛ هر چند کافران آن روز را دور می‌پندارند.

فضیلت سوره

براساس روایتی که ابن‌بابویه با سند متّصل از ابن‌ ابی‌ یعفور از امام‌ صادق (ع) نقل کرده، هر کس، هر شب یا هر‌ جمعه این سوره را بخواند، خداوند وحشت دنیا را از او برمی‌دارد و او را از وحشت روز قیامت نیز در امان می‌دارد.

سوره احقاف در دانشنامه معاصر قرآن کریم

چهل و ششمین سوره بر اساس ترتیب قرآن و شصت و نهمین سوره بر اساس ترتیب نزول و از سوره‌های مکی، درباره هشدار به منکرین معاد.

این سوره را احقاف نامیده‌اند چون به داستان و سرزمین قوم عاد که سرزمین احقاف (ریگزار) بوده طی آیات ﴿وَاذْكُرْ أَخَا عَادٍ إِذْ أَنذَرَ قَوْمَهُ بِالأَحْقَافِ وَقَدْ خَلَتْ النُّذُرُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ اللَّهَ إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ قَالُوا أَجِئْتَنَا لِتَأْفِكَنَا عَنْ آلِهَتِنَا فَأْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِن كُنتَ مِنَ الصَّادِقِينَ قَالَ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِندَ اللَّهِ وَأُبَلِّغُكُم مَّا أُرْسِلْتُ بِهِ وَلَكِنِّي أَرَاكُمْ قَوْمًا تَجْهَلُونَ فَلَمَّا رَأَوْهُ عَارِضًا مُّسْتَقْبِلَ أَوْدِيَتِهِمْ قَالُوا هَذَا عَارِضٌ مُّمْطِرُنَا بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُم بِهِ رِيحٌ فِيهَا عَذَابٌ أَلِيمٌ تُدَمِّرُ كُلَّ شَيْءٍ بِأَمْرِ رَبِّهَا فَأَصْبَحُوا لا يُرَى إِلاَّ مَسَاكِنُهُمْ كَذَلِكَ نَجْزِي الْقَوْمَ الْمُجْرِمِينَ وَلَقَدْ مَكَّنَّاهُمْ فِيمَا إِن مَّكَّنَّاكُمْ فِيهِ وَجَعَلْنَا لَهُمْ سَمْعًا وَأَبْصَارًا وَأَفْئِدَةً فَمَا أَغْنَى عَنْهُمْ سَمْعُهُمْ وَلا أَبْصَارُهُمْ وَلا أَفْئِدَتُهُم مِّن شَيْءٍ إِذْ كَانُوا يَجْحَدُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَحَاقَ بِهِم مَّا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُون ﴾ اشاره کرده است.

کلمه احقاف صریحاً در آیه ۲۱ آمده است. بر اساس قرآن موجود، سوره ۴۶ و بر اساس نزول سوره ۶۹ است، دارای ۳۵ آیه، ۶۳۴ کلمه و ۲۷۵۰ حرف است. از سوره‌های مکی و دارای حروف مقطعه است. بیست و هفتمین سوره از سوره‌های بیست و نه گانه مقطعات و نیز آخرین سوره از سوره‌های حامیمات (آغاز شده با حم) است.

این سوره، نازل شدن قرآن از سوی خدا برخی مسائل قیامت، سرنوشت و جزای نیکان و بدکاران در قیامت، سفارش به نیکی کردن به والدین، عبث نبودن آفرینش، قدرت احیاء و حیات بخشی خدا را بیان می‌کند.

ساختار سوره

سوره متشکل از ۴ بخش است:

1. آیات: ﴿حم تَنزِيلُ الْكِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ مَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلاَّ بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُّسَمًّى وَالَّذِينَ كَفَرُوا عَمَّا أُنذِرُوا مُعْرِضُونَ قُلْ أَرَأَيْتُم مَّا تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ أَرُونِي مَاذَا خَلَقُوا مِنَ الأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّمَاوَاتِ ائْتُونِي بِكِتَابٍ مِّن قَبْلِ هَذَا أَوْ أَثَارَةٍ مِّنْ عِلْمٍ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّن يَدْعُو مِن دُونِ اللَّهِ مَن لّا يَسْتَجِيبُ لَهُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَهُمْ عَن دُعَائِهِمْ غَافِلُونَ وَإِذَا حُشِرَ النَّاسُ كَانُوا لَهُمْ أَعْدَاء وَكَانُوا بِعِبَادَتِهِمْ كَافِرِينَ وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جَاءَهُمْ هَذَا سِحْرٌ مُّبِينٌ أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ إِنِ افْتَرَيْتُهُ فَلا تَمْلِكُونَ لِي مِنَ اللَّهِ شَيْئًا هُوَ أَعْلَمُ بِمَا تُفِيضُونَ فِيهِ كَفَى بِهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَهُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ قُلْ مَا كُنتُ بِدْعًا مِّنْ الرُّسُلِ وَمَا أَدْرِي مَا يُفْعَلُ بِي وَلا بِكُمْ إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ مَا يُوحَى إِلَيَّ وَمَا أَنَا إِلاَّ نَذِيرٌ مُّبِينٌ قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِن كَانَ مِنْ عِندِ اللَّهِ وَكَفَرْتُم بِهِ وَشَهِدَ شَاهِدٌ مِّن بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى مِثْلِهِ فَآمَنَ وَاسْتَكْبَرْتُمْ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا لَوْ كَانَ خَيْرًا مَّا سَبَقُونَا إِلَيْهِ وَإِذْ لَمْ يَهْتَدُوا بِهِ فَسَيَقُولُونَ هَذَا إِفْكٌ قَدِيمٌ وَمِن قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً وَهَذَا كِتَابٌ مُّصَدِّقٌ لِّسَانًا عَرَبِيًّا لِّيُنذِرَ الَّذِينَ ظَلَمُوا وَبُشْرَى لِلْمُحْسِنِينَ إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ خَالِدِينَ فِيهَا جَزَاء بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾ تنزیل قرآن از جانب خدا، غایت‌مندی جهان، حتمی بودن معاد، تکذیب معاد توسط مشرکین
2. آیات: ﴿وَوَصَّيْنَا الإِنسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلاثُونَ شَهْرًا حَتَّى إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَنَتَجَاوَزُ عَن سَيِّئَاتِهِمْ فِي أَصْحَابِ الْجَنَّةِ وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِي كَانُوا يُوعَدُونَ وَالَّذِي قَالَ لِوَالِدَيْهِ أُفٍّ لَّكُمَا أَتَعِدَانِنِي أَنْ أُخْرَجَ وَقَدْ خَلَتْ الْقُرُونُ مِن قَبْلِي وَهُمَا يَسْتَغِيثَانِ اللَّهَ وَيْلَكَ آمِنْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَيَقُولُ مَا هَذَا إِلاَّ أَسَاطِيرُ الأَوَّلِينَ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ فِي أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِم مِّنَ الْجِنِّ وَالإِنسِ إِنَّهُمْ كَانُوا خَاسِرِينَ وَلِكُلٍّ دَرَجَاتٌ مِّمَّا عَمِلُوا وَلِيُوَفِّيَهُمْ أَعْمَالَهُمْ وَهُمْ لا يُظْلَمُونَ وَيَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ أَذْهَبْتُمْ طَيِّبَاتِكُمْ فِي حَيَاتِكُمُ الدُّنْيَا وَاسْتَمْتَعْتُم بِهَا فَالْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ فِي الأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَبِمَا كُنتُمْ تَفْسُقُونَ ﴾ رسیدگی به اعمال همگان از خوب و بد، قیامت و عذاب بدکاران.
3. آیات: ﴿وَاذْكُرْ أَخَا عَادٍ إِذْ أَنذَرَ قَوْمَهُ بِالأَحْقَافِ وَقَدْ خَلَتْ النُّذُرُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ اللَّهَ إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ قَالُوا أَجِئْتَنَا لِتَأْفِكَنَا عَنْ آلِهَتِنَا فَأْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِن كُنتَ مِنَ الصَّادِقِينَ قَالَ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِندَ اللَّهِ وَأُبَلِّغُكُم مَّا أُرْسِلْتُ بِهِ وَلَكِنِّي أَرَاكُمْ قَوْمًا تَجْهَلُونَ فَلَمَّا رَأَوْهُ عَارِضًا مُّسْتَقْبِلَ أَوْدِيَتِهِمْ قَالُوا هَذَا عَارِضٌ مُّمْطِرُنَا بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُم بِهِ رِيحٌ فِيهَا عَذَابٌ أَلِيمٌ تُدَمِّرُ كُلَّ شَيْءٍ بِأَمْرِ رَبِّهَا فَأَصْبَحُوا لا يُرَى إِلاَّ مَسَاكِنُهُمْ كَذَلِكَ نَجْزِي الْقَوْمَ الْمُجْرِمِينَ وَلَقَدْ مَكَّنَّاهُمْ فِيمَا إِن مَّكَّنَّاكُمْ فِيهِ وَجَعَلْنَا لَهُمْ سَمْعًا وَأَبْصَارًا وَأَفْئِدَةً فَمَا أَغْنَى عَنْهُمْ سَمْعُهُمْ وَلا أَبْصَارُهُمْ وَلا أَفْئِدَتُهُم مِّن شَيْءٍ إِذْ كَانُوا يَجْحَدُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَحَاقَ بِهِم مَّا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُون وَلَقَدْ أَهْلَكْنَا مَا حَوْلَكُم مِّنَ الْقُرَى وَصَرَّفْنَا الآيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ فَلَوْلا نَصَرَهُمُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ قُرْبَانًا آلِهَةً بَلْ ضَلُّوا عَنْهُمْ وَذَلِكَ إِفْكُهُمْ وَمَا كَانُوا يَفْتَرُونَ ﴾ قوم عاد، قیامت و عذاب بدکاران.
4. آیات: ﴿وَإِذْ صَرَفْنَا إِلَيْكَ نَفَرًا مِّنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَلَمَّا حَضَرُوهُ قَالُوا أَنصِتُوا فَلَمَّا قُضِيَ وَلَّوْا إِلَى قَوْمِهِم مُّنذِرِينَ قَالُوا يَا قَوْمَنَا إِنَّا سَمِعْنَا كِتَابًا أُنزِلَ مِن بَعْدِ مُوسَى مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ وَإِلَى طَرِيقٍ مُّسْتَقِيمٍ يَا قَوْمَنَا أَجِيبُوا دَاعِيَ اللَّهِ وَآمِنُوا بِهِ يَغْفِرْ لَكُم مِّن ذُنُوبِكُمْ وَيُجِرْكُم مِّنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ وَمَن لّا يُجِبْ دَاعِيَ اللَّهِ فَلَيْسَ بِمُعْجِزٍ فِي الأَرْضِ وَلَيْسَ لَهُ مِن دُونِهِ أَوْلِيَاء أُوْلَئِكَ فِي ضَلالٍ مُّبِينٍ أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ وَلَمْ يَعْيَ بِخَلْقِهِنَّ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتَى بَلَى إِنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَيَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ أَلَيْسَ هَذَا بِالْحَقِّ قَالُوا بَلَى وَرَبِّنَا قَالَ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنتُمْ تَكْفُرُونَ فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُوْلُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَلا تَسْتَعْجِل لَّهُمْ كَأَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ مَا يُوعَدُونَ لَمْ يَلْبَثُوا إِلاَّ سَاعَةً مِّن نَّهَارٍ بَلاغٌ فَهَلْ يُهْلَكُ إِلاَّ الْقَوْمُ الْفَاسِقُونَ﴾ قرآن کتاب موسی را تأیید و پیروان خود را به سوی صراط حق و مستقیم هدایت می‌کند.

بخش اول: ما عالم مشهود را با همه اجزای آن، چه آسمانی و چه زمینی، نیافریدیم مگر به حق، یعنی دارای غایتی ثابت و نیز دارای اجلی معین است که وجودش از آن تجاوز نمی‌کند و چون دارای اجلی معین است، قهراً در هنگام فرارسیدن آن اجل، فانی می‌شود و همین فانی شدنش هم هدف و غایتی ثابت دارد و بعد از این عالم، عالمی دیگر است که آن عبارت است از عالم بقاء و معاد موعود. بر اساس سیاق آیات، مراد از کفار، مشرکین هستند که معاد را تکذیب می‌کنند. مشرکین هر چند خلقت هیچ موجودی را به خدایان خود نسبت نمی‌دادند و آفرینش را ویژه خدا می‌دانستند اما تدبیر امور جهان را به غیر خدا نسبت می‌دادند، مشرکین آیات بینات را که قرآن است با علم به این که حق مبین است، سحر مبین و دروغی از گفتار پیشینیان خواندند، پس آنان با حق و حقیقت آشکار مخالف بودند. در حالی که قرآن کتاب خدا می‌باشد و نازل شده است تا ستمکاران را انذار و در مقابل، نیکوکاران را بشارت دهد. نیکوکاران کسانی هستند که گفتند پروردگار ما الله است و بر گفته خود استقامت ورزیدند و اینان اهل بهشتند در حالی که در آن جاودانند و این جزای اطاعت‌ها و کارهایی است که در دنیا برای تقرب به خدا انجام می‌دادند.

بخش اول، در تقارن با بخش ۴ است. در هر دو بخش سوره، بر اصل معاد و این که قرآن کتاب الهی است که گفتار پیامبران پیشین را تصدیق می‌کند تأکید شده است. بخش چهارم، تتمیم و کامل کننده بخش اول است. بخش چهارم، به بیان داستان دیگری پس از داستان قوم عاد میپردازد تا امت‌های بعدی عبرت گیرند. قومی از جنیان به نبی اکرم (ص) و با شنیدن قرآن، ایمان آوردند و برای انذار به سوی قوم خود برگشتند. در این آیات به مشرکین طعنه میزند که چگونه به آن جناب و به کتابی که بر او نازل شده کفر ورزیدند با این که کتاب مزبور به زبان خود آنان نازل شده و ایشان خوب می‌دانند قرآن معجزه و آیتی الهی است و با این حال، آن را از نوع کتاب‌های بشری معرفی و به آنها تشبیه می‌نمایند با این که برخی از جنیان وقتی بدان گوش فرا دادند ایمان آوردند و به سوی قوم خود بازگشتند تا آنان را هم انذار کنند. به هر حال، مطلبی که انذار را تکمیل می‌کند مسئله بازگشت نهایی به سوی خدا است که در برخی آیات سوره بیان شده است. در این بخش خدای سبحان به نبی اکرم (ص)، دستور می‌دهد که در مقابل تکذیب کفار صبر کنده همچنان که پیامبران اولوا العزم پیشین صبر کردند و این خود اشاره به این معنا است که او نیز از پیامبران اولوا العزم است.

در بخش ۴، عقاب مشرکین و کسانی که معاد را در بخش یک انکار می‌کردند تبیین می‌کند و در بخش چهارم گفته شده است در روز قیامت مشرکین متوجه حق بودن قیامت میشوند، اما در آن زمان، دیگر بسیار دیر هنگام است. همچنین بیان شده که در قیامت فاسقین هلاک میشوند. در آیه آخر، انکار مشرکین را به فسق آنها ارجاع داده است.

پایان سوره که راجع به معاد است ارجاع پیدا می‌کند به بخش اول که خدا، جهان را از روی حق و با اجل معین آفریده است. معاد، بازگشت نهایی جهان به مبدأ اعلای خود است. بدین شکل مطلع و پایان سوره در تقارن با یکدیگرند.

بخش دوم: بعد از آنکه در بخش اول جمله ﴿لِيُنْذِرَ الَّذِينَ ظَلَمُوا وَبُشْرَى لِلْمُحْسِنِينَ﴾ مردم را به دو قسم ظالمین و محسنین تقسیم نمود و در آن اشاره کرد به این که ظالمان سرنوشتی دارند که همواره از آن میترسند و خود را بر حذر می‌دارند و محسنین سرنوشتی دارند که همواره برای‌شان مسرت‌آور است، اینک در این بخش از آیات، همان مطالب را به طور مفصل شرح می‌دهد و می‌فرماید: مردم دو دسته‌اند:

یک دسته تائبین هستند که همواره به سوی خدا باز می‌گردند و در برابر او تسلیم‌اند و ایشان کسانی‌اند که اعمال نیک‌شان قبول می‌شود و از گناهان‌شان در می‌گذرند و آنان اهل بهشت می‌باشند. دسته دیگر زیان‌کارانند که همان سرنوشتی که امت‌های گذشته از جن و انس بدان گرفتار شدند درباره اینان نیز حتمی شده است. آنگاه دسته اول را به کسی مثل زده است که ایمان به خدا دارد و تسلیم او و نیکوکار به والدین خویش است و همواره از خدا می‌خواهد تا شکر بر نعمت‌هایش را به او الهام کند، نعمت‌هایی که به خودش داده و نعمت‌هایی که به پدر و مادرش ارزانی داشته و نیز می‌خواهد که عمل صالح و اصلاح ذریه‌اش را به وی الهام کند.

دسته دوم را به کسی مثل زده که عاق پدر و مادرش باشد، وقتی او را به سوی ایمان به خدا و روز جزاء می‌خوانند می‌گوید: این حرف‌ها جزو خرافات کهنه و قدیمی است و به این اکتفاء ننموده پدر و مادر را تهدید می‌کند که دیگر از این حرف‌ها نزنند.

بخش دوم در تقارن با بخش سوم است. پس از این که در بخش دوم، مردم را به دو دسته تقسیم کرد و مسئله انذار مطرح شد، اینک در بخش سوم به داستان قوم عاد و هلاکت ایشان اشاره می‌کند. کلمه احقاف نام سرزمینی است که قوم عاد در آن زندگی میکرده‌اند و آنچه یقینی به نظر می‌رسد این است که این سرزمین در جنوب جزیرة العرب بوده، ولی امروز هیچ اثری از آن قوم در آنجا باقی نمانده است.

منظور از نقل این دو داستان در بخش سوم و چهارم این است که دیگران از سرگذشت آنان عبرت بگیرند.

این سوره با اثبات معاد آغاز شده است: ﴿مَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُسَمًّى﴾ و تا آخر سوره همین مطلب، بارها تکرار شده است. به عنوان نمونه می‌فرماید: ﴿وَإِذَا حُشِرَ النَّاسُ﴾ جای دیگر می‌فرماید: ﴿وَالَّذِي قَالَ لِوَالِدَيْهِ أُفٍّ لَكُمَا أَتَعِدَانِنِي أَنْ أُخْرَجَ...﴾، ﴿وَيَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ﴾ و نیز می‌فرماید: ﴿وَيَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ أَلَيْسَ هَذَا بِالْحَقِّ﴾ و در آخر سوره می‌فرماید: ﴿كَأَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ مَا يُوعَدُونَ لَمْ يَلْبَثُوا إِلَّا سَاعَةً مِنْ نَهَارٍ بَلَاغٌ﴾ بدین‌سان آغاز و پایان سوره همدیگر را هم پوشانی می‌کنند. آیات سوره دارای ترابط و تناسب متوالی و ساختار متقارن هستند.

هدف این سوره هشدار به مشرکینی است که دعوت نبی اکرم (ص) و معاد را رد میکردند. این انذار مشتمل است بر عذاب الیم برای کسانی که آن را انکار نموده و از آن اعراض کنند. به علاوه، در این آیات احتجاج بر یگانگی خدا و بر نبوت نیز شده و اشاره‌ای هم، به هلاکت قوم هود و قریه‌های پیرامون مکه رفته است و به این وسیله، به مردم هشدار داده است و نیز از آمدن چند نفر از طائفه جن نزد رسول خدا (ص) خبر می‌دهد که بعد از شنیدن آیاتی از قرآن، به نبی اکرمایمان آورده به نزد قوم خود بازگشتند تا ایشان را انذار کنند.

البقاعی، «حم» را تفسیر به حکمت محمد (ص) کرده است. ﴿وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ﴾ را رد مجوس و دیگران دانسته است که غیر از خدا را خالق جهان پنداشته‌اند. در حالی که مجوس خالق جهان را خدای یکتا می‌دانند و شأن نزول آیات نیز ناظر به آنها نبوده است. بلکه مخاطب آیات، مشرکین مکه هستند.

از نظر علامه طباطبایی، مقصود آیه تأکید حتمیت وقوع معاد است نه بحث اثبات خالقیت خداوند. چون مشرکین خالقیت خدا را قبول داشتند اما تدبیر عالم را به بت‌های خود نسبت می‌دادند و از جانب دیگر نیز معاد را انکار میکردند. طبرسی ﴿وَأَجَلٌ مُسَمًّى﴾ را تفسیر به روز قیامت کرده است.

علامه طباطبایی، به دلیل مطلب اشاره کرده و نوشته است: مراد از ﴿أَجَلٌ مُسَمًّى﴾ نقطه انتهای وجود هر چیز است و مراد از آن نقطه در آیه شریفه، ﴿أَجَلٌ مُسَمًّى﴾ مجموعه عالم می‌باشد و آن روز قیامت است که در آن روز، آسمان مانند طومار درهم پیچیده گشته و زمین به زمینی دیگر مبدل می‌شود. در حقیقت معنای آیه این است که: ما عالم مشهود را با همه اجزای آن، چه آسمانی و چه زمینی، نیافریدیم مگر به حق، یعنی دارای غایت و هدفی ثابت و نیز دارای اجلی معین است که وجودش از آن تجاوز نمی‌کنند و چون دارای اجلی معین است قهراً در هنگام فرارسیدن آن اجل فانی می‌شود و همین فانی شدنش هم، هدف و غایتی ثابت دارد. بنابراین، پس از این عالم، عالمی دیگر است که آن عبارت است از عالم بقاء و معاد موعود.

گنابادی در تفسیر بیان السعاده مخاطبین ﴿قُلْ﴾ در آیه ﴿قُلْ أَرَأَيْتُمْ مَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونِي مَاذَا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّمَاوَاتِ ائْتُونِي بِكِتَابٍ مِنْ قَبْلِ هَذَا أَوْ أَثَارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾ را مشرکین به خدا و ولایت دانسته است و از قول امام باقر (ع) مقصود از کتاب را تورات و انجیل و منظور از ﴿أَثَارَةٍ مِّنْ عِلْمٍ﴾ را علم اوصیای انبیای پیشین نوشته است.

علامه طباطبایی ذیل آیه ﴿وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ يَدْعُو مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لَا يَسْتَجِيبُ لَهُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَهُمْ عَنْ دُعَائِهِمْ غَافِلُونَ﴾ و ﴿وَإِذَا حُشِرَ النَّاسُ كَانُوا لَهُمْ أَعْدَاءً وَكَانُوا بِعِبَادَتِهِمْ كَافِرِينَ﴾ در تفسیر المیزان بیان می‌کند که تمامی موجودات، حتی جمادات هم حیات و شعور دارند، برای این که بت‌ها از جماداتند و آیه شریفه نسبت غفلت به آنها داده و غفلت از خواص موجود دارای شعور است و بر وصفی اطلاق می‌شود که داشتن شعور از شأن موصوف آن باشد. در سیاق دو آیه مورد بحث، اشاره‌ای است به این که سنگ و چوب‌ها و دیگر جمادات که در این عالم در نظر ما جماد و بی‌جانند (چون آثار حیات در آنها نمی‌بینیم) در نشئه آخرت، معلوم می‌گردد که جان داشته‌اند و آن روز آثار حیات از ایشان بروز می‌کند.

ایشان همچنین ذیل آیه ﴿قُلْ مَا كُنْتُ بِدْعًا مِنَ الرُّسُلِ وَمَا أَدْرِي مَا يُفْعَلُ بِي وَلَا بِكُمْ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ وَمَا أَنَا إِلَّا نَذِيرٌ مُبِينٌ﴾، دانستن علم غیب نبی اکرم (ص) و دیگر پیامبران را فقط با اذن الهی ممکن می‌داند. وی استدلال می‌کند که اگر در این آیه، علم به غیب را از آن جناب نفی می‌کند، منافات با این ندارد که آن حضرت را به وسیله وحی عالم به غیب فرماید، همچنان که در مواردی از کلام خدای تعالی به آن تصریح شده است: ﴿ذَلِكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ﴾ و جای دیگر می‌فرماید: ﴿تِلْكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ﴾؛ همچنین می‌فرماید: ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ﴾ و نیز از همین باب است سخن مسیح که قرآن آن را حکایت نموده که فرمود: ﴿وَأُنَبِّئُكُمْ بِمَا تَأْكُلُونَ وَمَا تَدَّخِرُونَ فِي بُيُوتِكُمْ﴾ و نیز از یوسف حکایت نموده که به دو رفیق زندانی‌اش گفت: ﴿قَالَ لَا يَأْتِيكُمَا طَعَامٌ تُرْزَقَانِهِ إِلَّا نَبَّأْتُكُمَا بِتَأْوِيلِهِ قَبْلَ أَنْ يَأْتِيَكُمَا﴾.

وجه منافات نداشتن آن این است: آیاتی که علم به غیب را از آن جناب و از سایر انبیاء (ع) نفی می‌کند، تنها در این مقام است که این حضرات از آن جهت که بشر هستند و طبیعت بشری دارند علم به غیب ندارند و خلاصه طبیعت بشری و یا طبیعتی که اعلا مرتبه طبیعت بشری را دارد، چنین نیست که علم به غیب از خواص آن باشد به طوری که بتواند این ویژگی و اثر را در جلب هر گونه منفعت و دفع هر گونه ضرری به کار گیرد، همان طور که ما به وسیله اسباب ظاهری جلب نفع و دفع ضرر می‌کنیم و این منافات ندارد که با تعلیم الهی از طریق وحی حقایقی از غیب برایشان منکشف گردد، همان طور که می‌‌بینیم اگر معجزه می‌آورند، بدین جهت نیست که افرادی از بشر و یا برجستگانی از بشرند و این خاصیت خود آنان است، بلکه هر چه از این معجزات می‌آورند به اذن خدای تعالی و امر او می‌باشد، همچنان که می‌‌بینیم در چند جا در پاسخ آنان که تقاضای معجزه و آیتی کرده‌اند می‌فرماید: ﴿قُلْ سُبْحَانَ رَبِّي هَلْ كُنْتُ إِلَّا بَشَرًا رَسُولًا﴾، ﴿قُلْ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ وَإِنَّمَا أَنَا نَذِيرٌ مُبِينٌ﴾، ﴿وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ فَإِذَا جَاءَ أَمْرُ اللَّهِ قُضِيَ بِالْحَقِّ﴾. به هر حال معنای مجموع دو جمله آیه چنین است: من هیچ یک از این حوادث را به غیب و از ناحیه خود نمی‌دانم، بلکه من تنها پیروی می‌کنم آنچه را که از این حوادث به من وحی می‌شود.

منابع

1. خامه‌گر، محمد، مقاله «سوره احقاف»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۲
2. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره احقاف»، دانشنامه معاصر قرآن کریم