سوره هود در علوم قرآنی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره هود است. سوره هود از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره همزه در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

سوره یازدهم قرآن و پنجاه و دومین آن به ترتیب نزول، نازل شده در مکه با موضوع محوری توحید و معاد. در این سوره داستان حضرت هود (ع)، پیامبر قوم عاد به طور مشروح بیان شده است. از آیه وَإِلَى عَادٍ أَخَاهُمْ هُودًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُواْ اللَّهَ مَا لَكُم مِّنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ إِنْ أَنتُمْ إِلاَّ مُفْتَرُونَ يَا قَوْمِ لا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِنْ أَجْرِيَ إِلاَّ عَلَى الَّذِي فَطَرَنِي أَفَلاَ تَعْقِلُونَ وَيَا قَوْمِ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَيْهِ يُرْسِلِ السَّمَاء عَلَيْكُم مِّدْرَارًا وَيَزِدْكُمْ قُوَّةً إِلَى قُوَّتِكُمْ وَلاَ تَتَوَلَّوْا مُجْرِمِينَ قَالُواْ يَا هُودُ مَا جِئْتَنَا بِبَيِّنَةٍ وَمَا نَحْنُ بِتَارِكِي آلِهَتِنَا عَن قَوْلِكَ وَمَا نَحْنُ لَكَ بِمُؤْمِنِينَ إِن نَّقُولُ إِلاَّ اعْتَرَاكَ بَعْضُ آلِهَتِنَا بِسُوءٍ قَالَ إِنِّي أُشْهِدُ اللَّهِ وَاشْهَدُواْ أَنِّي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ مِن دُونِهِ فَكِيدُونِي جَمِيعًا ثُمَّ لاَ تُنظِرُونِ إِنِّي تَوَكَّلْتُ عَلَى اللَّهِ رَبِّي وَرَبِّكُم مَّا مِن دَابَّةٍ إِلاَّ هُوَ آخِذٌ بِنَاصِيَتِهَا إِنَّ رَبِّي عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ فَإِن تَوَلَّوْا فَقَدْ أَبْلَغْتُكُم مَّا أُرْسِلْتُ بِهِ إِلَيْكُمْ وَيَسْتَخْلِفُ رَبِّي قَوْمًا غَيْرَكُمْ وَلاَ تَضُرُّونَهُ شَيْئًا إِنَّ رَبِّي عَلَىَ كُلِّ شَيْءٍ حَفِيظٌ وَلَمَّا جَاءَ أَمْرُنَا نَجَّيْنَا هُودًا وَالَّذِينَ آمَنُواْ مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِّنَّا وَنَجَّيْنَاهُم مِّنْ عَذَابٍ غَلِيظٍ وَتِلْكَ عَادٌ جَحَدُواْ بِآيَاتِ رَبِّهِمْ وَعَصَوْا رُسُلَهُ وَاتَّبَعُواْ أَمْرَ كُلِّ جَبَّارٍ عَنِيدٍ وَأُتْبِعُواْ فِي هَذِهِ الدُّنْيَا لَعْنَةً وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ أَلا إِنَّ عَادًا كَفَرُواْ رَبَّهُمْ أَلاَ بُعْدًا لِّعَادٍ قَوْمِ هُودٍ . به همین مناسبت و نیز تکرار پنج بار نام «هود» و بیان داستان قوم او به صورت مشروح‌تر نسبت به جاهای دیگر قرآن، آن را سوره «هود» می‌نامند و نام دیگری ندارد.

سوره هود مکی است. پنجمین سوره‌ای است که با حروف مقطعه آغاز می‌شود. این سوره از سوره‌های «مئون» و از لحاظ حجم و اندازه متوسط است و حدود دو سوم یک جزء قرآن را تشکیل می‌دهد. آیات این سوره به عدد کوفی ۱۲۳ آیه و به عدد مدنی ۱۲۲ آیه و به عدد بصری ۱۲۱ آیه است که رقم اول صحیح و مشهور است. کلمات آن ۱۹۴۸ کلمه و حروف آن ۸۷۲۰ حرف است.

فضیلت سوره هود

به روایت ترمذی، «عَنِ اِبْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: قَالَ أَبُو بَكْرٍ: يَا رَسُولَ اَللَّهِ قَدْ أَسْرَعَ إِلَيْكَ اَلشَّيْبُ؟ قَالَ شَيَّبَتْنِي هُودُ وَ اَلْوَاقِعَةُ وَ اَلْمُرْسَلاَتُ وَ عَمَّ يَتَسَاءَلُونَ». پیامبر (ص) فرمود: سوره هود، واقعه، مرسلات، عم یتسالون و شمس مرا پیر کرد. "قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: مَا نَزَلَتْ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ فِي جَمِيعِ الْقِرَانِ أَيَّةُ أَشَدَّ وَ لَا أَشُقُّ عَلَيْهِ مِنْ هَذِهِ الاية، وَ لِهَذَا قَالَ عَلَيْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ: الگو:متن حدی".

طبرسی در مجمع البیان نقل کرده است که پیغمبر (ص) فرمود: « شَيَّبَتْنِي هُودُ وَ أَخَوَاتِهَا الْحَاقَّةِ وَ الْواقِعَةُ...» «سوره هود و سوره‌هایی مانند «حاقه»، «واقعه»، «غاشیه» و نبأ مرا پیر کرد». پیامبر (ص) فرمود: «مَنْ قَرَأَهَا أُعْطِيَ مِنَ اَلْأَجْرِ عَشْرَ حَسَنَاتٍ بِعَدَدِ مَنْ صَدَّقَ بِنُوحٍ وَ كَذَّبَ بِهِ وَ هُودٍ وَ صَالِحٍ وَ شُعَيْبٍ وَ لُوطٍ وَ إِبْرَاهِيمَ وَ مُوسَى، وَ كَانَ يَوْمَ اَلْقِيمَةِ مِنَ اَلسُّعَدَاءِ»، «هر کس این سوره مبارکه را بخواند به شماره هر کس که به نوح، هود، صالح، شعیب، لوط، ابراهیم و موسی ایمان آورده و یا آنان را تکذیب نموده است، ده پاداش به او ارزانی می‌شود و در روز رستاخیز در زمره نیک‌بختان راستین خواهد بود».

حضرت باقر (ع) فرمود: «‏ مَنْ قَرَأَ سُورَةَ هُودٍ فِي‏ كُلِّ‏ جُمُعَةٍ بَعَثَهُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِي زُمَرِ النَّبِيِّينَ وَ حُوسِبَ حِسَاباً يَسِيراً وَ لَمْ يُعْرَفْ لَهُ خَطِيئَةٌ عَمِلَهَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ»، «هر کس سوره مبارکه هود را هر جمعه تلاوت کند، خدا او را در روز رستاخیز در میان پیامبران خویش بر می‌انگیزد و در هنگامه حسابرسی، حساب او آسان می‌شود و در آن روز سرنوشت سازوکار خلاف و خطایی در پرونده عمل او باقی نمی‌ماند».

این سوره همان‌طور که از آغاز و انجامش و از زمینه‌ای که در همه آیاتش به دست می‌آید در صدد بیان غرض آیات قرآنی (با همه کثرت و تفاوتی که در آنها وجود دارد) می‌باشد و به تعبیر دیگر می‌خواهد از مضامین همه آنها خلاصه‌گیری کند و خاطرنشان می‌سازد که اساس و جان تمامی معارف مختلفی که آیات قرآنی متضمن آن است یک حقیقت است. و آن حقیقت چون روح در تمامی آن معارف جریان یافته و آن یک حقیقت، اصل و همه اینها شاخه و برگ آنند. و آن عبارت است از توحید حق تعالی، البته توحیدی که قرآن معرفی می‌کند و آن عبارت است از اینکه انسان معتقد باشد خدای تعالی، رب همه اشیای عالم است و غیر از خدای تعالی در همه عالم ربی وجود ندارد و نیز انسان به تمام معنای کلمه، تسلیم او شود و حق ربویت او را اداء کند و دلش جز برای او خاشع نگشته، بدنش جز در برابر او خضوع نکند، خضوع و خشوعش تنها در برابر او جل جلاله باشد و این توحید، اصلی است که با همه اجمالی که دارد متضمن تمامی تفاصیل و جزئیات معانی قرآنی است چه معارفش و چه شرایعش و به عبارت دیگر، اصلی است که اگر شکافته شود همان تفاصیل می‌شود و اگر آن تفاصیل فشرده شود به این اصل واحد برگشت می‌کند.

تحدّی و هماوردطلبی به مثل قرآن، از آنجا که کفار، خدایی بودن قرآن را انکار می‌کردند و معتقد بودند که ساخته خود پیامبر است؛ لذا خداوند به پیامبر دستور م‌یدهد که در جواب آنها بگوید؛ أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَيَاتٍ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ.

مضامین اصلی سوره هود، نهضت انبیاء (نوح، هود، صالح، لوط، شعیب، ابراهیم و موسی (ع))، مبارزه با فساد و انحراف و حرکت و استقامت در راه مستقیم حق، اثبات حقانیت وحی و اعجاز قرآن، مسئله علم خدا به تمام امور و آزمایش انسان در مسیر تکامل و انتخاب احسن، مبارزه اساسی با بیدادگران، مقایسه سرنوشت دنیا خواهان و مؤمنین، رابطه ایمان و سقوط جامعه‌ها و نام‌های نیکوی خداوند؛ مانند: حکیم خبیر، وکیل، حفیظ، حمید مجید، رحیم و ودود است.

مقاصد سوره

1. وصف قرآن به احکام مشتمل بر امر و نهی و تفصیل آنها و به صورت بشارت و انذار، ثواب و عقاب و تمایز بین درست و نادرست یا حق و باطل.
2. عنایت خدا به همه مخلوقات روی زمین، قدرت بر انجام همه امور از خلقت تا بعثت که مقتضی علم خدا به همه معلومات است.
3. اسلوب دعوت در این سوره مبتنی بر وعده و تهدید است، مانند آیات: أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنَّنِي لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ وَبَشِيرٌ، وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ كَبِيرٍ، وَتِلْكَ عَادٌ جَحَدُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ وَعَصَوْا رُسُلَهُ وَاتَّبَعُوا أَمْرَ كُلِّ جَبَّارٍ عَنِيدٍ * وَأُتْبِعُوا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا لَعْنَةً وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ أَلَا إِنَّ عَادًا كَفَرُوا رَبَّهُمْ أَلَا بُعْدًا لِعَادٍ قَوْمِ هُودٍ.
4. اصول عقائد اسلامی مانند توحید، معاد، ثواب و جزاء در قیامت، عمل صالح و اثبات نبوت حضرت محمد (ص). پنجم: بیان سنت الهی در تاریخ و فلسفه تاریخ و جامعه، مانند عاقبت ستمگران و مفسدین در زمین و آنکه ظلم، گناه، جرم، اتراف، اسراف و طغیان موجب هلاکت امم است.
5. صفات نفس و فضائل و رذائل اخلاقی را که مصادر اعمال خیر و شر هستند، و حسنات و سیئات، و صلاح و فساد. و فضائل انبیاء و مؤمنین و اعتقادات و رفتار شنیع کافرین.
6. روش و رفتار مفسدین در دشمنی کردن با اصلاح طلبان.
7. عاقبت وخیم ظلم و طغیان و یاری آنان و تکیه کردن بر ظالمین.
8. هدف قصص قرآنی تثبیت قلب نبی اکرم (ص) و پیروان راستین او به حقایق الهی و یاوری حضرت حق است.
9. تأکید بر فضلیت صبر در سختی و رفاه و اوقات خوب و بد.
10. استقامت برای پیشگیری از فساد در زمین و دعوت به اصلاحات به شیوه‌ای الهی.
11. نقش مصلحین در نجات و ارشاد و اصلاح جامعه از ظلم و گناه.
12. اشاره به نهضت انبیاء برای اصلاح و رشد انسان و جامعه.
13. مقایسه سرانجام اهل دنیا و صالحین.
14. تقسیم انسان‌ها از جهت عاقبت‌شناسی به شقی و سعید.

آهنگ و غرض کلی سوره هود

این سوره همه معارف قرآنی را نخست در چهار آیه اول به طور اجمال ذکر نموده است و اساساً این کتاب کریم با وجود تفاوت آیات و جزئیاتش جز یک غرض را دنبال نمی‌کند، غرض واحدی که در هر موردی شکلی خاص به خود می‌گیرد. در یک مورد اصلی دینی و در موردی دیگر حکمی اخلاقی، شرعی یا سیاسی و یا قضایی و یا غیر آن است، به طوری که هر قدر از ریشه به سوی شاخه و از شاخه به شاخه‌ای باریک‌تر برده شود از آن معنای واحد محفوظ، خارج نگشته و آن غرض اصلی گم نمی‌شود. پس آن ریشه، اصلی است واحد که وقتی تجزیه و ترکیب می‌شود به صورت یک یک آن اجزاء و تفاصیل عقاید و اخلاق و اعمال در می‌آید و آن عقاید و اخلاق و اعمال وقتی تحلیل می‌شود به شکل آن ریشه اصلی و آن روح دمیده در همه آنها آشکار می‌شود. و بنابراین، توحید خدای تعالی اگر آن طور که لایق ساحت قدس و عزت و کبریایی او است در نظر گرفته شود، آن توحید در مقام اعتقاد مثلاً به صورت اثبات اسماء و صفات حسنای الهی و اعتقاد داشتن به آنها در می‌آید و در مقام اخلاق، آدمی را متخلق به اخلاق کریمه‌ای از قبیل رضا، تسلیم، شجاعت، عفت، سخاء و... و مبرای از صفات رذیله می‌سازد و در مرحله عمل وادار به اعمال صالح و تقوای از محرمات الهی می‌کند.

سپس در طول سوره به تفصیل آن می‌پردازد، البته آن تفصیل را در قالب انذار و تبشیر ریخته، انذار و تبشیری که با ذکر سنت جاری خدا در بندگان و ایراد اخبار امت‌های گذشته و داستان اقوام نوح و هود و صالح و لوط و شعیب و موسی ادامه می‌یابد و سرنوشتی که مستکبران از پذیرفتن دعوت الهی و نیز افساد در زمین صورت می‌دهند بیان می‌شود و نیز به توصیف وعده‌های الهی برای مؤمنین و صاحبان اعمال صالح و توصیف تهدیدهایی که خدا به کفار و تکذیب‌گران آیاتش داده می‌پردازد و در خلال این مسائل، امور دیگری از معارف الهی راجع به توحید، نبوت و معاد را نیز خاطرنشان می‌سازد.

این سوره از نظر معنا و موضوع بحث، نظیر سوره یونس است که متعرض عقاید اسلام است از الهیات و نبوت‌ها و مسئله برانگیخته شدن و پاداش و اعمال صالح. با این تفاوت که در سوره یونس داستان‌هایی که آمده به طور اجمال آمده بود و در این سوره به طور مفصل‌تر ذکر شده است. این دو سوره در مقام بیان دو غرض مختلف‌اند، دو غرضی که اصلاً ربطی به هم ندارند و برگشت هیچ یک از آن دو به دیگری نیست. سوره یونس در مقام بیان این معنا است که سنت جاری خدای تعالی در بین هر پیامبری نسبت به امتش این بوده است که اگر امتش او را تکذیب می‌کردند بین آن رسول و امتش حکمی کرده که لازمه آن حکم هلاک آن امت بود و امت اسلام هم از این سنت کلی مستثنی نیست. در نتیجه، این امت هم اگر تکذیب کند بر سرش همان می‌آید که بر سر امت‌های دیگر آمد، ولی سوره هود این هدف را دنبال می‌کند که بفهماند معارف قرآنی طوری است که اگر تحلیل شود سر از توحید خالص در میآورد، به طوری که اگر توحید را هم بخواهیم تجزیه و ترکیب کنیم سر از همان معارف و اصول و فروع دین در میآورد. در این سوره پیوستگی آیات و مضامین به یکدیگر به خوبی روشن است.

آیات نامدار و مشهور

1. أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنَّنِي لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ وَبَشِيرٌ،
2. إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ،
3. فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ،
4. مَثَلُ الْفَرِيقَيْنِ كَالْأَعْمَى وَالْأَصَمِّ وَالْبَصِيرِ وَالسَّمِيعِ هَلْ يَسْتَوِيَانِ مَثَلًا أَفَلَا تَذَكَّرُونَ،
5. فَلَا تَسْأَلْنِ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ،
6. فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي قَرِيبٌ مُجِيبٌ،
7. أَلَيْسَ الصُّبْحُ بِقَرِيبٍ،
8. إِنْ أُرِيدُ إِلَّا الْإِصْلَاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَمَا تَوْفِيقِي إِلَّا بِاللَّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ أُنِيبُ،
9. وَاسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي رَحِيمٌ وَدُودٌ،
10. يَوْمَ يَأْتِ لَا تَكَلَّمُ نَفْسٌ إِلَّا بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِيٌّ وَسَعِيدٌ،
11. فَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَمَنْ تَابَ مَعَكَ وَلَا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ،
12. إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ ذَلِكَ ذِكْرَى لِلذَّاكِرِينَ،
13. وَاصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ،
14. وَكُلًّا نَقُصُّ عَلَيْكَ مِنْ أَنْبَاءِ الرُّسُلِ مَا نُثَبِّتُ بِهِ فُؤَادَكَ وَجَاءَكَ فِي هَذِهِ الْحَقُّ وَمَوْعِظَةٌ وَذِكْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ،
15. وَلِلَّهِ غَيْبُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَإِلَيْهِ يُرْجَعُ الْأَمْرُ كُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَتَوَكَّلْ عَلَيْهِ وَمَا رَبُّكَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ.

منابع

1. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره هود»، دانشنامه معاصر قرآن کریم