عبدالله بن مسعود هذلی در علوم قرآنی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عبدالله بن مسعود هذلی است. عبدالله بن مسعود هذلی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عبدالله بن مسعود هذلی در تاریخ اسلامی - عبدالله بن مسعود هذلی در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

عبدالله بن مسعود - معروف به ابن مسعود - که به لحاظ‍ نام مادرش «امّ‌عبد» به او «ابن امّ عبد» نیز گفته‌اند، یکی از اصحاب رسول خدا (ص) است که برحسب نقل مشهور، در شصت و چند سالگی در سال ۳۲ هجری در مدینه وفات کرد در بقیع به خاک سپرده شد.

بنابراین، می‌توان گفت وی حدودا هفده ساله بوده که پیامبر (ص) به رسالت مبعوث شده است و در وقت هجرت آن حضرت به مدینه، سی ساله و در وقت رحلت آن حضرت، چهل ساله بوده و حدود ۲۲ سال پس از پیامبر (ص) از دنیا رفته است.

از نقل مورخان استفاده می‌شود که وی در سال‌های اول بعثت اسلام آورده و از مسلمانان نخستین بوده است و گفته‌اند او بعد از رسول خدا (ص) اول کسی بود که در مکه قرآن را آشکار قرائت کرد و به گوش قریش رسانید و بدین‌رو در راه خدا آزار کشید.

جمعی او را از مفسران صحابی به شمار آورده‌اند و شاهدی که برای آن می‌توان ذکر کرد، نخست، روایات و آرای تفسیری فراوانی می‌باشد که در کتب شیعه و سنّی از وی نقل شده است، و دیگر روایتی می‌باشد که طبری از مسروق نقل کرده است که عبدالله (ابن مسعود) سوره‌ای از قرآن را بر ما قرائت می‌کرد، سپس دربارۀ آن برای ما حدیث می‌گفت و در طول روز آن را تفسیر می‌کرد. سند این روایت قابل اعتماد نیست، ولی با توجه به کثرت روایات و آرای تفسیری نقل شده از وی، در مفسر بودن او تردیدی نیست، به‌ویژه که گفته‌اند وی مصحفی داشته و در بین آیات آن، کلمه یا جمله‌ای را برای توضیح و تفسیر آیات افزوده و آیات را همراه با آن قرائت می‌کرده است؛ برای مثال، سیوطی از وی نقل کرده است که در زمان رسول خدا (ص) يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ «أَنَّ عَلِيّاً مَوْلَى الْمُؤْمِنِينَ»، وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ قرائت می‌کردیم

زمخشری در ذیل آیه كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ...گفته است: در قرائت عبدالله (ابن مسعود) كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً- «فَاخْتَلَفُوا» - فَبَعَثَ اللَّهُ است ؛ زیرا اگر این نقل‌ها صحیح و چنین قرائت کرده باشد، تردیدی نیست که جملۀ اضافی را از باب تفسیر و تأویل آیات ذکر می‌کرده است و منظورش از اینکه در زمان رسول خدا (ص) چنین قرائت می‌کردیم، قرائت همراه با تأویل و تفسیر بوده و در نتیجه، مصحف وی نیز شامل نکات تفسیری است.

از آنچه در مدت عمر، تاریخ وفات و اسلام آوردن وی بیان کرده‌اند، به‌دست می‌آید که بیشتر عمر وی در مصاحبت با رسول خدا (ص) سپری شده و حدود ۲۲ سال پس از رحلت رسول خدا (ص) نیز در حال حیات بوده است و از روایاتی که در شرح‌حال وی یا به واسطۀ وی نقل شده، استفاده می‌شود که وی بخشی از دانش قرآنی و تفسیری خود را از رسول خدا (ص) و بخشی را از امیر مؤمنان علی (ع) فراگرفته است؛ برای نمونه، از وی نقل شده که هفتاد سورۀ قرآن را از دهان رسول خدا (ص) فراگرفتم.

علامه مجلسی حدیثی را در حدود هیجده صفحه با عنوان "وصیة النبیّ (ص) الی عبدالله بن مسعود" از وی نقل کرده است که در ضمن آن تفسیر برخی آیات با بیان رسول خدا (ص) نیز دیده می‌شود. همچنین از وی روایت کرده‌اند که گفت: اگر کسی را داناتر از خود به کتاب خدا سراغ داشتم به سوی او سفر می‌کردم. مردی به او گفت: آیا علی (ع) را ملاقات کرده‌ای‌؟ گفت: آری، او را ملاقات کرده و از او علم قرآن فراگرفته و قرائت قرآن آموخته‌ام؛ او بهترین مردم و عالم‌ترین آنان بعد از رسول خدا (ص) بود و او را چون دریایی روان دیدم.

روایات و اقوال دانشمندان در تشیّع و متابعت محض او از امیر مؤمنان علی (ع) مختلف است. براساس روایت صدوق در خصال، او یکی از دوازده نفری بوده که نشستن ابوبکر بر مستند خلافت را انکار کرده و به جماعت قریش گفته است: «شما می‌دانید و خوبان شما نیز می‌دانند که اهل بیت پیامبر (ص) از شما به پیامبر نزدیک‌ترند و اگر شما این امر (خلافت) را به دلیل خویشاوندی با رسول خدا (ص) ادعا می‌کنید و می‌گویید ما سابقه داریم پیش از شما به اسلام گرویده‌ایم اهل پیامبر شما از شما به رسول خدا (ص) نزدیک‌ترند و سابقۀ آنها به اسلام از شما بیشتر است و بعد از پیامبرتان علی بن ابی طالب (ع) صاحب این امر خلافت است؛ پس آنچه را خدا برای او قرار داده است، به او واگزارید و از آن سرمپیچید که زیانکار گردید». به‌واسطۀ ایشان روایاتی از رسول خدا (ص) نقل شده که بعد از آن حضرت دوازده خلیفه، به عدد رهبران بنی اسرائیل، می‌باشد و ابو الصلاح در تقریب او را از کسانی که به ولایت ائمه اطهار (ع) معروف هستند، به شمار آورده و از حضرت علی (ع) روایت شده است: زمین به خاطر هفت نفر خلق شده، مردم به خاطر آنها روزی داده می‌شوند، باران بر آنان باریده می‌شود و یاری می‌شوند؛ ابو ذر، سلمان، مقداد، عمار، حذیفه و عبدالله بن مسعود و من امام آنها هستم و آنها کسانی هستند که در نماز بر حضرت فاطمه (س) حضور داشتند.

موضع‌گیری او در برابر عثمان و دستور عثمان به اخراج او از مسجد و شکسته شدن دنده‌اش در اثر آن و تازیانه زدن بر او به خاطر نماز خواندن بر ابو ذر در کتاب‌ها آمده است.

مامقانی- رجال‌شناس معروف شیعه - او را امامی ممدوح بلکه ثقه (مورد اعتماد) معرفی کرده و به اموری بر طهارت و قائل نبودن او به امامت غیر امیر مؤمنان استدلال کرده است و از سید مرتضی نقل شده که فرموده است: «در پاکی و فضل و ایمان ابن مسعود و مدح و ثنای رسول خدا (ص) بر او و اینکه با حالت پسندیده از دنیا رفته است، در بین امّت اختلافی نیست». ولی برخی روایات گویای آن است که تابع محض امیر مؤمنان نبوده و در برخی از مسائل رأی مستقل داشته است. کشّی فرموده است: وضعیت ابن مسعود و حذیفه را از فضل بن شاذان پرسیدند، وی گفت: حذیفه مثل ابن مسعود نبوده است؛ زیرا حذیفه رکن بوده و ابن مسعود خوبی و بدی را به‌هم آمیخته و با قوم همکاری داشته و همراه آنان کج شده و به آنان قائل گردیده است.

آیت الله خویی بعد از نقل کلام کشّی و روایات دال بر تشیّع او و حکم به ضعف آن روایات و ذکر روایاتی که نشان می‌دهد تابع محض امیر مؤمنان نبوده، فرموده است: از آنچه ذکر کردیم به‌دست می‌آید: «ثابت نیست که عبدالله بن مسعود ولایت علی (ع) را پذیرفته و به حق قائل شده باشد، ولی با وجود آن، وثاقت او بعید نیست؛ زیرا در اسناد کامل الزیارات واقع شده است و بعد از نقل کلامی از ابن حجر - رجال‌شناس معروف اهل تسنّن - در مدح و عظمت او فرموده است: «براین اساس، سید مرتضی در شافی از باب جدل در برابر مخالفان، او را ثنا گفته و به روایاتش استدلال کرده است».

محقق تستری نیز بعد از نقل کلام کشی و حمل کلام سید مرتضی بر جدل و نقض بر عامّه و ذکر روایاتی دال بر استقلال رأی او در برابر امیر مؤمنان (ع)، در روایاتی که مامقانی دال بر طهارت و قائل نبودن او به امامت غیر حضرت علی (ع) دانسته، مناقشه کرده است .

باتوجه به آنچه نقل شد، می‌توان گفت: عظمت و وثاقت او در نزد اهل تسنّن مورد اتفاق است و در نزد شیعه نیز هرچند روایات و کلمات در مورد او مختلف می‌باشد، ولی باتوجه به مجموع روایات و کلمات، به‌نظر می‌آید که وی خلافت خلفا را ناحق و علی (ع) را صاحب خلافت می‌دانسته و از نظر علمی نیز شاگرد آن حضرت بوده و از آن حضرت استفادۀ علمی برده است، ولی همانند سلمان و مانند او، شیعۀ خالص به‌گونه‌ای که در برابر آن حضرت هیچ رأیی را از خود ابراز نکند، نبوده است و باتوجه به اینکه مدح فراوانی درباره او شده و از کسی تصریح به عدم وثاقت وی دیده نشده است، بعید نیست که به وثاقت او اطمینان حاصل شود و روایاتی که از طریق صحیح به واسطۀ ایشان از رسول خدا (ص) یا امیر مؤمنان (ع) نقل شده، قابل اعتماد باشد و باتوجه به روایات و آرایی که از او در معنای آیات قرآن در کتب تفسیری شیعه و سنّی نقل شده، تردیدی در مفسّر بودن او راه نمی‌یابد، ولی آرای تفسیری نقل شده از وی کمتر از آرای تفسیری منسوب به ابن عباس است و شهرت تفسیری ابن عباس بیش از او می‌باشد و ایشان نیز از مفسران عالم به همۀ معانی واقعی قرآن نبوده و دلیل بر آن، افزون بر آنچه در مورد ابن عباس بیان شد، روایت معتبر منصور بن حازم است که وی در آن روایت ضمن گزارش مناظره خود با غیر معتقدین به امامت، برای امام صادق (ع) چنین گفته است: «فَقُلْتُ لَهُمْ مَنْ قَيِّمُ الْقُرْآنِ فَقَالُوا ابْنُ مَسْعُودٍ قَدْ كَانَ يَعْلَمُ وَ عُمَرُ يَعْلَمُ وَ حُذَيْفَةُ يَعْلَمُ قُلْتُ كُلَّهُ قَالُوا لَا فَلَمْ أَجِدْ أَحَداً يُقَالُ إِنَّهُ يَعْرِفُ ذَلِكَ كُلَّهُ إِلَّا عَلِيّاً (ع)»؛ به آنان غیرمعتقدان به امامت گفتم: قیّم قرآن به‌پا دارنده قرآن که قرآن را طبق واقع تفسیر کند کیست‌؟ گفتند: ابن مسعود تحقیقا معنای قرآن را می‌دانست و... گفتم: همۀ آن را می‌دانست‌؟ گفتند: نه، هیچ‌کس را جز علی نیافتم که بگویند او همه قرآن را می‌دانسته است».

منابع

1. بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن