مسئولیت‌پذیری در جامعه‌شناسی اسلامی

مقدمه

یکی از بزرگ‌ترین مواهبی که خداوند به انسان کرامت کرده، اینکه وی را شایسته تکلیف و مسئولیت قرار داده است. امری که در صورت التزام درست، تکامل و تعالی انسان را تضمین می‌کند. فرد مسئول به کسی گفته می‌شود که در مقابل مقام بالاتر و بر‌تر از خود، پاسخ‌گو بوده و همواره خواست و رضایت او را جست‌و‌جو کند. در نظام ارزشی اسلام، بزرگ‌ترین و برجسته‌ترین مقامی که فراتر از مقامات عادی، انسان را در همه عرصه‌های مسؤلیتی (مسئولیت در قبال خود، دیگران، جامعه و خداوند)، تحت نظارت و کنترل داشته و او را مورد سؤال و بازخواست قرار خواهد داد و انسان لاجرم باید برای جلب رضای او، همه مساعی خویش را مبذول دارد، خداوند تعالی است. ما هنگامی مورد سؤال و بازخواست قرار خواهیم گرفت که عمل و نیت ما با موازین، معیارها، احکام و قوانین دینی یا مورد تأیید دین، انطباق و همسویی نداشته باشد؛ از این‌رو، تخلف از وظایف و مسئولیت‌های محوله در هر سطح، آثار و پیامدهای وضعی و تکلیفی مختلفی در دنیا و آخرت دارد. قرآن کریم در آیاتی چند، مؤمنان را به رعایت تکالیف و وظایف و مسئولیت‌شناسی متعهدانه توجه و تنبه داده است. شهید مطهری در توضیح این اصل مترقی می‌نویسد: از خصوصیات دین مقدس اسلام این است که مسئولیت مشترک به وجود آورده است. همه مسئول حفظ و رعایت و راهنمایی و هدایت یکدیگرند. هر کس که خود را در برابر اسلام مسئول می‌شمارد، خود به خود نسبت به سازمان رهبری آن احساس مسئولیت می‌کند[۱]. احساس مسئولیت داشتن، خود را در قالب ادای حقوق و انجام تکالیف متبلور می‌سازد. شهید مطهری، همچنین در توضیح رابطه حق و تکلیف و نسبت آن با مسئولیت می‌نویسد: حق و تکلیف دوش به دوش یکدیگرند، این طور نیست که همه حق‌ها را به بعضی داده باشند و همه تکلیف‌ها را بر دوش بعضی دیگر گذاشته باشند. “حق” بهره است و “تکلیف” زحمت و کار و مشقت، هر کس که از اجتماع بهره‌ای (می‌برد) باید به همان نسبت متحمل زحمت و به دوش کشیدن بار اجتماع باشد....[۲]

آیات قرآنی مرتبط

  1. وظیفه‌شناسی، ویژگی پیامبران الهی: ﴿وَكَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ وَكَانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا[۳].
  2. آیاتی نیز مؤمنان را به ادای وظایف و تکالیف اجتماعی تحریک و ترغیب کرده[۴] و به پیامد سرپیچی و تمرد از آنها توجه داده است[۵]. برخی آیات نیز از ایثارگری انصار در پذیرش مسئولانه مهاجران و اعطای کمک به آنها به رغم نیاز خود، تحسین و تمجید کرده است[۶].[۷]

منابع

پانویس

  1. مرتضی مطهری، ده گفتار، ص۲۷۹.
  2. شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۳۰.
  3. «و خانواده خود را به نماز و زکات فرمان می‌داد و نزد پروردگار خویش پسندیده بود» سوره مریم، آیه ۵۵.
  4. ﴿وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ «و مؤمنان نباید همگی رهسپار (جهاد یا آموختن دانش) شوند؛ اما چرا از هر گروه ایشان دسته‌ای رهسپار نمی‌گردند تا دین آگاه شوند و چون نزد قوم خود باز آمدند آنها را بیم دهند باشد که بپرهیزند» سوره توبه، آیه ۱۲۲؛ ﴿وَمَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيرًا «و چرا شما در راه خداوند نبرد نمی‌کنید و (نیز) در راه (رهایی) مستضعفان از مردان و زنان و کودکانی که می‌گویند: پروردگارا! ما را از این شهر که مردمش ستمگرند رهایی بخش و از سوی خود برای ما سرپرستی بگذار و از سوی خود برای ما یاوری بگمار» سوره نساء، آیه ۷۵.
  5. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَيْهَا مَلَائِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ «ای مؤمنان! خود و خانواده خویش را از آتشی بازدارید که هیزم آن آدمیان و سنگ‌هاست؛ فرشتگان درشتخوی سختگیری بر آن نگاهبانند که از آنچه خداوند به آنان فرمان دهد سر نمی‌پیچند و آنچه فرمان یابند بجای می‌آورند» سوره تحریم، آیه ۶.
  6. ﴿وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ «و (نیز برای) کسانی است که پیش از (آمدن) مهاجران، در خانه (های مدینه) و (پایگاه) ایمان، جای داشته‌اند؛ کسانی را که به سوی آنان هجرت کرده‌اند، دوست می‌دارند و در دل به آنچه به مهاجران داده‌اند، چشمداشتی ندارند و (آنان را) بر خویش برمی‌گزینند هر چند خود نیازمند باشند. و کسانی که از آزمندی جان خویش در امانند، رستگارند» سوره حشر، آیه ۹.
  7. شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۳۰.