هجرت در جامعه‌شناسی اسلامی

هجرت از جامعه نامطلوب

انسان موجودی اجتماعی است و زندگی اجتماعی‌اش به شدت با سایر اعضا پیوند خورده است. زیستن کنار دیگران هنگامی مطلوب است که انسان را به هدف‌ها و کمال مطلوب خویش برساند؛ از این‌رو، اگر فرد با اعضای جامعه احساس ناهمخوانی جدی کند و نتواند طبق باورها، ارزش‌ها، آرمان‌ها و نظام ترجیحی خویش عمل کند و تسلیم شدن به فرهنگ حاکم و عمل طبق معیارهای متعارف را نیز مانع تکامل خویش بپندارد، قاعدتاً باید در صدد یافتن محیط دیگری باشد که امکان زیست وفق منویاتش را فراهم می‌سازد یا دست‌کم هزینه‌های کمتری بر او تحمیل می‌کند. در چنین شرایطی “هجرت” ضرورت می‌یابد. قرآن کریم مؤمنانی را که در محیط نامناسب و شرایط طاقت‌فرسا گرفتار آمده‌اند و راه گریزی نمی‌یابند و نمی‌توانند جمع را با خود همسو کنند، به هجرت دایم یا موقت توصیه کرده است. به اعتقاد شهید مطهری وظیفه ما در درجه اول مساعد کردن محیط برای زندگی اسلامی است و در صورت ناتوانی و احساس اینکه در محیط موجود، ایمان خود و خانواده و نسل آینده‌مان از بین می‌رود، به دستور اسلام باید محیط را رها کرد. هجرت مورد نظر همان‌طور که می‌تواند از شهری به شهری، یا کشوری به کشوری دیگر باشد، می‌تواند از محله‌ای به محله دیگر هم هم صدق کند^[۱]. تفسیر نمونه در توضیح علت هجرت در اسلام می‌نویسد: اسلام جنبه منطقه‌ای ندارد و وابسته و محدود به مکان و محیط معینی نیست و به این ترتیب علاقه‌های افراطی به محیط تولد و زادگاه و دیگر علایق مختلف از نظر اسلام نمی‌تواند مانع از هجرت مسلمان باشد^[۲].^[۳]

آیات قرآنی مرتبط

تحسین اصحاب کهف به سبب ترک جامعه منحرف: ﴿وَإِذِ اعْتَزَلْتُمُوهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ فَأْوُوا إِلَى الْكَهْفِ يَنْشُرْ لَكُمْ رَبُّكُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ وَيُهَيِّئْ لَكُمْ مِنْ أَمْرِكُمْ مِرْفَقًا﴾^[۴].
توصیه به فاصله‌گزینی از نااهلان: ﴿وَاهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِيلًا﴾^[۵].
بشارت به مهاجران در راه خدا: ﴿وَمَنْ يُهَاجِرْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يَجِدْ فِي الْأَرْضِ مُرَاغَمًا كَثِيرًا وَسَعَةً وَمَنْ يَخْرُجْ مِنْ بَيْتِهِ مُهَاجِرًا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾^[۶].
برخی آیات نیز، مستضعفان ظالم به خود را به دلیل ترک مهاجرت و تسلیم شدن به شرایط نامطلوب محیط^[۷] مورد نکوهش و توبیخ قرار داده و متقابلاً به مؤمنانی که پس از تحمل ستم، مهاجرت در راه خدا را برگزیدند، وعده پاداش عظیم دنیوی و اخروی داده است^[۸].

گفتنی است فریضه “امر به معروف و نهی از منکر” یکی از آموزه‌های متعالی اسلام در دعوت به ارزش‌ها، نظارت و کنترل جمعی محیط فرهنگی، اجتماعی و دفع و رفع منکرات و زشتی‌ها از ساحت جامعه است و در برخی سطوح جزو وظایف حاکمیت قرار می‌گیرد و از این‌رو در زمره ارزش‌های معطوف به حوزه سیاست جای دارد، اما به دلیل صبغه غالب اخلاقی و توضیح مفردات آن یعنی واژه “معروف” و “منکر” در بخش کلیدواژه‌های عام، از طرح مستقل آن در این بخش اجتناب شد.^[۹]

منابع

شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم

پانویس

↑ ر. ک: مرتضی مطهری، گنتارهای معنوی، ص۲۴۲.
↑ ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۴، ص۹۰.
↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۴۶۴.
↑ «و اکنون که از آنان و از آنچه جز خداوند می‌پرستند کناره جستید، در غار پناه گیرید تا پروردگارتان بخشایش خویش را بر شما بگسترد و از کارتان برای شما نوایی فراهم سازد» سوره کهف، آیه ۱۶.
↑ «و بر آنچه می‌گویند شکیبا باش و از آنان به نکویی دوری گزین» سوره مزمل، آیه ۱۰.
↑ «و هر کس در راه خداوند هجرت گزیند، در زمین سرپناه‌های فراوان و گستردگی (در روزی) خواهد یافت و هر که از خانه خویش برای هجرت به سوی خداوند و پیامبرش برون آید سپس مرگ او را دریابد؛ بی‌گمان پاداش او بر عهده خداوند است و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۱۰۰.
↑ ﴿إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ قَالُوا فِيمَ كُنْتُمْ قَالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الْأَرْضِ قَالُوا أَلَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا فِيهَا فَأُولَئِكَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَسَاءَتْ مَصِيرًا﴾ «از کسانی که فرشتگان جانشان را در حال ستم به خویش می‌گیرند، می‌پرسند: در چه حال بوده‌اید؟ می‌گویند: ما ناتوان شمرده‌شدگان روی زمین بوده‌ایم. می‌گویند: آیا زمین خداوند (آن‌قدر) فراخ نبود که در آن هجرت کنید؟ بنابراین، سرای (پایانی) اینان دوزخ است و بد پایانه‌ای است» سوره نساء، آیه ۹۷.
↑ ﴿وَالَّذِينَ هَاجَرُوا فِي اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَلَأَجْرُ الْآخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ﴾ «و کسانی را که پس از ستم دیدن در راه خداوند هجرت کردند در این جهان در جایی نیکو جا می‌دهیم و پاداش دنیای واپسین بزرگ‌تر است اگر می‌دانستند» سوره نحل، آیه ۴۱.
↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۴۶۴.

[1] ر. ک: مرتضی مطهری، گنتارهای معنوی، ص۲۴۲.

[2] ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۴، ص۹۰.

[3] شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۴۶۴.

[4] «و اکنون که از آنان و از آنچه جز خداوند می‌پرستند کناره جستید، در غار پناه گیرید تا پروردگارتان بخشایش خویش را بر شما بگسترد و از کارتان برای شما نوایی فراهم سازد» سوره کهف، آیه ۱۶.

[5] «و بر آنچه می‌گویند شکیبا باش و از آنان به نکویی دوری گزین» سوره مزمل، آیه ۱۰.

[6] «و هر کس در راه خداوند هجرت گزیند، در زمین سرپناه‌های فراوان و گستردگی (در روزی) خواهد یافت و هر که از خانه خویش برای هجرت به سوی خداوند و پیامبرش برون آید سپس مرگ او را دریابد؛ بی‌گمان پاداش او بر عهده خداوند است و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۱۰۰.

[7] ﴿إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ قَالُوا فِيمَ كُنْتُمْ قَالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الْأَرْضِ قَالُوا أَلَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا فِيهَا فَأُولَئِكَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَسَاءَتْ مَصِيرًا﴾ «از کسانی که فرشتگان جانشان را در حال ستم به خویش می‌گیرند، می‌پرسند: در چه حال بوده‌اید؟ می‌گویند: ما ناتوان شمرده‌شدگان روی زمین بوده‌ایم. می‌گویند: آیا زمین خداوند (آن‌قدر) فراخ نبود که در آن هجرت کنید؟ بنابراین، سرای (پایانی) اینان دوزخ است و بد پایانه‌ای است» سوره نساء، آیه ۹۷.

[8] ﴿وَالَّذِينَ هَاجَرُوا فِي اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَلَأَجْرُ الْآخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ﴾ «و کسانی را که پس از ستم دیدن در راه خداوند هجرت کردند در این جهان در جایی نیکو جا می‌دهیم و پاداش دنیای واپسین بزرگ‌تر است اگر می‌دانستند» سوره نحل، آیه ۴۱.

[9] شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۴۶۴.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]