ادب زیارت

این مدخل زیرشاخهٔ بحث زیارت است. ادب زیارت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ادب زیارت در معارف و سیره حسینی - پرسش مرتبط ندارد

ادب زیارت

رعایت ادب و آداب در هر امری، سبب دست یافتن بهتر به اهداف آن کار است. هرچیزی هم برای خود آدابی دارد، مثل آداب تجارت، آداب معاشرت، آداب کسب علم، آداب جنگ و مبارزه، آداب نماز و قرائت و... که شناخت و مراعات آنها، آن عمل را موفقیت‌آمیزتر می‌سازد و عامل را به هدف نزدیک‌تر می‌سازد.

از جمله برای زیارت هم آدابی ذکر شده است. مراعات آنها هم ثواب بیشتر دارد، هم زائر را در دستاوردهای معنوی زیارت کامیاب‌تر می‌سازد و تربیت کننده است و مایه ارتباط روحی بهتر. این آداب، برخی ظاهری است و برخی باطنی.

در کتب حدیث هم عنوان ادب ظاهری و ادب باطنی برای برخی از اعمال و سنن مطرح شده است. بی‌شک همان آداب ظاهری هم به حصول توجّه قلبی و ادب باطنی کمک می‌کند.

کیفیت زیارت کردن و جزئیات زیارت خواندن و کمّ و کیف این تشرّف و دیدار معنوی را نیز باید از اولیای دین آموخت. امام صادق (ع) به محمد بن مسلم- که از اصحاب بزرگ اوست- چنین دستورالعمل می‌دهد: "هرگاه به زیارت مرقد امیرالمؤمنین (ع) رفتی، غسل زیارت کن، پاکیزه‌ترین جامه‌هایت را بپوش، بوی خوش و عطریات استعمال کن، با آرامش و وقار و آرام آرام حرکت کن، وقتی به باب السّلام رسیدی رو به قبله بایست و سه بار تکبیر بگو، آنگاه زیارت را بخوان" این نکات، از جمله آداب ظاهری زیارت است.

در مورد آداب باطنی و توجه پیدا کردن در زیارت، مرحوم نراقی توصیه می‌کند که: "در نجف، به خاطر آور که اینجا وادی السلام و مجمع ارواح مؤمنان است و خداوند اینجا را جزء شریف‌ترین مکان‌ها قرار داده است و مدفن وصیّ پیامبر در اینجاست. همچنین مدفن آدم و نوح، در همین محلّ است". خلاصه اینکه هنگام زیارت نجف، باید توجه داشت که اینجا تربت ابوتراب است و علی (ع)، آن جاودانه مرد در اینجا آرمیده است. در این صورت، دلی از سنگ می‌باید که نلرزد و خاشع نشود و دیده‌ای بی‌فیض باید باشد تا اشکی از شوق نریزد، یا آهی از درد نکشد و داغ مظلومیت علی (ع)، او را غمگین نسازد. آن کس که به زیارت علی (ع) می‌آید، باید پای پر آبله‌اش، هرگز خسته نگردد و در راه طلب، شب از روز باز نشناسد و رنج را بر راحت برگزیند و به این دیار، با پای سر بدود و با ره‌توشه عشق سفر کند و در جوار این تجلّی‌گاه فروغ ایزدی، رحل اقامت افکند. در سایر زیارتگاه‌ها و تشرف به حرم‌های اولیا نیز چنین است.

مرحوم شیخ بهایی نیز بیان جالب و دستورالعمل خوبی دارد. وی، در یکی از سروده‌های مفصّل خویش که به عربی است، در مورد زائر امام علی (ع) و حضور قلبش و آگاهی به موقعیت زیارت، می‌گوید: "... خوشا آنکس که او را یک بار زیارت کند. ای سواره ای که راه‌های پر سنگلاخ و سوزان را می‌پیمایی و دشت‌ها و بیابان‌ها را طی می‌کنی، اگر خواستی که خدای آسمان را خشنود کرده و پس از کوردلی، به رشد برسی و در روز تشنگی قیامت، از کوثر سیراب شوی، هرگاه در سیر و سفر طولانی و دور و دراز خود، به آن دیار رسیدی و بر تربت علی (ع) ایستادی و اظهار محبت نسبت به او کردی و ریسمان استوار الهی را دیدی و پس از سیر شبانه‌ات، رویاروی نجف قرار گرفتی، پس مخواب، مگر اندکی. ره توشه و بارت را همانجا بر زمین بگذار و از آن خاک مگذر. بر آستان او بمان و همچون گرفتاری دردمند و فروتن بایست و با انبوه مردم سیر کن و غبار آن دیار را ببوی. اگر مطیع فرمان خدایی او را خشنود کن که محبت ائمه (ع)، فرضی است خدایی. از این فریضه، پاداش خود را مضاعف گردان، در این سرزمین چهره بر خاک بگذار... وقتی به آن تربت رسیدی سلام کن و شیفته و شیدای آن آستان باش. قبر کسی را آنجا زیارت کن که با والایی‌ها نمایان است. در آنجا نور را می‌بینی که فضا را آکنده است و شعاعش همه جا را فرا گرفته است. اگر در زمانش حضور نداشتی، با گریه ات یاریش کن. در حضور او بایست، فرمانش را اطاعت کن و از صاحب قبر بپرس که: چگونه زمان را درنَوَردیدی و افتخار را به دست آوردی! عاشقانه بایست و از دشمنانش بیزاری بجوی و محبت خویش را به سویش بپراکن و آشکار کن و از درگاهش مرو و به او سلام مرا برسان، سلام شیفته‌ای از دیاری دور او را زیارت کن و در قرب او بهره ور باش تا پاداش به دست آوری و نجات یابی. برخیز... و خاک آن آستان را ببوس و توجّهت را به درگاه او ابراز کن و از روی کوچکی، چهره بر خاک بگذار... در آن مکان، بسیار گریه کن و بگو: ای قسیم بهشت و دوزخ! غلامت از تو امید امان دارد، بلا او را به اینجا کشانده است و زمانه جفایش کرده و از حوادث به تو پناه آورده است. ای کشتی نجات، به تو روی آورده و در زندگی سرمایه ای جز محبت شما را ندارد. پس در سختی قبر، هنگام مرگ، او را نگهدار، که تو پناه خستگانِ روزگارانی".

در آغاز، از آداب ظاهری و باطنی زیارت پیامبر (ص) و ائمه (ع)، فقط به نقل سخن شهید اول در "دروس" اکتفا می‌کنیم که مرحوم علامه مجلسی نقل کرده است که خلاصه آن چنین است:

1. قبل از ورود به زیارتگاه، غسل کردن و با طهارت بودن؛
2. با لباس‌های پاکیزه و بوی خوش زیارت کردن؛
3. آرام قدم برداشتن و با خضوع و خشوع آمدن؛
4. بر درگاه حرم ایستادن و دعا خواندن و اجازه ورود خواستن و اگر رقّت قلب حاصل شد آنگاه وارد شدن؛
5. در برابر ضریح ایستادن و زیارتنامه خواندن؛
6. گونه راست و چپ صورت را بر ضریح نهادن و با تضرّع، از خدا حاجت خواستن؛
7. صاحب قبر را برای برآمدن حاجت و رفع نیاز، شفیع قرار دادن؛
8. دو رکعت نماز زیارت خواندن و دعاهای منقول را خواندن و تلاوت قرآن؛
9. حضور قلب داشتن در تمام مراحل زیارت، و نیز توبه و استغفار و صدقه دادن به نیازمندان و تکریم خادمین مزار.

ادب نسبت به قبر مطهر

زائری که توفیق تشرف به حرم‌ها می‌یابد، باید خود را در حریم خانه امام یا امامزاده احساس کند و هر نوع ادب لازم را رعایت کند.

سید بن طاووس توصیه می‌کند زائر، مثلًا در حرم حضرت رسول (ص)، در بدو ورود، دو رکعت نماز تحیت مسجد بخواند، سپس رو به طرف روضه نبوی و حجره شریف پیامبر (ص) کند، سلام دهد، دست به آن بکشد و استلام کند، ببوسد سپس می‌افزاید: دست‌ها را بر دیوار حجره مطهر حضرت بگذارد و بگوید: «أَتَيْتُكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ مُهَاجِراً إِلَيْك‏» و خود را مهاجری معرفی کند که به حضور پیامبر خدا (ص) ره سپرده و برای ادای این وظیفه به زیارت آمده و اگر در حال حیات توفیق دیدار نداشته، پس از وفات آمده و می‌داند که احترام آن حضرت در حال ممات، مثل حرمت او در حال حیات است و از آن حضرت بخواهد که نزد خدا شاهد این زیارت باشد، دست‌ها را به صورت خود کشد و این زیارت را نوعی بیعت به حساب آورد و دعا کند که تا آخر عمر بر همین عهد و پیمان استوار بماند سپس رو به قبر پیامبر (ص) زیارت بخواند (متن زیارت را نقل کرده‌اند: «السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا نَبِيَّ اللَّهِ وَ رَسُولَه‏» بعد از آن، رو به قبله دعاهایی بخواند که نقل شده، سپس سراغ منبر حضرت رسول (ص) برود، آن را لمس کند، تبرک بجوید و دست هایش را به صورت و چشمانش بکشد. این آداب، نشان دلدادگی و محبت است، زیارت هم قلمرو عشق و وادی دل است و زائر، اینگونه جذبه درونی خود را ابراز می‌کند.

شهید ثانی می‌‌گوید: زائر در حال زیارت، رو به مَزور بایستد، با حالت دعا تضرّع کند، سمت راست و سپس سمت چپ صورت را بر قبر بگذارد، دعا کند و از خدا حاجت بطلبد و به صاحب قبر توسل جوید تا خدا حاجتش را برآورد و او را مشمول شفاعت گرداند و در دعا اصرار و مبالغه کند، آنگاه به طرف بالای سر برود و رو به قبله دعا بخواند کیفیت ایستادن کنار قبر و نحوه زیارت، باید گویای ادب زائر باشد.

در حالات حضرت رضا (ع) آمده است که وقتی می‌‌خواست از قبر حضرت رسول (ص) وداع کند، و برای اعمال عمره به مکه رود، کنار قبر حضرت رسول (ص) آمد، در طرف بالای سر ایستاد، مشغول نماز شد، سپس شانه چپ را به قبر چسباند و نزدیک یکی از ستون‌ها چند رکعت نماز خواند شبیه این رفتار، در حدیثی از امام صادق (ع) نقل شده که چنین توصیه فرمود.

• علامه مجلسی در مورد برخی از این نقل‌ها می‌‌افزاید: گرچه پشت به حضرت رسول (ص) کردن هنگام دعا، به ظاهر نوعی خلاف ادب به شمار می‌‌رود، ولی وقتی توجه به خدا باشد و قصد زائر، پشت گرمی به حضرت رسول (ص) باشد، اشکالی ندارد. کنار قبر ایستادن و تکیه بر قبر کردن و دعای رو به قبله، از امام سجاد (ع) و سیره او هم نقل شده است.

رابطه پرهیز از حرف‌های بیهوده با زیارت

ادب دیگر در تشرف به حرم‌های مطهر، پرهیز از هر کاری است که مغایر با ادب حضور است، از جمله کلمات لغو و حرف‌های بیهوده و حرکات سبک و ناپسند و دور از شأن زیارتگاه. محدث قمی در مفاتیح الجنان (ادب بیست و یکم) می‌گوید: "ترک نمودن سخنان ناشایسته و کلمات لغو و اشتغال به صحبت‌های دنیویه که همیشه در هرجا مذموم است و قبیح و مانع رزق و جالبِ قساوت قلب است، خصوصاً در این بقاع مطهره".

هدف از زیارت، بهره وری از فیض‌های معنوی است، پرداختن به سخنان و کارهای لغو، مانع آن فیض‌ها می‌شود و چه بسا اوقات کسی در داخل حرم‌ها به چنین حرف‌ها و کارهایی سپری شود و از مائده معنوی گشوده در آن ضیافت خانه‌های آسمانی بی بهره بماند. به علاوه اینگونه حرف‌ها و حرکات و رفتارها، توجه و حضور قلب زائران دیگر را هم بر هم می‌زند و بیهوده گوی غافل، هم خودش محروم می‌ماند، هم مانع بهره‌وری روحی دیگران می‌شود. صحبت‌های بلندبلند هم، علاوه بر اینکه خلاف ادب در محضر ولیّ خداست، برای دیگران هم مزاحمت و حواس پرتی می‌آورد. مستند این نکته، به گفته بعضی از علما آیه شریفه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ﴾ است، یعنی صداهایتان را از صدای پیامبر بلندتر نکنید. رعایت این نکته یک ادب اجتماعی و معاشرتی است، حتی نه حرف‌های عادی، بلکه زیارتنامه را هم بلندبلند خواندن، به نحوی که تمرکز روحی و حضور قلبی دیگران را به هم بزند، مناسب نیست.

آنچه در این اماکن مطلوب است، آرامش و فضای آرام است تا برای پیدایش حضور قلب و روح عبادت و زیارت مؤثر باشد. سر و صداهای بسیار یا صلوات و زیارت بلندبلند، مخلّ این حالت است و رشته پیوند و اتصال زائران دیگر را از هم می‌گسلد.

رابطه لباس تمیز با زیارت

پوشیدن جامه نو و لباس تمیز و استفاده از عطر، از آداب دیگر تشرف به حرم‌های مطهر است. در روایات، هم بر "ثوب جدید" تأکید شده، هم بر "ثوب نظیف" که می‌رساند تمیزی و تازگی هردو مورد عنایت است. مرحوم فیض کاشانی به نقل از شیخ صدوق، یکی از آداب زیارت قبور ائمه (ع) در عراق و خراسان را همین نکته می‌داند. مثلًا در زیارت سیدالشهدا (ع) می‌گوید: هرگاه به زیارت آن حضرت رفتی، از کنار فرات غسل کن، لباس‌های پاکیزه بپوش و پابرهنه به سوی حرم عزیمت کن. در مورد زیارت حضرت کاظم (ع) در بغداد و زیارت امام رضا (ع) در طوس هم غسل و تمیزی و پوشیدن لباس نو را بیان می‌کند و نیز در زیارت قبر عسکریین در سامرا هم همین توصیه را دارد: «ُفَاغْتَسِلْ وَ تَنَظَّفْ وَ الْبَسْ ثَوْبَيْكَ الطَّاهِرَيْنِ » از آنجا که حالت روحی و جسمی و ظاهر و باطن در یکدگیر تأثیر متقابل دارند، نوع لباس و وضع ظاهر زائر در پدید آمدن حال مناسب روحی و ایجاد نشاط معنوی مؤثر است. لباس تمیز و نو هم همین اثر روحی را دارد. به علاوه، حرمت‌گذاری به شخصیتی که به دیدارش می‌رویم، بخشی هم در آراستگی ظاهر و مرتب و معطر بودن لباس و سر و وضع جلوه می‌کند.

جستارهای وابسته

• غسل زیارت
• لباس تمیز و آراستگی و خوشبویی‌
• وقار و طمأنینه‌
• خضوع و خشوع‌
• ذکر و تکبیر و تسبیح‌
• اذن دخول‌
• عتبه بوسی‌
• حضور در کنار قبر و بوسیدن ضریح‌
• ادب نسبت به قبر مطهر
• پرهیز از حرف‌های بیهوده و کارهای لغو
• خواندن زیارت مأثور
• دعا و تلاوت و عبادت کنار قبر
• تکریم خادمان و کمک به فقیران‌
• زیارت وداع و خداحافظی‌

منابع

1. محدثی، جواد، فرهنگ زیارت