توحید در معارف و سیره علوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث توحید است. توحید از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: توحید در قرآن - توحید در حدیث - توحید در نهج البلاغه - توحید در کلام اسلامی - توحید در اخلاق اسلامی - توحید در معارف دعا و زیارات - توحید در معارف و سیره علوی - توحید در معارف و سیره فاطمی - توحید در معارف و سیره سجادی - توحید در فقه اسلامی - توحید در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

توحید و عدل و معاد

امام (ع) پیرامون إثبات وجود خدای متعال فرمود: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الدَّالِ عَلَى وُجُودِهِ بِخَلْقِهِ وَ بِمُحْدَثِ خَلْقِهِ عَلَى أَزَلِيَّتِهِ وَ بِاشْتِبَاهِهِمْ عَلَى أَنْ لَا شَبَهَ لَهُ»؛ ستایش خدایی را می‌سزد که آفرینش مخلوقاتش دلیل وجود وی و حادث بودن آنها دلیل أزلیّت اوست. و نیز فرمود: در شگفتم از کسی که در خدا شک و تردید می‌کند در حالی که آفریده‌های خدا را می‌بیند... او با نشانه‌های تدبیر و نظام محکمی که به ما ارائه داده عظمت خویش را در برابر اندیشه‌ها، آشکارا جلوه‌گر ساخته است.

و آن‌گاه که از آن بزرگوار سؤال شد آیا پروردگار خود را دیده‌ای؟ پاسخ داد: و کیف أعبد ربّا لم أره؟؛ چگونه می‌سزد، پروردگاری را که ندیده‌ام پرستش نمایم. سپس فرمود: «لَا تُدْرِكُهُ الْعُيُونُ بِمُشَاهَدَةِ الْعِيَانِ وَ لَكِنْ تُدْرِكُهُ الْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ الْإِيمَانِ... عَظُمَ عَنْ أَنْ تَثْبُتَ رُبُوبِيَّتُهُ بِإِحَاطَةِ قَلْبٍ أَوْ بَصَرٍ»؛ چشم‌ها هرگز او را آشکارا نمی‌بیند، اما دل‌ها با نیروی حقیقت ایمان، وی را درک می‌کنند...

در دعای آن حضرت معروف به دعای صباح آمده است: ای آن‌که خود بر ذات مقدس خویش دلالت دارد و از مشابهت با آفریدگانش پیراسته و از نزدیک بودن به چگونگی‌های آفریدگانش برتر است، ای کسی که به نهاد دل‌ها نزدیک و از گردش چشم‌ها دور است و به هرآن‌چه بود قبل از به وجود آمدنش آگاهی داشت.

امام (ع) خطبه علوی خویش را سرشار از نشانه‌های آسمانی و زمینی قدرت الهی ایراد فرمود و آگاهانه و با بصیرت در آنها به تفصیل سخن گفت. نشانه‌های قدرت و عظمت خدا را به گونه‌ای تشریح کرد که مطالعه‌کننده را در برابر عظمت او، ایمان و خضوع بخشید به نحوی که هرکس به خطبه‌های آن بزرگ‌مرد گوش بسپارد، ملاحظه خواهد کرد که حضرت همان‌گونه است که خود فرمود: به خدا سوگند! اگر پرده‌ها نیز کنار رود، بر یقین من چیزی افزوده نمی‌شود.

امیر مؤمنان (ع) در مورد صفات خدای متعال تصویری دقیق ارائه داده است که در مباحث دقیق فلسفی معار تلقی شده و به منزله کلیدی است برای ورود به چنین مباحثی که اگر هدایت جهت دهنده الهی وجود نداشته باشد اندیشه‌ها در آن به گمراهی و انحراف گرفتار می‌شوند.

امام (ع) فرمود: کمال توحید و شهادت بر یگانگی خدا، اخلاص است و کمال اخلاصش آن است که وی را از صفات ممکنات پیراسته دارند، چه اینکه هر صفتی گواهی می‌دهد، غیر از موصوف و هر موصوفی گواهی می‌دهد که غیر از صفت است. آن‌کس که خدا را به (صفات ممکنات) توصیف کند وی را به چیزی مقرون دانسته و آن‌که وی را مقرون به چیزی قرار دهد، در ذات او تعدّد قائل شده است و هرکس در ذات مقدس او قائل به تعدد شود، اجزایی برایش تصور کرده است و آن‌کس که اجزایی برای او قائل شود وی را نشناخته است، و کسی که او را نشناسد به سوی او اشاره می‌کند و آن کس که به سوی او اشاره کند، برایش حدّ و مرزی تعیین کرده است و کسی که او را محدود بداند وی را به شمارش آورده است... او همواره بوده است و از چیزی به وجود نیامده و وجودی است که سابقه عدم ندارد، با همه چیز هست امّا قرین آنها نیست و مغایر با همه چیز است ولی از آنها بیگانه نیست.

امام (ع) با استدلال بر یگانگی خدا می‌فرماید: پسرم بدان! اگر پروردگارت شریکی داشت، رسولان آن شریک نیز به سوی تو می‌آمدند و آثار ملک و قدرتش را می‌دیدی و افعال و صفاتش را می‌شناختی، پسرم بدان! هیچ‌کس مانند رسول اکرم (ص) در مورد یگانگی خدا سخن نگفته است، رهبری‌اش را پذیرا باش. حضرت درباره عدل خداوند فرمود: خداوند برتر از آن است که نسبت به بندگانش ستم روا دارد، درباره آفریدگانش به عدل و داد رفتار می‌کند و در اجرای احکام میان آنها به عدالت حکم می‌کند.

و نیز فرمود: خداوند تو را جز به نیکی امر نکرده و جز از قبیح و زشتی باز نداشته است. حکم خداوند در مورد اهل آسمان‌ها و زمین یکسان است، خداوند هیچ‌گاه انسانی را به خاطر عملی وارد بهشت نمی‌کند که در اثر همان کار فرشته‌ای را از آن بیرون کرده باشد.

فطری بودن توحید

درباره فطری بودن توحید، نکات بسیاری قابل طرح و پی‌گیری است. در اینجا به بررسی چند نکته می‌پردازیم.

گواهی سرشت الهی انسان به توحید

مطالعه قرآن کریم و روایات اسلامی، اعتقاد به سرشت توحیدی را در انسان قطعی و آشکار می‌کند. از جمله: او کسی است که شما را در خشکی و دریا می‌گرداند؛ تا وقتی که در کشتی‌ها باشید و آنها با بادی خوش، آنان را ببرند و ایشان بدان شاد شوند [به ناگاه] در بادی سخت بر آنها وزد و موج از هر طرف بر ایشان تازد و یقین کنند که در محاصره افتاده‌اند. در آن حال خدا را پاکدلانه می‌خوانند که «اگر ما را از این [ورطه] برهانی، قطعاً از سپاسگزاران خواهیم شد». پس چون آنان را رهاند، ناگهان در زمین به ناحق سرکشی می‌کنند.

آیه فوق و آیاتی دیگر از این دست، نشان‌گر آنند که در وجود انسان، ارتباطی جدی با خدای رحمان نهفته است و در شرایط خاص، مانند هنگام مواجهه آدمی با خطر - که همه پرده‌های ظاهری از مقابل چشم او کنار می‌رود - این ارتباط به حالتی شهودی مبدل می‌شود و خلوص جای تردید و غفلت را می‌گیرد. ولی چون از مهلکه نجات می‌یابد، دوباره از خداوند غافل می‌شود و آن ارتباط و شهود را فراموش کرده، به راهی دیگر می‌رود. اما درباره فطری بودن توحید در انسان، سه گونه سخن گفته‌اند:

1. انسان فطرتاً خدا آشنا و خداشناس است؛
2. انسان فطرتاً و در سرشت خویش، خداجو و خداگرا است؛
3. انسان فطرتاً و در سرشت خویش، خداپرست است.

آیا انسان، خداشناس آفریده شده است؟ یا خداگرا؟ یا خدا پرست؟ حقیقت آن است که این هر سه تصور درباره فطرت توحیدی صحیح بوده، قابل جمعند و بلکه لازم و ملزوم یکدیگرند. به این معنا که وجود شهود و معرفت قلبی به عظمت و جلالت حق، گرایش و جذبه را به دنبال خواهد داشت؛ زیرا آدمی هر جا جلوه‌ای از کمال و جمال بیابد، خواه ناخواه مجذوب آن شده، بدان می‌گراید و محبت آن را در دل خود جای می‌دهد. البته گرایش به جمال و جلال نیز فطری انسان است و به همین دلیل نسبت به قهرمانان آزادی‌خواه تاریخ - از هر قوم و ملتی - همگان احساس محبت و دلبستگی می‌کنند. از این رو برای پیدایش محبت و گرایش به سوی خدای رحمان، تنها مشاهده جلوه‌ای از ساحت عظمت و جلالت او کفایت می‌کند و جلوه‌ای از معرفت، دنیایی از محبت را در پی خواهد داشت. آن‌گاه نوبت به عبودیت می‌رسد که لازمه و پیامد محبت است آدمی، بنده چیزی است که نسبت بدان تعلق قلبی دارد. از همین رو است که اخلاص در بندگی بدون قطع تعلق از ماسوا امری ناممکن می‌نماید؛ چنان‌که در مناجات شعبانیه می‌خوانیم: خدایا، در من توش و توانی نیست که بدان وسیله از معصیت تو روی‌گردان شوم؛ مگر آن هنگام که به محبت خویش مرا بیدار گردانی.

قرآن کریم درباره کسانی که خواسته‌های نفسانی خویش را محور همه تلاش‌های خود قرار می‌دهند، می‌فرماید: ﴿أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ...﴾. پس آن کس که هوس‌های خود را محور دلبستگی‌هایش قرار می‌دهد و بر گرد آن می‌چمد، به حقیقت آن را می‌پرستد؛ خواه مال یا مقام یا هوس‌های نفسانی باشد. پیامبران و اولیای الهی به دلیل بهره‌مندی از درجه‌ای عظیم از معرفت حق، از تعلق به غیر او وارستند تا آنجا که حکومت و خلافت بزرگ اسلامی در دیدگاه والایشان از کفش مندرسی کم ارزش‌تر می‌نمود؛ مگر اینکه وسیله‌ای باشد برای اقامه حق و یا دفع باطل. خالق یکتا در جان ایشان عظمت یافت؛ در نتیجه هر چه غیر او، در چشمشان کوچک شد. این عدم تعلق - به غیر ذات احدیت - موجب می‌شود که آنان در مقام بندگی تا درجه اخلاص پیش روند؛ تا آنجا که قرآن کریم آنان را «مخلص» می‌خواند. بنابراین همه لطایف و حقایق توحیدی ریشه در معرفت دارد، و به دیگر سخن، معرفت به خدای رحمان، نخستین گام برای نیل به همه خصیصه‌های توحیدی و کمالات انسانی است.

فطری بودن معرفت

از روایات اسلامی و احادیث امام علی(ع) چنین بر می‌آید که خداوند، خویشتن را به انسان‌ها نمایانده و شناسانده است و همگان همراه معرفت ربوبی پا به دایره زندگی دنیایی می‌گذارند. امام علی(ع) در پاسخ به این سؤال که پروردگارت را چگونه شناختی، فرمودند: «به معرفی خودش او را شناختم». نیز از امام باقر(ع) ذیل آیه میثاق نقل شده است: «خدای سبحان خودش را به ایشان شناساند و نمایاند، و اگر این امر صورت نمی‌گرفت، هیچ کس پروردگارش را نمی‌شناخت». در حدیث دیگری اصبغ بن نباته نقل می‌کند که شخصی از حضرت علی(ع) درباره کسی که خداوند با او سخن گفته باشد - پیش از حضرت موسی کلیم الله - سؤال کرد. حضرت فرمود: «خداوند با تمام خلقش سخن گفته است؛ چه مؤمن و چه فاسق، و همه به ندای الهی جواب داده‌اند». این سخن امام تعجب سائل را برانگیخت. از این رو درباره کیفیت آن سؤال کرد. امام باز در جواب فرمود: «آیا تا به حال در قرآن آیه ﴿وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى﴾ را نخواندی؟ همانا خداوند، کلام خود را به آنان شنوانید و جواب دادند؛ همان‌گونه که تو می‌شنوی. به آنان گفت: ﴿إِنَّنِي أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا﴾ «وَ أَنَا الرَّحْمَنُ‌». سپس آنان به طاعت و ربوبیت خداوند گواهی دادند». در همین باره از پیامبر اکرم(ص) روایت شده است که هر مولودی بر فطرت زاده می‌شود، و مراد از فطرت، معرفت به خالقیت خدا است. این آیه شریفه، به همین نکته اشاره دارد: «اگر از آنها بپرسی که چه کسی آسمان‌ها و زمین را آفریده است، خواهند گفت: خدا» بنابراین می‌توان گفت که از قرآن کریم و روایات اسلامی چنین بر می‌آید که معرفت فطری در عالمی پیش از این دنیا که «عالم ذر» نامیده می‌شود، به انسان ارزانی شده و انسان در آنجا ربوبیت پروردگار خویش را شهود کرده است. اما به واقع عالم ذرچیست؟ «ذر» در لغت، یعنی مورچه‌های بسیار کوچک و یا ذرات پراکنده در فضا. حال باید دید که چگونه و چرا این واژه با چنین معنایی، به حوزه معارف دینی راه یافته است.

عالم «ذر» در روایات

این نام‌گذاری از آنجا است که روایات، بدن‌های بسیار کوچک و ابتدایی انسان‌ها را که از گِل زمین خلق شده‌اند، به «ذر» تشبیه کرده‌اند؛ چنان‌که در روایتی از امام صادق(ع) می‌خوانیم: «... فَأَخَذَ طِيناً مِنْ أَدِيمِ الْأَرْضِ فَعَرَكَهُ عَرْكاً شَدِيداً فَإِذَا هُمْ كَالذَّرِّ يَدِبُّونَ»؛ «[[[خداوند]]] از سطح زمین، گلی را برگرفت و آن را سخت ورزید. به ناگاه مانند ذرات و یا مورچه‌های بسیار ریز در آمدند». در حدیثی از امیرالمؤمنین(ع) آمده است: «پس خداوند جبرئیل را فرستاد؛ پس، از سطح زمین مشتی خاک برگرفت و آن را با آب در آمیخت». بنابراین خداوند قبل از وارد نمودن انسان به زندگی دنیا، او را در قالب بدنی ذره‌ای - که از خاک برگرفته - متجلی ساخته است؛ به گونه‌ای که همه حقیقت و هویت انسانی او در آن به نمایش درآمد و به آن اطلاق انسان می‌شد؛ چنان‌که اکنون به مجموعه روح و بدن انسان گفته می‌شود. روایات اسلامی این بدن بسیار کوچک را طینت نامیده و آن را از تغییر و تبدیل به دور دانسته‌اند. حدیث زیر از امام صادق(ع) در این زمینه، قابل توجه است: از امام صادق(ع) درباره مرده سؤال شد که آیا بدنش می‌پوسد و از بین می‌رود. فرمودند: آری؛ تا آنجا که نه گوشتی از او بر جا می‌ماند و نه استخوانی، مگر طینت او که آن از بین نمی‌رود، بلکه در قبر همچنان باقی می‌ماند تا اینکه یکبار دیگر [همان انسان] از آن آفریده شود؛ همچنان‌که بار اول از آن ذره خلق شد.

این مضمون - که انسان ابتدا در قالب بدن‌های ذره‌ای و برگرفته از خاک پدیدار شده است - در روایات اسلامی فراوان به چشم می‌خورد؛ تا آنجا که پژوهشگران، حدود دویست روایت را در این زمینه گرد آورده‌اند. البته این روایات در باب‌های مختلف اعتقادی همچون توحید، نبوت، امامت، معاد و نیز در ابوابی از فقه و اخلاق مانند دعا و یا احادیثی در باب خلقت روح و نفس، به صورت پراکنده آمده است. آقابزرگ تهرانی می‌نویسد: فقیه و مورخ بزرگ، علامه امینی صاحب کتاب الغدیر، رساله‌ای بالغ بر ۱۵۰ صفحه در تفسیر آیه میثاق نگاشته و در آن نوزده آیه و ۱۳۰ حدیث دال بر وجود «عالم ذر» را عنوان کرده است. جالب‌تر اینکه ایشان پس از بررسی اسناد این احادیث، چهل حدیث را - که راویان آنها همگی عادل و دوازده امامی هستند - صحیح دانسته است. بدین ترتیب وجود «عالم ذر» از نظر روایات قطعی است و چون هر امر مهم و مسلم در حوزه معارف دینی، به حتم در قرآن کریم ریشه دارد، ضروری می‌نماید که نظری دقیق‌تر به جانب قرآن بیفکنیم.

عالم «ذر» در قرآن

خلقت انسان‌ها از خاک یا گل - در قالب بدن‌های ذره‌ای - نکته‌ای است که به روشنی در قرآن کریم مورد توجه قرار گرفته است؛ از جمله در آیه زیر: ﴿وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ طِينٍ * ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِي قَرَارٍ مَكِينٍ *ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَامًا فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ﴾. در این آیه، نکات زیر، درخور تأمل است:

۱. «سلاله» به معنای عصاره و اصل چیزی است که از جایی استخراج شود؛ مانند سل السيف که در بیرون آوردن شمشیر از نیام به کار می‌رود. قرآن کریم، این واژه را درباره کسانی به کار برده است که در مجلس رسول اکرم(ص) - که موضوع گفت‌وگو جهاد بود - با مخفی شدن در پناه دیگران، به تدریج خود را از جمعیت بیرون کشیده، آنجا را ترک گفتند: ﴿قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِينَ يَتَسَلَّلُونَ مِنْكُمْ لِوَاذًا﴾. بنابراین ﴿سُلَالَةٍ مِنْ طِينٍ﴾ عبارت است از عصاره‌ای برگرفته از گل که بر حسب ظاهر باید به معنای گل خالص باشد؛ گلی که از هر ناخالصی - اعم از املاح و شن و یا هر چیز دیگری -مبرا است و جز خاک، ماده دیگری در آن راه ندارد. البته خاک هنگامی که از شن و املاح خالص گردد، چسبندگی خاصی پیدا می‌کند و از حالت شکنندگی خارج می‌شود. از این رو گل کوزه‌گری را از خاک خالص تهیه می‌کنند. قرآن کریم می‌فرماید: ﴿إِنَّا خَلَقْنَاهُمْ مِنْ طِينٍ لَازِبٍ * بَلْ عَجِبْتَ وَيَسْخَرُونَ﴾.

گویا قرآن کریم در صدد بیان این نکته است که آفرینش اولیه انسان‌ها از گل، امری است که با نگاه اول درک نمی‌شود؛ تا آنجا که حتی شخص رسول اکرم(ص) را نیز شگفت‌زده می‌کند و دیگران را به استهزا وامی‌دارد. پس اولین نمونه انسان در پیکره خاک، آفریده شد؛ پیکره‌ای بسیار کوچک و ذره‌گونه و از گلی چسبنده؛ همچون گِل کوزه‌گران. آری مایه اولیه آفرینش انسان‌ها، گلی این چنین بوده و بدن‌های ذری افراد از آن آفریده شده است. گویا خداوند با عنایتی ویژه به هر ذره از ذرات مشتی خاک، شمایلی انسانی بخشیده و هویت انسانی بدو ارزانی داشته و انسان با حالتی ویژه از ادراک و احساس پدیدار گشته است. خداوند همین خاک خالص را به «سلاله‌ای از گل» نیز تعبیر کرده است.

۲. ظهور عبارت ﴿خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ طِينٍ﴾ در این است که همه افراد بشر چنین خلقتی دارند؛ نه فقط حضرت آدم(ع)؛ زیرا پس از عبارت فوق می‌فرماید: ﴿ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِي قَرَارٍ مَكِينٍ﴾. اگر منظور از انسان در این آیه حضرت آدم(ع) باشد، در این صورت باید پس از تکوین پیکرش از خاک، مجدداً به صورت نطفه در آمده باشد. در حالی که می‌دانیم چنین نیست؛ مگر اینکه تقدیر بسیار بعیدی را بر آیه تحمیل کنیم؛ یعنی تقدیر «نَسْلَه» را؛ بدین قرار ثم جعلنا [نسله] من نطفة. روشن است چنین تقدیری که به کلی موجب تغییر معنا می‌گردد، خلاف بلاغت است و از ساحت قرآن به دور. آری، آیه دیگری در قرآن هست که ممکن است حاوی چنان مضمونی باشد: ﴿الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسَانِ مِنْ طِينٍ * ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ مَاءٍ مَهِينٍ﴾

آیه پیش‌گفته می‌تواند درباره آفرینش حضرت آدم باشد؛ زیرا در ادامه عبارت به مسئله «نسل» تصریح شده است؛ هر چند در این آیه نیز به احتمال قوی‌تر، منظور آفرینش همه انسان‌ها است؛ یعنی همان مطلب سورۀ مؤمنون. لکن به هر حال آیه سوره مؤمنون را نمی‌توان مربوط به حضرت آدم(ع) دانست. دیگر آن‌که قرآن کریم در خلال آیاتی دیگر نیز آفرینش همه انسان‌ها را از خاک دانسته است؛ از جمله آیات زیر: ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ...﴾. بدین ترتیب همه انسان‌ها مخاطب قرار گرفته‌اند. پس همه از خاک آفریده شده‌اند. توجه به آیه زیر مطلب را بهتر روشن می‌سازد؛ زیرا مخاطب فردی از افراد بشر است و گوینده، مردی الهی. در سوره کهف، مردی الهی در حین گفت‌وگو با انسانی دنیادوست، بدو می‌گوید: ﴿أَكَفَرْتَ بِالَّذِي خَلَقَكَ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاكَ رَجُلًا﴾.

۳. خلقت انسان از گل، نمی‌تواند به این معنا باشد که «عناصر بدن انسان از جنس گل است»؛ زیرا در این صورت صدر و ذیل آیه با یکدیگر تطبیق نخواهند کرد. در عبارت قرآنی آمده است: «انسان را از عصاره‌ای، از گل آفریدیم، و سپس او را به صورت نطفه‌ای قرار دادیم». بنابراین از گل چیزی به نام انسان آفریده شده و سپس آن انسان آفریده شده از گل، به صورت نطفه در آمده است. در حالی که فرض فوق با این عبارت هرگز تطبیق نکرده، عبارت متناسب با آن چنین است: و لقد خلقنا نطفة الانسان من سلالة من طين. پس به واقع آیه شریفه، به آفرینش همه انسان‌ها نظر دارد. این آفرینش می‌تواند با بحث عالم «ذر» و آفرینش بدن‌های ذری انسان‌ها، به کمال منطبق باشد. از این رو می‌توان گفت مسئله عالم «ذر» غیر از روایات، ریشه قرآنی نیز دارد.

۴. در آیه سوره مؤمنون، پس از بیان خلقت انسان از عصاره‌ای از گل، می‌فرماید: ﴿ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِي قَرَارٍ مَكِينٍ﴾. با توجه به مسئله عالم «ذر» و بدن‌های ذری، به این باور نزدیک می‌شویم که انسان در قالب بدنی ذری آفریده شده، سپس با مقدماتی وارد بدن پدر می‌گردد سپس و در صُلب او جای می‌گیرد؛ تا آن‌گاه که خداوند مقدر فرماید که از بین صلب و ترائب خارج گردد و سپس به دستگاه‌های مربوط در بدن پدر منتقل شده، به سلول نطفه تبدیل شود. به آیات زیر توجه کنید: ﴿فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسَانُ مِمَّ خُلِقَ * خُلِقَ مِنْ مَاءٍ دَافِقٍ * يَخْرُجُ مِنْ بَيْنِ الصُّلْبِ وَالتَّرَائِبِ﴾

در برخی از تفاسیر فاعل «یخرج» را «ماء» دانسته‌اند؛ در حالی که اگر چنین باشد، در تطبیق با واقع دچار مشکل بزرگی خواهیم شد؛ زیرا ﴿مَاءٍ دَافِقٍ﴾ به هیچ عنوان از میان صلب و ترائب خارج نمی‌گردد و از محوطه قفسه سینه عبور نمی‌کند. شاید بتوان گفت که فاعل «یخرج» انسان است. بنابراین انسان از ﴿مَاءٍ دَافِقٍ﴾ آفریده شده است؛ ولی - پیش از آن - از بین صلب و ترائب و از محوطه سینه پدر خارج می‌شود. این بحث نیز دقیقاً با مسئله عالم ذر منطبق است. ذره وجودی انسان - و بدن ذری - پس از جای گرفتن در صُلب پدر، در موقع مقدر، از منطقه‌ای بین صلب و ترائب، خارج می‌گردد و پس از عبور از مسیری مشخص، وارد دستگاه تناسلی شده، به سلولی تبدیل می‌گردد؛ سلولی که در آبی جهنده- یعنی منی – غوطه‌ور است. قرآن می‌فرماید: ﴿أَيَحْسَبُ الْإِنْسَانُ أَنْ يُتْرَكَ سُدًى * أَلَمْ يَكُ نُطْفَةً مِنْ مَنِيٍّ يُمْنَى * ثُمَّ كَانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوَّى﴾.

در این آیه، نطفه از منی دانسته شده است ﴿مِنْ مَنِيٍّ يُمْنَى﴾ حرف «من» در اینجا می‌تواند «تبعیضیه» باشد که در آن صورت حتی بر یک سلول (اسپرم) نیز اطلاق می‌شود. مؤید این احتمال آن است که قرآن کریم آن‌چه را در رحم مستقر می‌شود نیز نطفه نامیده است: ﴿ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِي قَرَارٍ مَكِينٍ﴾. روشن است نطفه‌ای که در رحم مستقر می‌گردد، سلولی است مرکب از دو سلول «اسپرم» و «اوول» و همه ﴿مَاءٍ دَافِقٍ﴾ که در رحم ریخته می‌شود و ممکن است حاوی چندصد میلیون اسپرم باشد، در تشکیل نطفه نقش ندارد؛ بلکه یک اسپرم از آن، ترکیب می‌یابد و نطفه نیز باید به همان یک فرد اطلاق شود. پس آن بدن ذری آفریده شده از خاک است که به «اسپرم» تبدیل می‌شود و ژن‌هایی از پدر دریافت می‌کند و ترکیب حاصله از این دو، رشد می‌کند و پس از طی مراحل در قالب بدن معمول انسان‌ها پدیدار می‌شود. قرآن کریم، نطفه را «امشاج» نیز خوانده است؛ آنجا که می‌فرماید: ﴿إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِيهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِيعًا بَصِيرًا * إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا﴾. «امشاج» جمع «مشیج» یا «مشج» به معنای آمیخته است.

با توجه به این که نطفه‌ای که در رحم قرار می‌گیرد و انسان از آن به وجود می‌آید، از ترکیب دو سلول مرد و زن فراهم می‌شود - و نیز ادامه آیه که به مسئله آزمایش انسان‌ها اشاره می‌کند- مناسب‌ترین معنایی که برای آمیخته بودن نطفه به نظر می‌رسد، این است که نطفه آدمی آمیخته‌ای از دو سلول مرد و زن و نیز استعدادها و گرایش‌های مختلف است. و این امر خود وسیله ابتلا و آزمون او است؛ زیرا اگر گرایش‌های مثبت در انسان ظهور نیابد، گزینش و انتخاب برای او ممکن نیست و مانند حیوانات محکوم به اجرای حکم غریزه خواهد بود. همچنین اگر حیات حیوانی در او نمی‌بود و بر سر دو راهی قرار نمی‌گرفت، هرگز در معرض گزینش نمی‌بود و پیمودن راه حق برای او زحمتی نمی‌داشت و در آن صورت، زمینه مبارزه با نفس برای خدا در وی پدیدار نمی‌گشت و رشد و تعالی از آن حاصل نمی‌شد. از این رو است که می‌بینیم خدای حکیم از طرفی گرایش‌های ملکوتی را به انسان ارزانی داشته و از سوی دیگر گرایش‌های حیوانی را نیز در وی به ودیعت گذاشته است؛ تا آدمی همواره بر سر دو راهی قرار گیرد و دو دسته کشش و دو گونه جاذبه او را فرا خوانند تا او خود تصمیم گیرد و از بین «هوای نفس» و «رضوان الله» یکی را برگزیند، و همین گزینش است که می‌تواند آدمی را به اوج عزت و یا ورطه ذلت بکشاند. در قرآن، برای انسان دو دسته خصال و صفات ذکر شده است: الف. منفی؛ مانند ظلوم، جهول، کفور، عجول، کنود و هلوع؛ ب. مثبت؛ مانند عواطف انسانی و رحم و عطوفت، عدالت‌خواهی و تنفر از ظلم. این دوگانگی صفات و خصلت‌ها، زمینه را برای بِه گزینی و انتخاب، فراهم می‌کند.

منابع

1. حکیم، سید منذر، ‌پیشوایان هدایت ج۲
2. میرباقری، سید محسن، مقاله «فطرت و معرفت فطری»، دانشنامه امام علی ج۱