آیه در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آیه است. آیه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آیه در قرآن - آیه در کلام اسلامی - آیه در فقه اسلامی - آیه در معارف دعا و زیارات - آیه در معارف و سیره سجادی - آیه در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

آیه از جهت ریشه از «اَیَّ» (شیء واضح و روشن) یا از «تَاَیَّی» (ثابت شدن و قوام یافتن) اشتقاق یافته است و از جهت وزن و بنا، بر وزن فَعَلَةٌ یا فَعْلَةٌ یا فاعِلَةٌ بنا شده است که صحیح‌ترین قول همان قول اول است .

آیه در قرآن کریم و کتب لغت در معانی:

1. علامت ﴿وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَبَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ آلُ مُوسَى وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلَائِكَةُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾،
2. عبرت ﴿فَالْيَوْمَ نُنَجِّيكَ بِبَدَنِكَ لِتَكُونَ لِمَنْ خَلْفَكَ آيَةً وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ النَّاسِ عَنْ آيَاتِنَا لَغَافِلُونَ﴾،
3. معجزه ﴿أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَلَكِنْ لَا يَشْعُرُونَ﴾،
4. امر عجیب و شگفت ﴿وَجَعَلْنَا ابْنَ مَرْيَمَ وَأُمَّهُ آيَةً وَآوَيْنَاهُمَا إِلَى رَبْوَةٍ ذَاتِ قَرَارٍ وَمَعِينٍ﴾،
5. برهان و دلیل ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَأَلْوَانِكُمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِلْعَالِمِينَ﴾، جماعت و طایفه به کار رفته است .

آیه در اصطلاح عبارت است از: دسته و گروهی از حروف و کلمات در قرآن یا محدوده‌ای مشخص و مرکب از جمله‌ها و دارای ابتدا و انتها در داخل سوره، یا یک واحد از اجزای سوره، یا حروف مقطعه قرآن، یا اجزای کتاب الهی و کلام خداوند .

معانی یاد شده، اصطلاح خاص و ویژه آیات قرآنی بوده و در اکثر مواردی که آیه یا آیات در قرآن به کار رفته است، مراد همان آیات قرآن است، لکن برای آیه معنای عامی نیز بیان شده و آن این که آیات الهی اموری هستند که به وجود آفریدگار، قدرت، حکمت، عظمت و سایر صفات علیای او گواهی می‌‌دهند. از این رو، در مورد همه آفریدگان به کار می‌‌رود. قرآن کریم در موارد زیادی پس از ذکر پدیده‌های جهان آفرینش می‌‌فرماید: ﴿إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ﴾؛ به راستی که در آن (پدیده‌های شگفت انگیز جهان) نشانه‌هایی برای خدا و صفات او است .

وجه تناسب بین معنای اصطلاحی و لغوی آیه روشن است، چرا که آیات قرآنی از یک سو معجزه است، چون کسی نمی‌تواند همانند آن را بیاورد و از جهتی علامت صدق آورنده آن، مایه عبرت برای اهل ذکر، حاوی برهان و دلیل بر محتوای خود که هدایت و علم برای انسان‌ها، و نیز بیان‌گر قدرت، علم، حکمت و سایر صفات الهی است .

نکته قابل توجه این که در قرآن کلمه معجزه استعمال نشده است و به جای آن اصطلاح آیه و بینه به کار رفته است و اصطلاح معجزه را غالباً متکلمان به کار برده‌اند .

معرفت آیات قرآنی، توقیفی بوده و شناخت آن، جز با علم الهی ممکن نیست، چرا که بعضی از حروف و کلمات مانند ﴿المص﴾ آیه است، لکن برخی دیگر مثل المر آیه نیست .

آیه بودن چیزی به اعتبارها و جهات گوناگون فرق کرده و قابل شدت و ضعف است؛ مثلاً بخشی از قرآن به اعتبار عجز بشر از آوردن مثل آن، آیه خداست.احکام و تکالیف الهی به اعتبار حصول تقوا و تقرّب به سبب آنها، آیات خداوند هستند. موجودات عینی به اعتبار این که وجود و خصوصیات وجودی شان، به وجود و خصوصیات وجودی خداوند دلالت می‌‌کند، آیات خداوند می‌‌باشند. انبیا و اولیای الهی به جهت این که در قول و عمل، مردم را به خدا دعوت می‌‌کنند باز از آیات الهی هستند؛ چنان که از امام باقر(ع) درباره آیه ﴿كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا كُلِّهَا﴾ وارد شده که مراد از آیاتنا همه اوصیا می‌‌باشند. همچنین از امام صادق و امام رضا(ع) درباره آیه: ﴿وَعَلَامَاتٍ وَبِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ﴾ سؤال شده که فرمود: مراد از نجم رسول خدا(ص) و مراد از علامات ائمه(ع) می‌‌باشند . امور خارق‌العاده و معجزات انبیا نیز به خصوص آیات نامیده می‌‌شوند، زیرا هم دلالت روشن تری به قدرت و عظمت الهی دارند و هم نشانه صدق انبیا در دعوی نبوت هستند .

آیات الهی را ابتدا می‌‌توان به دو بخش تشریعی و تکوینی تقسیم کرد؛ آیات تشریعی عمدتاً، قرآن کریم و دیگر کتاب‌های آسمانی است . البته برخی از آیات قرآنی بیانگر آیات تکوینی نیز هستند. و برخی دربردارنده معارف اعتقادی، احکام عملی و یا اخلاقیات بوده که مایه تقرب به سوی خداست . آیات تکوینی خداوند امور عینی و خارجی هستند که به وجود خارجی شان، بر وحدت خداوند در خلق و اتصاف او به صفات کمال و تنزّه از نقص و نیاز دلالت می‌‌کنند که این دسته از آیات الهی باز به دو دسته تقسیم می‌‌شود: عادی و خارق‌العاده. آیات تکوینی عادی شامل همه پدیده‌های جهان می‌‌شود، ولی خارق‌العاده دربردارنده امور خارج از عادات و معجزات پیامبران است .

برای شناخت خداوند معمولاً دو راه وجود دارد: یکی مطالعه در نشانه‌های خدا که جسم و جان انسان است و به آن، آیات انفسی می‌‌گویند، و دیگری مطالعه در آیاتی که در بیرون وجود او قرار دارد و به آن، آیات آفاقی گفته می‌‌شود .

در قرآن و روایات، به مطالعه و تدبّر در آیات آفاقی، به ویژه آیات انفسی تأکید فراوان شده است؛ چنان که خدای سبحان می‌‌فرماید: ﴿سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ﴾.

درباره موارد و مصادیق آیات آفاقی و انفسی، دیدگاه‌های مختلفی مطرح شده است: برخی، مراد از آیات آفاقی را موارد ذیل دانسته‌اند: ماه،خورشید، ستارگان، گیاهان، درختان، کوه‌ها ، طلوع خورشید از مغرب ، واقعه‌ها و غزوات پیامبر در اطراف مکه ، اخبار پیامبر از حوادثی نظیر شق القمر ، عذاب‌هایی که بر امت‌های پیشین و منکران دین خدا و رسولان الهی وارد شده است ، ظهور و پیروزی پیامبر(ص) بر جهانیان که بیانگر نصرت الهی بر اوست .

از همه موارد فوق آنچه به حقیقت نزدیک‌تر است قول اخیر یعنی برتری دین پیامبر (ظهور دین او) بر همه ادیان علیرغم کراهت مشرکان می‌‌باشد . چنان که از آیه پنجاه و پنجم سوره نور استفاده می‌‌شود که خداوند دینش را بر تمامی دین‌ها غالب می‌‌گرداند؛ به گونه‌ای که غیر از خدا عبادت نمی‌شود و چتر سعادت بر همه عالم انسانی سایه‌گستر خواهد شد که این، غایت آفرینش انسان‌هاست. . البته این سیطره به طور کامل و تمام در موقع ظهور حضرت ولی عصر(ع) تحقق خواهد یافت، از این رو، برخی مراد از آیات آفاقی را ظهور حضرتش و غلبه بر جهان و گسترش عدالت در سراسر عالم دانسته‌اند . که قول اخیر نیز به همین دیدگاه برمی گردد.

در مورد آیات انفسی نیز اقوال متفاوتی ارائه شده است، لکن آنچه در میان آنها مهم می‌‌نماید این است که مراد از آیات انفسی مطالعه در انسان و چگونگی آفرینش او از نطفه، سپس علقه و مضغه و مراحل بعدی خلقت او، ظرایف و دقایقی که در آفرینش انسان به کار رفته و از همه مهم‌تر دمیده شدن روح الهی در وجود انسان و مطالعه در حالات و اوصاف این روح و نحوه ارتباط آن با بدن است، که از مهم‌ترین دلایل الهی بر توحید می‌‌باشد .

آیه دیگری که انسان‌ها را به مطالعه و عبرت‌گیری از آیات آفاقی و انفسی دعوت می‌‌کند، آیه ﴿وَفِي الْأَرْضِ آيَاتٌ لِلْمُوقِنِينَ﴾، ﴿وَفِي أَنْفُسِكُمْ أَفَلَا تُبْصِرُونَ﴾ است؛ در زمین نشانه‌هایی برای اهل یقین وجود دارد و در وجود خود شما نیز آیاتی است ، آیا نمی‌بینید؟ علامه طباطبایی در ذیل آیه فوق می‌‌نویسد: آیات و نشانه‌هایی که در نفوس بشر قرار دارد چند قسم است: برخی از آیات موجود در خلقت انسان مربوط به ترکیب بندی اعضای بدن، و قسمت‌های مختلف اجزای آن اعضا و اجزای اجزاست تا به عناصر بسیط آن برسد، و نیز آیاتی در افعال و آثار آن اعضا هست که در همه آن اجزا با همه کثرتش اتحاد دارد، و در عین اتحادش احوال مختلفی در بدن پدید می‌‌آورد. آیاتی دیگر درباره تعلق روح به بدن است که یکی از آن آیات پدید آمدن حواس پنج گانه بینایی، شنوایی، چشایی، لامسه و بویایی بوده و نخستین رابطه‌ای است که انسان را به محیط خارج آگاه می‌‌سازد. در هر یک از این حواس پنج گانه، نظامی حیرت انگیز و گسترده قرار داده که ذاتاً هیچ ربطی به نظام دیگری ندارد؛ مثلاً چشم هیچ خبری از گوش و طرز عمل او ندارد، و گوش هیچ اطلاعی از نظام موجود در چشم و طرز عمل او ندارد، و همچنین سایر حواس، با این که همه حواس پنج گانه تحت یک تدبیر اداره می‌‌شوند و آن، مدیریت نفس است، و خدای متعال در ورای نفس، محیط به آن و عملکرد آن است. از آیات دیگر در نفس، وجود قوای نفسانی است که در بدن پخش شده است، مانند قوّه غضبیه و شهویه و فروعات آنها، اینها نیز هر یک با دیگری طبق نظامی که دارد، جداست در عین این که هر دو قوا تحت یک تدبیر اداره می‌‌شود. این نظام و تدبیر برای هر یک از قوا، از همان روزی که وجود یافته، بدون کوچک‌ترین فاصله‌ای موجود بوده است، و چنین نبوده که در آغاز وجودش فاقد نظام بوده و بعداً با خودش فکر کرده باشد که چگونه خود و قوایش را اداره کند.

بدین ترتیب یقین حاصل می‌‌شود که نظام تدبیر هر یک از این قوا، همانند خود آن قوا، از صنع صانع او بوده و نظام عام او و تدبیرش اقتضا می‌‌کرده، که چنین نظامی به این قوا بدهد .

در روایات نیز به اهمیت معرفت آفاقی و به ویژه انفسی توجه و تأکید بیشتری شده است. پیامبر اکرم(ص)) فرموده است: "هر کس خود را شناخت خدایش را شناخته است"، آگاه ترین شما به نفس خود، عارف ترینتان به خدای خود است .

در نحوه تلازم بین دو معرفت، تفاسیر متعدّدی بیان شده که به مهم‌ترین آنها اشاره می‌‌شود:

1. هر کس به واحد بودن نفس خود عارف باشد، و این که اگر نفس متعدّد بود امکان تعارض و تمانع و فساد در بدن وجود داشت، از این رهگذر کشف می‌‌کند که خدای عالم نیز واحد است، چرا که در صورت متعدّد بودن، تعارض و فساد رخ می‌‌دهد . برگشت این تفسیر، به اثبات توحید در ربوبیّت است .
2. همچنان که حالات بدن بر نفس مخفی نیست و نفس بر تمام شئون بدن احاطه دارد، کشف می‌‌شود که خدای جهان آفرین نیز بر ذرّات هستی علم و احاطه داشته، چیزی از اخبار و وقایع زمین و آسمان بر او پنهان نیست. این وجه نیز علم محیط خدا بر عالم را اثبات می‌‌کند.
3. هر کس بداند که نسبت نفس به بدن و اجزای آن، (به لحاظ قرب و بعد)، مساوی است، از این جا متوجه می‌‌شود که نسبت اجزای هستی به علم و قدرت خداوند مساوی است .
4. هر کس نفس خود را به صفات نقص بشناسد، به ناچار خداوند را به صفات کمال می‌‌شناسد، چرا که نقص دلالت بر حدوث می‌‌کند و این ملازم با کمال قدیمی خواهد بود .
5. انسان عالم صغیر مجمل است و غیر او عالم کبیر مفصل، عالم شدن به حقیقت عالم صغیر مستلزم علم به جمیع ماسوای اوست، و آن مستلزم معرفت حق تعالی است . از باب نمونه آدمی در هنگام بلاها و سختی‌ها دچار بی تابو و ناامیدی می‌‌شود و هنگامی که خیرات و منافع به او روی می‌‌آورد توازن و تعادلش را از دست داده، دچار منع شده و بخل میورزد؛ چنان که خداوند می‌‌فرماید: ﴿إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا﴾، ﴿وَإِذَا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعًا﴾. بنابراین حالات گوناگون و متغیر نفس گواه آن است که نفس مخلوق و تحت تدبیر خداست .

امام علی(ع) نیز در بیان نورانی دیگری به معرفت آفاقی و انفسی اشاره کرده، معرفت انفسی را مورد تأکید ویژه قرار داده است: "همانا معرفت نفس پرسودترین دو تا شناخت است و معرفت نفس افضل معرفت هاست".

ظاهر این است که مراد از دو تا معرفت، معرفت به آیات انفسی و آفاقی است، و هر دو معرفت ملازم با شناخت خدای سبحان، اسما، صفات و افعالش خواهد بود و انسان را به تمسک به دین الهی و شریعت حق و ایمان و تقوا فرا خواهد خواند، لکن معرفت به آیات انفسی در این زمینه، نافع‌تر از آیات آفاقی بیان شده است. به دلیل این که دقت در آیات انفسی، همراه با وقوف به ذات نفس، قوای آن و ابزارهای روحی و بدنی بوده و آدمی را با حالات نفس و آنچه که مایه اعتدال و طغیان آن، یا آنچه که مایه فضیلت و رذیلت آن است آگاه می‌‌سازد.از همین رو انسان از نزدیک درد و درمان را شناخته و به اصلاح نفس خویش می‌‌پردازد، به خلاف آیات آفاقی که هر چند آن نیز در این جهت مشترک و مؤثر است لکن اثرگذاری او از دور بوده و به اندازه معرفت آیات انفسی نیست.

البته بیان دقیق‌تری برای روایت نیز ذکر شده و آن این که معرفت به آیات آفاقی، معرفت نظری و علم حصولی است، و علم حصولی در تحققش به نظم قیاس‌ها و استعمال برهان نیازمند است و تأثیر آن در گرو علم و توجه انسان به مقدمات برهان و عدم اشتغال به غیر آن است و در نهایت معرفت حاصل از آن در قالب مفاهیم و صورت‌های ذهنی بوده و خداوند بزرگ‌تر از آن است که در ذهن بگنجد و یا ذات مقدس مساوی با صورتی باشد که مخلوقی آن را در نفس خود آفریده و منقش ساخته است، به خلاف معرفت به آیات انفسی که در آن درک نفس، قوا و حالات آن به صورت حضوری و شهودی صورت می‌‌گیرد، و در این معرفت وقتی آدمی، خود را در تمام حالات زندگی نیازمند خدا می‌‌بیند، امر شگفت آوری را مشاهده کرده و متوجه می‌‌شود که نفس او در وجود،حیات، علم، قدرت، سمع و بصر، اراده و سایر صفات و افعالش متعلّق و متصّل به ساحت عظمت و مقدسی است که به لحاظ تمامی صفات کمال و جلال بی‌نهایت است. در این حالت آدمی با آنکه در دنیا و با اشیا در ارتباط است، لکن به لحاظ واقع، از همه آنها منقطع و در محضر خدای خویش بوده و هیچ مانع و حائلی بین خود و خدا وجود ندارد، و این است همان حق معرفتی که برای آدمیان قرار داده شده و شایسته است چنین معرفتی را معرفت خدا به خدانام نهاد. .

علاوه بر موارد کلی که در روایات به کسب معرفت آفاقی و انفسی تأکید شده است، امامان(ع) نیز به خداشناسی از این طریق استدلال کرده‌اند؛ چنان که از امیرمؤمنان(ع) سؤال شد خدایت را به چه چیز شناختی؟ حضرت در پاسخ فرمودند: "به سست شدن تصمیم‌ها و از بین رفتن همّت‌ها، وقتی بر کاری همت می‌‌گمارم او بین من و همّتم حائل می‌‌شود، تصمیم می‌‌گیرم، لکن خواست او عزم مرا بر هم می‌‌زند، در چنین صورتی معلوم می‌‌شود که مدبّر غیر از من است".

امام علی(ع) در بیانی دیگر از طریق آیات آفاقی به وجود خدا، دلیل اقامه کرده است: پس اندیشه کن در آفتاب و ماه، و درخت و گیاه، و آب و سنگ، و اختلاف شب و روز، و جوشش دریاها، و فراوانی کوه‌ها، و بلندای قلّه‌ها، و گوناگونی لغت‌ها، و تفاوت زبان‌ها، که نشانه‌های روشن پروردگارند. پس وای بر آن کس که تقدیر کننده را نپذیرد، و تدبیر کننده را انکار کند! گمان کردند که آنها چون گیاه‌انند و زارعی ندارند، و اختلاف صورت‌هایشان را سازنده‌ای نیست، بر آنچه ادعا می‌‌کنند حجت و دلیلی ندارند، آیا ممکن است ساختمانی بدون سازنده باشد .

توجه و تمسک به آیات آفاقی و انفسی در فلسفه و عرفان نیز مورد بحث واقع شده است که در این جا به دیدگاه حکیم متألّه ملاصدرا اکتفا می‌‌شود: صحیفه وجود عالم عقلی و فعلی آفرینش، کتاب خداوند متعال بوده و آیات آن، اعیان موجودات و صورت‌های خارجی است؛ چنان که خداوند فرمود: ﴿إِنَّ فِي اخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَمَا خَلَقَ اللَّهُ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَّقُونَ﴾ و این آیات روشن آفرینش در عالم آفاق در قالب موادّ جسمانی تحقق یافته‌اند، تا صاحبان خرد آنها را تلاوت کرده و در آنها تدبر نموده و از طریق آن به آیات امری عقلی که در عالم انفس و عقول ثابت است، متوجه شده و از محسوس به معقول و از عالم شهادت به عالم غیب و از دنیا به آخرت منتقل شده و با خدای سبحان محشور شوند؛ چنان که خداوند فرمود: ﴿سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ﴾.

اختلاف صورت‌های موجودات و تباین صفات و تضاد حالاتشان شواهد بزرگی بر معرفت بطون قرآن و انوار جمالش و پرتوهای آیاتش و اسرار کلماتش بوده و بدان جهت است که اسمای حسنا و صفات والای خداوند را بشناسی، چرا که کتاب فعلی مخلوقات در قبال کتاب قولی عقلی بوده و آن هم در قبال اسما و صفات الهی است، لکن تفاوتش در این است که در اینجا (در مقام اسما و صفات) به صورت وحدت و اجمال است، ولی در آنجا (در عالم خلق و تکوین) به صورت کثرت و تفصیل؛ چنان که خدای سبحان فرمود: ﴿ضَرَبَ لَكُمْ مَثَلًا مِنْ أَنْفُسِكُمْ هَلْ لَكُمْ مِنْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ مِنْ شُرَكَاءَ فِي مَا رَزَقْنَاكُمْ فَأَنْتُمْ فِيهِ سَوَاءٌ تَخَافُونَهُمْ كَخِيفَتِكُمْ أَنْفُسَكُمْ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾، ﴿كِتَابٌ أُحْكِمَتْ آيَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ خَبِيرٍ﴾. همچنان که صورت‌های موجودات زمین و آسمان‌ها و موجودات بین آنها تفصیل موجوداتی است که در عالم عقل که همان عالم امر است می‌‌باشد. این چنین است تمامی موجوداتی که در هر دو عالم (عالم خلق و امر) بوده همگی کتاب تفصیلی موجوداتی است که در عالم الهی اسما و صفات خداوندمی باشد؛ چنان که خداوند می‌‌فرماید: ﴿وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا وَذَرُوا الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِي أَسْمَائِهِ سَيُجْزَوْنَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾

طبق این آیه خداوند بر انسان علم حکمت، توحید و شناخت (عالم) امر و خلق و معرفت آفاق (کرانه‌ها) و انفس (شناخت زوایای وجود خود) را واجب کرده است، چرا که دانستن اسم‌های خداوند که همان ارباب صورت‌های انواع است بدون تدبر در مخلوقات و پروردگان موجودات در آسمان‌ها و زمین به دست نمی‌آید، و بدین دلیل خداوند در آیات خودش انسان‌ها را به اندیشیدن در آنها و احوال و آثارشان امر فرموده است .

کتاب تکوینی مانند کتاب تدوینی است که آیاتش ابتدا به صورت اجمال و به وجود واحد جمعی در کتاب انفسی تحقق یافته و سپس در کتاب آفاقی شرح و بسط پیدا کرده است. بنابراین انسان مانند متن بوده و عالم همچون شرح اوست، و این کتاب تکوینی انفسی سرشار از علوم ربّانی است، و در معرفت نفس آدمی و قرائت این کتاب به مقصود و مطلوب نهایی که شناخت خداست، نایل خواهی گشت

منابع

1. شجاعی، احمد، مقاله «آیه»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱