صبر در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث صبر است. صبر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: صبر در قرآن - صبر در حدیث - صبر در فقه اسلامی - صبر در نهج البلاغه - صبر در اخلاق اسلامی - صبر در معارف مهدویت - صبر در معارف و سیره نبوی - صبر در معارف و سیره علوی - صبر در معارف و سیره حسینی - صبر در فقه سیاسی - صبر در معارف دعا و زیارات - صبر در معارف و سیره سجادی - صبر در سیره معصوم - صبر در جامعه‌شناسی اسلامی - صبر در خانواده - صبر در معارف و سیره فاطمی - صبر در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

صبر به معنای بازداشتن نفس از جزع و خویشتن‌داری و شکیبایی‌ ورزیدن است. صبر یکی از صفات بافضیلت است که در متون دینی ارزش ویژه‌ای دارد. منشا صبر مبارزه با هوای نفس و منشأ بی‌تابی حب دنیا و حب نفس است. صبر به سه قسم صبر بر معصیت، مصیبت و عبادت تقسیم می‌شود و راه تحصیل آن تقویت اسباب و قوای الهی و تضعیف هواهای نفسانی و اسباب شهوات در آن است.

مقدمه

«صبر» عبارت است از خودداری نفس از بی‌تابی در برابر مصیبت‌ها و ناگواری‌ها.

امام خمینی صبر را دربردارنده دو رکن می‌داند؛ یکی آنکه در باطن از امر ناگواری که بر او وارد شده‌است، کراهت داشته باشد و دیگر آنکه از اظهار شکایت به غیر حق خودداری کند. امام خمینی، آگاهی به ثواب‌های اخروی و اطلاع بر زودگذر بودن دنیا را منشاء صبر می‌داند و صبر را به صبر بر معصیت، بر طاعت و بر بلاها و صبر بر طاعت را به صبر بر انجام تکلیف و صبر بر طاعت پس از عمل تقسیم می‌کند. ایشان برای صبر مراتبی چون صبر عامّه، صبر متوسطان، صبر اهل سلوک، صبر لله، صبر بالله، و صبر عن الله و برای تحصیل صبر راه علمی و راه عملی چون ریاضت و تربیت نفس برشمرده است. امام خمینی، کلید ابواب سعادت و منشأ نجات از مهلکه‌ها را از آثار صبر می‌داند. به اعتقاد ایشان، صبر بر مصایب، انسان را آزموده می‌سازد، صبر در ناگواری‌ها سبب رضا به قضای الهی، صبر در معاصی سبب تقوای نفس می‌شود و صبر در دنیا، مشکلات را بر انسان آسان و اراده وی را تقویت می‌کند.

معناشناسی

صبر به معنای بازداشتن نفس از جزع، خویشتن‌داری و شکیبایی‌ورزیدن است. در اصطلاح اخلاق و عرفان، به معنای جلوگیری نفس از بی‌تابی در برابر مصیبت‌ها، سختی‌ها، شکایت‌نکردن از ناگواری‌ها، منع باطن از اضطراب و جلوگیری نفس از غضب است.

امام خمینی نیز با تأکید بر این تعریف، صبر را دربردارنده دو رکن می‌داند؛ یکی آنکه در باطن از امر ناگواری که بر او وارد شده‌است، کراهت داشته باشد و دیگر آنکه از اظهار شکایت به غیر حق خودداری کند.

از واژگان مرتبط با صبر، حلم، استقامت، تأنی و تثبّت است. صبر، در مقایسه با حلم از عمومیت بیشتری برخوردار است؛ زیرا حلم جلوگیری نفس در حال غضب است، اما صبر، شامل صبر در مصیبت، صبر بر طاعت و امثال آنها نیز می‌شود. استقامت نیز به معنای ادامه‌دادن راه، نترسیدن و سُستی‌ نکردن در مشکلات و ثبات بر امر است و استقامت در صفات پسندیده حرکت در خط مستقیم و اعتدال در آن است. تأنی و تثبّت در امر که از آن به «تُؤَده» نیز تعبیر می‌شود، پرهیز از تسرّع و شتابزدگی در مقابل امور است که شخص در اعمال ظاهری از شتابزدگی پرهیز می‌کند و کارها را با وقار، طمأنینه و سکون انجام می‌دهد. بعضی نیز آن را اعتدال در قوه غضبّیه شمرده‌اند که افراط در آن تسرّع و شتابزدگی است.

پیشینه

صبر یکی از فضایل انسانی است که در آموزه‌های دینی اهمیت ویژه‌ای دارد و بر آن سفارش فراوان شده‌ است. در ادیان الهی بر نیاز انسان به صبر تأکید شده، صبر موجب امتحان ایمان شمرده شده‌است.

قرآن کریم آن را یکی از امتیازات برجسته پیامبران(ع)﴿وَإِسْمَاعِيلَ وَإِدْرِيسَ وَذَا الْكِفْلِ كُلٌّ مِنَ الصَّابِرِينَ﴾ و رمز موفقیت اقوام گذشته﴿وَأَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كَانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَمَغَارِبَهَا الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ الْحُسْنَى عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ بِمَا صَبَرُوا وَدَمَّرْنَا مَا كَانَ يَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَقَوْمُهُ وَمَا كَانُوا يَعْرِشُونَ﴾ برشمرده و مؤمنان را به یاری‌جستن از آن در برابر مشکلات زندگی دعوت کرده‌است.﴿وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِينَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ﴾ در منابع روایی بابی به آن اختصاص داده شده‌است. جایگاه صبر در شریعت، به منزله اصل و اساس است و از اصول معامله با خداوند، صبر بر بلای اوست. در بعضی روایات، کمال ایمان در اموری دانسته شده‌است که ازجمله آنها، صبر بر ابتلای الهی، تسلیم بر امر الهی و رضا به قضای اوست.

عالمان اسلامی با الهام‌ گرفتن از متون دینی، برای این مسئله اهمیت خاصی قائل شده‌اند و در کتاب‌های اخلاقی و عرفانی خود، مباحثی دربارهٔ حقیقت، فضیلت و اقسام صبر، آورده‌اند. تهذیب الاخلاق ابن‌ مسکویه را می‌توان از نخستین کتاب‌های اخلاقی دانست که در زمینه صبر مباحثی را مطرح کرده‌ است. در ادامه نیز خواجه‌ نصیر طوسی در اوصاف الاشراف از آن بحث کرده‌ است. غزالی در احیاء علوم الدین، با عنوان «کتاب صبر و شکر» به فضیلت صبر، حقیقت معنای آن، اقسام و نیاز به صبر پرداخته‌است. این بحث را اندیشمندان دیگری چون فیض کاشانی در المحجة البیضاء، ملا مهدی نراقی در جامع السعادات و ملا احمد نراقی در معراج السعاده تکمیل کرده‌اند.

رازی از عارفان قرن سوم را می‌توان از نخستین کسانی دانست که به مسئله صبر پرداخته‌است. پس از وی، سرّاج و عارفان دیگری چون قشیری، ابوطالب مکی، خواجه‌ عبدالله انصاری، ابن‌عربی و عزالدین کاشانی به تکمیل بحث صبر پرداخته‌اند.

امام خمینی صبر را از صفات پسندیده‌ای می‌داند که صفات پسندیده دیگر از آن سرچشمه می‌گیرند. ایشان مقام صبر را پیش از مقام تسلیم و رضا دانسته، این دو را برتر می‌داند؛ همچنین ضمن بهره‌گیری از سخنان خواجه‌ نصیرالدین طوسی، خواجه‌ عبدالله انصاری و عزالدین کاشانی، با نوآوری در برخی مباحث و استناد آنان به روایات، این بحث را کامل کرده، به موضوعاتی چون مراتب و درجات صبر، کیفیت وصول به مقام صبر و ثمرهای آن پرداخته‌است. ایشان عمده مطالب این موضوع را در دو کتاب شرح چهل حدیث و شرح حدیث جنود عقل و جهل بیان کرده و به مناسبت در کتاب‌های فقهی نیز به آن پرداخته‌است؛ مانند استحباب صبر در مرگ خویشان.

منشأ صبر

علمای اخلاق و عرفان صبر را ناشی از قوت یقین و صبر بر معصیت را به سبب علم به عاقبت امور و خوف از آن می‌دانند. برخی نیز سبب صبر را برتری و غلبه عقل نظری و عملی که سبب و باعث خیر و صلاح است بر باعث هوای نفس که شهوت است می‌دانند که اگر اسباب خیر به مدد الهی بر اسباب هوای نفس و شهوات غالب آید، شخص از صابرین خواهد شد. در مقابل جزع و بی‌تابی ناشی از ضعف نفس است که در حقیقت به انکار قضای الهی و حکمت او بازمی‌گردد.

امام خمینی معتقد است از آنجاکه فطرت انسان بر حبّ کمال و جمال و خداخواهی استوار است، به حسب طبیعت خود در مقابل ناگواری‌ها و مصیبت‌ها صبر کرده و بی‌تابی نکند اما اگر حجاب‌های طبیعی و زنگار خودبینی و خودخواهی آینه قلب او را فراگرفت، در مقابل مصیبت‌ها ناشکیبایی می‌کند. منشأ این بی‌تابی حب دنیا و حب نفس است. وقتی این امور حجاب نفس شد، کمال را در امور طبیعی و نفسانی می‌بیند و برای فقدان آنها بی‌تابی می‌کند و این ناشی از نقصان در علم و عمل و معرفت نداشتن به مصالحی است که در حوادث و بلاها رخ می‌دهد. به اعتقاد ایشان آگاهی به ثواب‌های اخروی و اطلاع بر زودگذر بودن دنیا سبب می‌شود انسان در برابر بلاها و کاستی‌ها در دنیا شکیبا باشد، چنان‌که برخی آیات﴿وَقَالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَيْلَكُمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَيْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا وَلَا يُلَقَّاهَا إِلَّا الصَّابِرُونَ﴾ بر آن دلالت می‌کند.

اقسام صبر

در روایتی از رسول خدا(ص)، صبر به صبر بر معصیت، صبر بر طاعت و صبر بر مصیبت تقسیم شده‌است. بعضی از عارفان و علمای اخلاق از جهت‌های مختلف، اقسامی برای صبر ذکر کرده‌اند؛ مثلاً از جهت متعلق، صبر را به صبر در برابر گناه، صبر بر طاعت و صبر در مصیبت تقسیم کرده‌اند. بعضی، صبر را بر اساس حالات فرد صابر، به صبر در حال غضب (حلم)، صبر در حال شهوت (عفت)، صبر در حال جنگ (شجاعت) و صبر در حال طلب دنیا (زهد) تقسیم کرده‌اند.

امام خمینی با طرح روایت یاد شده از پیامبر(ص)، به شرح آن پرداخته‌است. ایشان صبر بر معصیت را جهاد با نفس و نگهداری آن از گناهان ظاهری و باطنی می‌داند که دارای مراتب و مقامات بسیار بوده، از صبر بر طاعت مشکل‌تر است؛ زیرا بایسته‌ است سالک در مقام مجاهده با نفس، از انانیت و خودبینی خارج شود و به اخلاص دست یابد و این خود سبب شکل‌گیری تقوا در نفس می‌شود.

ایشان صبر بر طاعت را به دو بخش تقسیم می‌کند: اول، صبر بر انجام تکلیف؛ دوم، صبر بر طاعت پس از عمل و نگهداری نفس؛ به طوری که به غرور و عجب مبتلا نگردد. این صبر، منشأ انس به حق می‌گردد. به نظر ایشان، صبر بر بلاها و مصیبت‌ها، به این معناست که انسان در نزد خلق، شکایت و بی‌تابی نکند؛ اما بی‌تابی نزد خالق، نقص محسوب نمی‌شود؛ بلکه نزد اهل معرفت، بی‌تابی و اظهار عجز نکردن نزد خدای متعال، که تجلّد و تصلّب نامیده می‌شود، نوعی اظهار توانمندی و بی‌نیازی است که عیب شمرده می‌شود. به اعتقاد ایشان، صبر و بی‌تابی‌ نکردن در برابر خلق، سبب رضا به قضای الهی می‌شود.

مراتب صبر

علمای اخلاق و عرفان برای صبر مراتبی برشمرده‌اند. خواجه‌عبدالله انصاری، صبر را به سه مرتبه صبر عوام، صبر مرید و صبر سالک تقسیم می‌کند و ضعیف‌ترین مرتبه صبر را صبر عوام می‌شمارد که همان «صبر لله» است و صبر بر مصیبت و طاعت نیز جزئی از آن می‌باشد. مرتبه پس از آن، «صبر بالله» است که از آن به صبر شخص مرید یاد می‌کند. خواجه، قوی‌ترین مرتبه صبر را «صبر علی الله» می‌داند که همان صبر شخص سالک است. برخی، مراتب صبر را به صبر عوامّ، صبر زهّاد، صبر اهل تقوا و صبر عارفان تقسیم کرده‌اند.

امام خمینی مراتب صبر را به صبر عامّه، صبر متوسطان و صبر اهل سلوک تقسیم می‌کند. ایشان اقسام سه‌گانه صبر (صبر بر مصیبت، صبر بر طاعت و صبر بر معصیت) را جزو مراتب و مقامات متوسطان دانسته، معتقد است کسانی که در ظاهر بر مصیبت‌ها و بلاها صبر می‌کنند و در باطن آن را مکروه می‌دانند، از معرفت کمتری برخوردارند ؛ از این‌رو رضا به قضای الهی، در مرتبه‌ای بالاتر از مرتبه صبر واقع می‌شود.

امام خمینی در بیان درجات صبر متوسطان، معتقد است صبر بر بلیات و مصیبت‌ها، طبق بعضی روایات دارای سیصد درجه ثواب است که فاصله هر درجه با درجه دیگر، مانند فاصله آسمان و زمین است؛ امّا صبر بر طاعت که درجات بالاتری نصیب انسان می‌کند، هنگامی است که دامنه اطاعت وسیع‌تر گشته، شخص به حقایق و اسرار توحید رسیده باشد و در این صورت، به جنات و نعیم الهی توجهی نداشته باشد. اما صبر بر گناه، هنگامی است که انسان در جهاد با نفس، بر لشکریان ابلیس چیره شود. این مهم‌ترین صبر برای سالک است. ایشان با استناد به بعضی روایات، معتقد است این صبر نهصد درجه دارد و میان هر درجه تا درجه دیگر، فاصله‌ای مانند عمق زمین تا منتهای عرش است.

ایشان به مناسبت مرتبه سوم صبر که صبر سالکان و انسان‌های کامل است، به مراتب شش‌گانه صبر که در کلام بعضی از عارفان آمده‌است، اشاره کرده، به تبیین آن می‌پردازد:

1. صبر لله: خواجه‌ عبدالله انصاری، این قسم را که دربرگیرنده صبر بر طاعت و صبر بر مصیبت است، از درجات صبر عامه می‌داند؛ اما امام خمینی این مقام را از مقامات نازله سالکان می‌شمارد و معتقد است سالک تا از انانیت نفس خارج نشود و سفر الی الله را شروع نکند، صبرش در این مقام، صبر لله نخواهد بود.
2. صبر بالله: این صبر دو مقام دارد: یکی برای سالک است که در آن، سالک تمام حرکات و سکنات خود را از حول و قوه خداوند می‌بیند و صبر و تمام هستی خود را از خداوند می‌داند. مقام دوم، به کسانی اختصاص دارد که به مقام صحو بعد المحو و بقاء بعد از فنا رسیده، دارای وجودی حقانی‌اند.. امام خمینی با استناد به روایتی، معتقد است سالک در این مقام، چشم، گوش و دست خداوند می‌گردد ؛ یعنی به مقام قرب فرایض می‌رسد.
3. صبر علی الله: این صبر ویژه کسانی است که در صبر بالله ثابت‌ قدم‌اند؛ پس وقتی سالک خود را از تمامی تصرفات عاری بداند و تمام واردات را از حق‌تعالی ببیند، صبر او صبر علی الله است. سالک در این حال، تمام بلیات و مصیبت‌ها را جلوه‌های اسما و صفات می‌داند و همان‌طور که اهل حجاب بر ناملایمات صبر می‌کنند، او بر خدا و شئون أَسمائی او صبر می‌کند.
4. صبر فی الله: امام خمینی این صبر را ویژه اهل حضور می‌داند؛ یعنی کسانی که جمال أَسمائی را مشاهده می‌کنند. در این مشاهدات، هرچه آنان صبر کرده، دل از استهلاک و اضمحلال نگه دارند، صبر فی الله خواهد بود.
5. صبر مع الله: به باور امام خمینی این مرتبه، برای شاهدان جمال ذات است که از مشاهده جمال أَسمائی بیرون رفته، به مشاهده تجلیات ذاتی رسیده‌اند. آنان هرچه در این مراحل صبر کنند، صبر مع الله است و پس از این، مقام استهلاک و فناست که در آن اسم و رسمی از سالک و صبر و سلوک او نیست.
6. صبر عن الله: صبر شیفتگان و محبوبان جمالحق که پس از ارجاع آنان به مملکت خود (مقام بقا)، ناچار باید بر فراق حق‌تعالی صبر کنند که این سخت‌ترین مراتب صبر است. بنابر نظر ایشان، هرچه محبت و عشق زیادتر باشد، صبر بر مفارقت بیشتر است. امام خمینی، کلام پیامبر اسلام(ص) را که فرمود: «هیچ پیامبری همانند من اذیت نشد»، ناظر بر همین مرتبه از صبر می‌داند.

راه‌های تحصیل صبر

علمای اخلاق راه تحصیل صبر را تقویت اسباب و قوای الهی در انسان و تضعیف هواهای نفسانی و اسباب شهوات در آن می‌دانند. این امر نیز از راه تفکر در فضایل صبر، اجر و پاداش آن در دنیا و آخرت، تفکر در مفاسد بی‌تابی و کوچک‌شمردن مصایب و مشکلات دنیوی به دست می‌آید.

امام خمینی معتقد است فطرت اصلی انسان بر اساس حبّ کمال و جمال شکل گرفته، خداخواه است؛ از این‌رو هر سختی‌ای که بر او وارد می‌شود، جزع نکرده، بر آن صبر می‌کند؛ مگر مصیبت فقدان وصال محبوب که برای او ناگوار است و جزع آدمی بر فراق محبوب، حقیقی است. ایشان دو راه علمی و عملی برای تحصیل صبر ذکر کرده‌است. در راه عملی، ریاضت و تربیت نفس را از راه‌های تحصیل صبر می‌داند؛ به گونه‌ای که اگر مدتی انسان در سختی‌ها، ناگواری‌ها و نیز مشقت عبادت و تلخی ترک لذت‌های نفسانی به واسطه فرمان محبوب، صبر کند، ملکه‌ای نوری درون او ایجاد شده، به مقام صبر می‌رسد. در راه علمی، باید به نفس خود بفهماند شکایت از قضای الهی نزد مخلوق ضعیف، مفید نیست و چه بسا نزد مردم، فردی سست‌عنصر و کم‌ثبات معرفی شود و در درگاه الهی نیز از ارزش بیفتد.

آثار صبر

همان‌گونه که در قرآن آمده‌ است، صبر سبب افزایش توانایی انسان در برابر سختی‌ها می‌گردد؛ از این‌رو خداوند مؤمنان را به یاری‌جستن از آن دعوت کرده، ﴿وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِينَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ﴾ آن را وسیله‌ای برای نزول کمک‌های الهی و رحمت پروردگار دانسته‌است. در روایات برای صبر آثار دنیوی و اخروی بسیاری برشمرده‌اند؛ چنان‌که نتیجه صبر در آخرت ورود به بهشت و نتیجه صبر در دنیا، پیروزی و رسیدن به هدف معرفی شده‌است؛ اگرچه این صبر به طول بینجامد. علما نیز به آثار صبر توجه داده‌اند. خواجه‌ نصیرالدین طوسی صبر را موجب اطمینان و سکون باطن و ترک اضطراب می‌داند و معتقد است این صفت، انسان را از شکایت و انجام اعمال غیرعادی بازمی‌دارد.

امام خمینی با نقل کلام خواجه‌ نصیر و تأکید بر آن، صبر را کلید ابواب سعادت و منشأ نجات از مهلکه‌ها می‌داند. به اعتقاد ایشان، صبر بر مصایب، انسان را آزموده می‌سازد تا از عبودیت نفس خارج گشته، این صفت در او ملکه گردد؛ نیز سبب می‌شود از مقام صبر عبور کند و به مقامات دیگری برسد؛ چنان‌که صبر در ناگواری‌ها سبب رضا به قضای الهی و صبر در معاصی سبب تقوای نفس می‌شود. به اعتقاد ایشان، صبر در دنیا، مشکلات را بر انسان آسان و عزم و اراده انسان را تقویت می‌کند. در مقابل، بی‌صبری و ناشکیبایی، عاملی است که انسان را در دنیا، سست‌عنصر و بی‌ثبات، اراده را ضعیف و عقل را سست و در آخرت نزد ملائکه و درگاه الهی بی‌ارزش می‌سازد؛ بلکه اضطراب‌های درونی و شکایت‌های زبانی، در صورت ملکه‌شدن، سبب ایجاد حالت دشمنی با ذات مقدس الهی، شقاوت ابدی و گرفتارشدن در عذاب الهی می‌گردد.

منابع

1. فکور افشاگر، احمد، مقاله «صبر»، دانشنامه امام خمینی ج۶