تفسیر قرآن به قرآن در علوم قرآنی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث تفسیر قرآن به قرآن است. "تفسیر قرآن به قرآن" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

تفسیر قرآن به قرآن در علوم قرآنی - تفسیر قرآن به قرآن در تاریخ علوم

مقدمه

تفسیر قرآن به قرآن، از روش‌های مورد توجه مفسران و تفسیرپژوهان به ویژه در سده‌های اخیر است که با استفاده از رهنمودهای خود قرآن در فهم معانی و مقاصد آن انجام می‌‌گیرد. در قرن اخیر بر اهمیت ویژه این روش تفسیری به مثابه روشی اصیل و کهن با پیشینه ای تا عصر رسالت و متکی به منبعی مورد اتفاق دانشمندان، تأکید شده است. و از آن رو که در چالش روش‌های گوناگون تفسیری در دوران معاصر، جستوجوی تکیه گاهی مطمئن در فهم و تفسیر قرآن ضروری است، بررسی این روش و اصالت، پیشینه و پشتوانه‌های آن با توجه به جریان‌های گوناگون قرآنگرا در تاریخ تفسیر و معرفت دینی اهمیت خواهد داشت.

سیر تاریخی از پیدایش تا گسترش

جریان‌های قرآن‌گرا که به نوعی به بحث ما مربوط می‌‌شوند در دو گونه متفاوت بروز یافته اند: نخست با تلقی کلامی و دوم با تلقی تفسیری.

تلقی کلامی

این تلقی به نگرش افراطی گروه‌هایی ناظر است که در معرفت دینی از کفایت قرآن و بسنده کردن به آن سخن گفته و بالأخص نقش سنّت نبوی و به تبع آن بیانات روایی اهل بیت پیامبر را کم رنگ کرده یا نادیده انگاشته‌اند که به لحاظ مبنای کلامی فوق در منابع معرفت دینی و نه خصوص حوزه تفسیر، از آن به تلقّی کلامی یاد می‌‌کنیم.

به گواهی اخبار و نقل‌های مشهور تاریخی، سه قرن نخست هجری به نوعی شاهد بروز رگه‌هایی از این نگرش بوده است. از قرن اول هجری به نمونه‌های زیر در اینجا اشاره می‌‌شود:

1. شعار " حَسْبُنَا كِتَابُ الله‏ " که خلیفه دوم آن را کنار بستر بیماری پیامبر(ص) مطرح کرد.
2. نگرانی پیامبر(ص) از اکتفا به قرآن در احادیث معروف به «اریکه». در یکی از این احادیث به نقل از پیامبر(ص) چنین آمده است: «بعید نیست که مردی بر تخت خود تکیه زده و با شنیدن حدیثی از احادیث من بگوید: «ما کتاب الهی را داریم؛ حلال آن را حلال و حرامش را حرام می‌‌دانیم». هان بدانید که آنچه رسول خدا آن را حرام کرده مانند حرام الهی است. نگرانی مزبور در سخن و سیره برخی اصحاب پس از رحلت پیامبر(ص) عینیت یافت، چنان که ابوبکر با اشاره به مایه اختلاف بودن نقل حدیث پیامبر، از آن نهی کرد و گفت: به جویندگان حدیث بگویید: کتاب الهی در بین ماست، پس حلالش را حلال و حرامش را حرام بشمارید.
3. دیدگاه‌های خاص خوارج که با تکیه بر قرآن به انکار برخی مسلّمات احکام و معارف دینی پرداختند. در اواخر قرن دوم هجری نیز شافعی در الأمّ در آغاز کتاب جماع العلم به فرقه ای در زمان خود اشاره می‌‌کند که قرآن را در معرفت دینی کافی شمرده‌اند. شواهد پراکنده دیگر تاریخی نیز از این عصر، حضور این نگرش را تأیید می‌‌کنند. در قرن سوم هجری می‌‌توان به سخن ابن قتیبه اشاره کرد که در دفاع از اهل حدیث از آرای برخی متکلمان و اهل رأی یاد می‌‌کند که با تکیه بر قرآن منهای سنت ابراز شده است.

افزون بر این پیشینه کهن، در قرون اخیر نگرش مزبور را می‌‌توان در جماعت موسوم به «اهل قرآن» در شبه قاره هند و قرآن‌گرایانی در سرزمین‌های عربی جستوجو کرد. در شبه قاره هند، جریان‌های اصلاح طلب و نوگرایی که «سنت» را مانع پیشرفت می‌‌دیدند، زمینه ساز جماعت اهل قرآن شدند. نمونه شاخص این جریان‌ها را می‌‌توان در حرکت سید احمد خان نویسنده تفسیر القرآن و هو الهدی و الفرقان و پس از او مدافع سرسختش، چراغ علی جست و جو کرد که هریک به نوعی در معرفت دینی و فهم قرآن از حدّ دلالت‌های قرآنی فراتر نرفته و نقش سنت را نادیده انگاشته‌اند.

جماعت اهل قرآن شعار اصلی خود را تفسیر قرآن به قرآن دانسته، آثار تفسیری گوناگونی بر اساس آن تدوین کرده‌اند؛ مانند تفسیر آیات القرآن، ترجمة القرآن بآیات الفرقان و ردّ النسخ المشهور، هر سه اثر عبدالله جکرالوی موسوم به غلام نبی و تفسیر بیان للناس اثر خواجه احمد الدین و تعلیمات قرآن اثر حافظ محمد أسلم و شاهکار رسالت و قرآنی فیصلی و قرآنی قوانین هر سه از غلام احمد پرویز.

در سرزمین‌های عربی به ویژه مصر نیز در حاشیه جریان تفسیری اصلاح‌گرای قرن چهاردهم به این سو، رویکردی افراطی با نفی سنت در معرفت دین و به تبع آن تفسیر قرآن، پدید آمده است. ظاهراً نخستین بار مجله المنار، شبهات درباره سنت را در قالب دو مقاله از محمد توفیق صدقی با عنوان الاسلام هو القرآن وحده منتشر کرده است. از نمونه‌های تفسیری این جریان را کتاب الهدایة و العرفان فی تفسیر القرآن بالقرآن اثر محمد ابوزید الدمنهوری از شاگردان محمد توفیق صدقی شمرده‌اند که در سال ۱۳۴۹ قمری در مصر با واکنش‌های تند علمای اسلامی روبه رو شد. آثار دیگری چون القرآن و کفی مصدراً للتشریع اثر احمد صبحی منصور و لماذا قرآن اثر عبدالله خلیفه و الکتاب والقرآن اثر محمد شحرور نیز هریک به نوعی با همان نگرش به فهم قرآن اندیشیده‌اند. در ایران نیز، قرن اخیر شاهد جریانی بوده است که هرچند با رویکردی معتدل‌تر، به نگرش قرآنگرایانه فوق دامن زده و آثاری را عرضه کرده است؛ مانند تفسیر تابشی از قرآن و احکام القرآن هر دو اثر سید ابوالفضل برقعی و تفسیر آیات مشکله قرآن اثر یوسف شعار و کلید فهم قرآن اثر محمد حسن شریعت سنگلجی.

تلقی تفسیری

قرآنگرایی با شعار تفسیر قرآن به قرآن به مثابه تنها روش استوار فهم قرآن یا یکی از روش‌های فهم آن در کنار اذعان به نقش سنت در معرفت دینی و شناخت ابعادی از معارف قرآنی که ما از آن با عنوان تلقی تفسیری جریان مزبور یاد می‌‌کنیم، سه رویکرد متفاوت را در برمی گیرد:

1. رویکردی که در میان آثار تفسیری پیشینه ای کهن دارد و تفسیر قرآن به قرآن را به مثابه یکی از روش‌های تفسیر و بلکه در رتبه نخست کار تفسیر دانسته است. در این رویکرد، متن قرآن و رهنمودهای آن در رفع اجمال و بیان قیود و خصوصیات آیات، نخستین منبع تفسیر تلقی شده است. اما در رتبه پس از آن، سایر منابع جایگاه خود را داشته و در مواردی که دلیلی قرآنی در تفسیر آیه ای یافت نشود، نوبت به سایر منابع می‌‌رسد. کسانی چون طبری و ابن تیمیه و ابن کثیر و طوسی و طبرسی از پیشینیان و شنقیطی مؤلف أضواء البیان و احمد بن عبدالرحمان القاسم مؤلف تفسیرالقرآن بالقرآن و السنة و الآثار و بالأسلوب الحدیث از متأخران، هر یک به نوعی به همین رویکرد تعلق دارند.
2. رویکردی که با نگاهی حداقلی به سنت و منابع روایی، تأکید اساسی خود را بر مراجعه به قرآن نهاده است، هرچند سنت متواتری را که بیانگر آیه ای باشد یا معرفتی از معارف دینی را باز گوید، مقبول می‌‌داند. از نمونه‌های روشن این رویکرد، التفسیر القرآنی للقرآن اثر عبدالکریم الخطیب است، چنان که برخی نوگرایان متأخر عرب که همگون با حرکت اصلاحی اجتماعی قرن چهاردهم مصر به حوزه تفسیر گام نهاده‌اند، نظیر محمد عبده در المنار و سایر رساله‌های تفسیری اش، احمد مصطفی المراغی در «تفسیر المراغی» و نیز برخی دانشمندان دیگر چون محمود أبوریّه نویسنده أضواء علی السنة المحمدیّه و احمد امین نویسنده فجر الاسلام و ضحی الاسلام، چنین نگرشی را پشتیبانی کرده‌اند. در حوزه شیعی نیز تفسیر پرتوی از قرآن اثر سید محمود طالقانی تا حدود زیادی به این جریان پیوند خورده است.
3. سومین رویکرد که با نگاهی روشمند به سنّت و منابع روایی و نقش آن در تفسیر نظر داشته، در قرن اخیر توسط سید محمد حسین طباطبایی مؤلف المیزان و مفسران پیرو مکتب تفسیری وی: محمد صادقی مؤلف الفرقان و عبدالله جوادی آملی مؤلف تسنیم دنبال شده است. این رویکرد بر خلاف رویکرد نخست، تفسیر قرآن به قرآن را به مثابه تنها روش استوار تفسیر و نه به عنوان یکی از روش‌ها و مراحل آن شمرده و به این روش نگاهی صرفاً نقلی و متنی اعمال نداشته است؛ توضیح آنکه در رویکرد اول، روش تفسیر قرآن به قرآن به مثابه یکی از روش‌های تفسیر نقلی و مأثور و در برابر تفسیر به رأی و اجتهاد ـ اعم از رأی و اجتهاد ممدوح یا مذموم ـ مطرح شده است؛ اما در رویکرد اخیر، این روش از حدّ تفسیر نقلی متکی به راهنمایی‌های ساده در متن قرآن فراتر رفته و به تحلیل اجتهادی متن قرآن و جستوجوی اصول کلی و آیات محوری و تطبیق معارف بر سایر آیات منتهی می‌‌شود، از همین رو این روش از یک سو در برابر تفسیر سطحی روایی و از سوی دیگر در برابر تفسیر به رأی مذموم قرار می‌‌گیرد. نقش روایات تفسیری در این روش، نقش کمکی در تحلیل و بررسی متن آیات و به مثابه کلیدهای تدبر در خود قرآن تلقی می‌‌شود. از طرف دیگر، در این رویکرد بر خلاف رویکرد دوم، به انبوه روایات تفسیری توجه شده و از نقش کلیدی آنها غفلت نمی‌شود، بلکه معرفت قرآنی مفسّر در پرتو آموزه‌های روایی شکوفا شده و به کمک آنها نتایجی نو و سازگار با قابلیت‌های متن قرآنی به دست می‌‌آید.

تفکیک دقیق حوزه‌های مختلف زبانی قرآن در بیانات روایی نظیر ظاهر و باطن، تنزیل و تأویل و جری و انطباق، در این رویکرد، در همین راستا قابل توجه است. به هر حال در این رویکرد به رغم تأکید بر روش تفسیر قرآن به قرآن به مثابه تنها روش استوار فهم قرآن و بی‌نیازی آن از منابع بیرونی در مقام ارائه دلالت‌ها و معانی، از نقش کلیدی و روش نمایانه روایات تفسیری غفلت نشده و روایات حاوی تفاصیل ناگفته نظری و عملی مرتبط با آیات از حجیّت و اعتبار شرعی برخوردار بوده و در واقع نقشی متمایز از تفسیر دلالت‌های قرآنی را ایفا می‌‌کنند. قابل ذکر است که جریانی که اخیراً بیشتر مورد توجه مفسران نوگرا واقع شده و با عنوان «تفسیر موضوعی» شهرت یافته است، در واقع به لحاظ روشی به تفسیر قرآن به قرآن متکی است.

از جمله گرایش‌های مطرح در این جریان، گرایش ادبی است که در مکتب تفسیری امین خولی و پیروانش چون عائشه بنت الشاطی دنبال شده است. این جریان بیشتر به رویکرد دوم تعلق دارد. از جمله آثار قرآنی در این جریان، من هدی القرآن فی أموالهم اثر امین خولی و التفسیر البیانی اثر عائشه بنت الشاطی است.

همچنین آثار قرآنی ایزوتسو را که به نوعی با تکیه بر فضای معنایی قرآن، فهم مفاهیم آن را جستوجو می‌‌کند، نظیر خدا و انسان در قرآن و مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن مجید در راستای همان رویکرد دوم می‌‌توان مطرح کرد.

پشتوانه‌ها

روش تفسیر قرآن به قرآن در رویکردهای مختلف آن به پشتوانه‌های نظری و عملی گوناگونی متکی است.

پشتوانه‌های نظری به مبانی و ادله ای ناظراند که مشروعیت و اعتبار روش تفسیری مورد بحث را پشتیبانی و تأیید می‌‌کنند. پشتوانه‌های عملی نیز به سیره عملی پیشوایان دین و اصحاب آنان مربوط‌اند.

پشتوانه‌های نظری

این پشتوانه‌ها خود به دو نوع تقسیم می‌‌شوند:

پشتوانه‌های قرآن شناختی

از مبانی قرآن شناسانه‌ای که اثبات آنها برای مفسّر قرآن به قرآن با نگاهی فارغ از حوزه تفسیر متن قرآنی ضروری است، به پشتوانه‌های قرآن شناختی یاد می‌‌کنیم. اهمّ این مبانی عبارت‌اند از حجیّت و اعتبار متن قرآن، معناداری و فهم پذیری قرآن، سلامت متن قرآن از تحریفی مخلّ و مضرّ به معانی آیات و انسجام معنایی و اختلاف ناپذیری قرآن.

طبعاً هریک از این مبانی می‌‌تواند متکی به نگرش خاص کلامی مفسران یا متونی از آیات و روایات باشد که مفسّر باید پیش‌تر به تحلیل و تنقیح آنها بپردازد و آنها رابه مثابه «اصول موضوعه» در روش خود مدنظر گیرد.

پشتوانه‌های قرآنی و روایی

مراد از پشتوانه‌های قرآنی و روایی، آیات و روایاتی است که به گونه ای روش مزبور را در فهم و تفسیر قرآن تأیید می‌‌کنند که اهمّ آنها از این قرارند:

1. آیات ناظر به «نور» و «تبیان» بودن قرآن: نظیر آیه ﴿وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمْ بُرْهَانٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكُمْ نُورًا مُبِينًا﴾، ﴿كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ﴾. از این آیات می‌‌توان دریافت که قرآن بیان کننده و روشنگر معارف و حقایق است و با این اوصاف، منطقی نیست که دلالت این کتاب پیچیده، غیر قابل حل و وابسته به منابع بیرونی باشد و نتواند بیانگر معارف خود باشد.
2. آیات ناظر به اختلاف ناپذیری و همگونی قرآن: در آیه ﴿أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلَافًا كَثِيرًا﴾ پس از توصیه به تدبر در قرآن، از عدم اختلاف در این کتاب یاد شده است. و در آیه ﴿اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُتَشَابِهًا مَثَانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ ذَلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ﴾ قرآن به وصف نیکوترین سخن و همگون و سازگار ستوده شده است. در آیه اخیر، وصف «متشابه» درباره کل آیات قرآن آمده و ناظر به همگونی و یکدستی در ادبیات و معارف آن است. واژه ﴿ مَثَانِيَ﴾ نیز در همین آیه بر اساس وجهی که آن را از ماده «ثنی» به معنای انعطاف شمرده، مفید معنای سازگاری و وفاق میان آیه‌ها خواهد بود. طبعاً از نتایج چنین اوصافی، می‌‌تواند همگونی معنایی و همپوشی تفسیری میان آیات باشد یا به گونه ای که آیات مختلف بتوانند به فهم درست و کامل‌تر یکدیگر مدد رسانند.
3. توصیف بخشی از قرآن به «ام الکتاب» و «محکمات»: این آیات مرجع تفسیری بخش‌های دیگرند که «متشابه» (شبهه انگیز) شمرده شده‌اند. در آیه ﴿هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ﴾ از تقسیم فوق یاد شده و پیروی متشابهات بدون توجه به محکمات، کار کج دلان فتنه انگیز شمرده شده و محکمات به مثابه أمّ الکتاب، جانمایه اصلی قرآن تلقی شده است. این آیه به ضمیمه روایاتی که راه تفسیر و فهم مقصود از آیات متشابه را رجوع به محکمات و بالطبع همگون دیدن آنها با هم دانسته، می‌‌تواند از پشتوانه‌های نظری مورد بحث به شمار آید.
4. تصدیق و گواهی آیات نسبت به مفاد یکدیگر: بر اساس روایات دینی، آیه‌های قرآن یکدیگر را تأیید و تصدیق می‌‌کنند، پس نباید میان آنها ناسازگاری و ناهمخوانی افکند، چنان که پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «إنّ القرآنَ لَيُصَدِّقُ بَعضُهُ بَعضا، فلا تُكذِّبوا بَعضَهُ بِبَعضٍ». امیرمؤمنان، امام علی(ع) نیز آیات قرآن را تصدیق گر و گواه و گویای یکدیگر معرفی می‌‌کند: « يَنْطِقُ بَعْضُهُ بِبَعْضٍ وَ يَشْهَدُ بَعْضُهُ عَلَى بَعْضٍ» عبارت مشهور « إِنَّ الْقِرَانِ يُفَسِّرَ بَعْضُهُ بَعْضاً» نیز هرچند به نحو مسند از پیشوایان دین نقل نشده است، در کنار ادله گذشته، مضمونی تأییدپذیر دارد.
5. مرجعیت قرآن نسبت به روایات دینی: بر اساس احادیث عرض، روایات باید بر قرآن عرضه شوند. احادیث عرض احادیثی‌اند که لزوم عرضه عموم احادیث را بر قرآن و کشف میزان سازگاری با آن را مطرح ساخته یا ملاک ترجیح روایات متعارض را موافقت با قرآن دانسته‌اند. به رغم تأمل برخی حدیث پژوهان درباره میزان اعتبار این احادیث در منابع سنی، اعتبار آنها دست کم در منابع شیعی مسلّم است. این احادیث نیز می‌‌توانند روش فهم و تفسیر قرآن را با محوریت خود قرآن تأیید کنند.

پشتوانه‌های عملی

مراد از پشتوانه‌های عملی، گزارش‌های تاریخی فراوانی است که از یک سو از سیره عملی پیشوایان دین و از سوی دیگر از سیره اصحاب آنان در تفسیر قرآن به قرآن حکایت دارند.

از تفاسیر مشهور روایی به نقل از پیامبر اکرم(ص) می‌‌توان به تفسیر آیه ﴿الَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يَلْبِسُوا إِيمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولَئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ﴾ در پرتو آیه ﴿ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ﴾ اشاره کرد که مورد توجه بیشتر مفسران قرار گرفته است. در آیه ﴿الَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يَلْبِسُوا إِيمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولَئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ﴾امنیت و هدایت سزاوار مؤمنانی شمرده شده که ایمانشان را به ظلمی نیالوده‌اند. پیامبر در پی نگرانی اصحاب خود، با توجه به آیه ﴿وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ﴾ که شرک را ﴿ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ﴾ نامیده، ظلم در آیه گذشته را نیز ناظر به شرک شمرده، از آنان رفع نگرانی فرمود. از نمونه‌های دیگر می‌‌توان به تفسیر آیات ﴿مِنْ وَرَائِهِ جَهَنَّمُ وَيُسْقَى مِنْ مَاءٍ صَدِيدٍ﴾، ﴿يَتَجَرَّعُهُ وَلَا يَكَادُ يُسِيغُهُ وَيَأْتِيهِ الْمَوْتُ مِنْ كُلِّ مَكَانٍ وَمَا هُوَ بِمَيِّتٍ وَمِنْ وَرَائِهِ عَذَابٌ غَلِيظٌ﴾ در پرتو آیات ﴿مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِيهَا أَنْهَارٌ مِنْ مَاءٍ غَيْرِ آسِنٍ وَأَنْهَارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ وَأَنْهَارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِينَ وَأَنْهَارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّى وَلَهُمْ فِيهَا مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَمَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ كَمَنْ هُوَ خَالِدٌ فِي النَّارِ وَسُقُوا مَاءً حَمِيمًا فَقَطَّعَ أَمْعَاءَهُمْ﴾، ﴿وَقُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْيَكْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ نَارًا أَحَاطَ بِهِمْ سُرَادِقُهَا وَإِنْ يَسْتَغِيثُوا يُغَاثُوا بِمَاءٍ كَالْمُهْلِ يَشْوِي الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرَابُ وَسَاءَتْ مُرْتَفَقًا﴾. و تفسیر آیه ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَاسْتَكْبَرُوا عَنْهَا لَا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَلَا يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّى يَلِجَ الْجَمَلُ فِي سَمِّ الْخِيَاطِ وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُجْرِمِينَ﴾ در پرتو آیه ﴿حُنَفَاءَ لِلَّهِ غَيْرَ مُشْرِكِينَ بِهِ وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَكَأَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَاءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ أَوْ تَهْوِي بِهِ الرِّيحُ فِي مَكَانٍ سَحِيقٍ﴾. اشاره کرد.

همچنین استنباط حد اقل مدت بارداری زنان از مقارنه دو آیه ﴿وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا﴾ و ﴿وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ ﴾ در روایت امام علی(ع) و تفسیر آیه ﴿إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ﴾ در پرتو آیه ﴿وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلَاةِ ﴾ و تبیین مفاد «لا جناح» در آن آیه، در روایت امام باقر(ع) و تفسیر معنای کفر در آیه ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ﴾ با توجه به تنوع معانی آن در آیات گوناگون قرآن، در روایت امام صادق(ع) در همین راستا قابل توجه‌اند. از طبقه اصحاب نیز نمونه‌های تفسیری فراوانی بر اساس همین روش گزارش شده‌اند.

شیوه‌ها و گونه‌ها

تفسیر قرآن به قرآن دارای گستره وسیعی است که در گرایش‌ها و سبک‌های گوناگون تفسیری قابل توجه است و شیوه‌ها و انواع این تفسیر از منظرهای مختلف تقسیم‌بندی شده‌اند. به نظر می‌‌رسد شیوه‌های اساسی این نوع تفسیر را در دو شیوه می‌‌توان مورد توجه قرار داد: شیوه متکی به روابط و پیوندهای لفظی و شیوه متکی به روابط و پیوندهای معنوی. در شیوه نخست با ملاحظه واژگان و مفاهیم مشترک میان آیات و بخش‌ها و گردآوری آنها و تحلیل و تدبر در آنها می‌‌توان به فهم کامل تری دست یافت، چنان که غالب آیاتی که رابطه عام و خاص و مطلق و مقیّد دارند در این شیوه قابل توجه‌اند؛ اما در شیوه دوم، مفسر نیازمند توجه به مضامین مشترک میان آیات و تحلیل و بررسی رابطه آن هاست. نمونه واضح آیاتی که با این شیوه تفسیر می‌‌شوند آیات محکم و آیات متشابهی است که با هم رابطه لفظی ندارند. شیوه نخست مرحله لازم و نه کافی در تفسیر قرآن به قرآن است، پس این دو شیوه مکمّل یکدیگر خواهند بود.

در این دو شیوه رابطه آیات با یکدیگر، معمولاً در گونه‌های زیر سامان می‌‌یابد:

اجمال و تفصیل

در این گونه، مفهوم سربسته و مجمل یک آیه در آیه دیگر باز شده و تفاصیل آن روشن می‌‌گردد؛ مانند تفصیل شرایط نماز و اوقات شرعی آن در آیات ﴿أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّيْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًا﴾، ﴿وَأَقِمِ الصَّلَاةَ طَرَفَيِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ اللَّيْلِ ﴾، ﴿وَإِذَا كُنْتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلَاةَ فَلْتَقُمْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَكَ ﴾ و... نسبت به آیات سربسته درباره اصل نماز؛ همچون آیه ﴿وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ ﴾ یا بیان تفصیلی شب نزول قرآن در آیه ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ﴾ و ﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ ﴾ نسبت به آیه ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ﴾ یا بیان تفصیلی بهره مندان از نعمت ویژه الهی در آیه ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا﴾ که در آیه ﴿صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ ﴾ به اجمال آمده است؛ همچنین رابطه اجمال و تفصیل در آیات قصص به گونه بارزتری قابل جستوجوست؛ به عنوان نمونه اجمال قصّه حضرت موسی(ع) و فرعون را در آیات ﴿وَفِي مُوسَى إِذْ أَرْسَلْنَاهُ إِلَى فِرْعَوْنَ بِسُلْطَانٍ مُبِينٍ﴾، ﴿فَتَوَلَّى بِرُكْنِهِ وَقَالَ سَاحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ﴾، ﴿فَأَخَذْنَاهُ وَجُنُودَهُ فَنَبَذْنَاهُمْ فِي الْيَمِّ وَهُوَ مُلِيمٌ﴾ با تفاصیل آن قصه در آیات ۱۷۴ - ۱۰۳ سوره اعراف و نیز اجمال قصه حضرت هود(ع) و قوم عاد را در آیات ﴿وَفِي عَادٍ إِذْ أَرْسَلْنَا عَلَيْهِمُ الرِّيحَ الْعَقِيمَ﴾، ﴿مَا تَذَرُ مِنْ شَيْءٍ أَتَتْ عَلَيْهِ إِلَّا جَعَلَتْهُ كَالرَّمِيمِ﴾ با تفاصیل آن در آیات ﴿وَإِلَى عَادٍ أَخَاهُمْ هُودًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُواْ اللَّهَ مَا لَكُم مِّنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ إِنْ أَنتُمْ إِلاَّ مُفْتَرُونَ يَا قَوْمِ لا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِنْ أَجْرِيَ إِلاَّ عَلَى الَّذِي فَطَرَنِي أَفَلاَ تَعْقِلُونَ وَيَا قَوْمِ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَيْهِ يُرْسِلِ السَّمَاء عَلَيْكُم مِّدْرَارًا وَيَزِدْكُمْ قُوَّةً إِلَى قُوَّتِكُمْ وَلاَ تَتَوَلَّوْا مُجْرِمِينَ قَالُواْ يَا هُودُ مَا جِئْتَنَا بِبَيِّنَةٍ وَمَا نَحْنُ بِتَارِكِي آلِهَتِنَا عَن قَوْلِكَ وَمَا نَحْنُ لَكَ بِمُؤْمِنِينَ إِن نَّقُولُ إِلاَّ اعْتَرَاكَ بَعْضُ آلِهَتِنَا بِسُوءٍ قَالَ إِنِّي أُشْهِدُ اللَّهِ وَاشْهَدُواْ أَنِّي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ مِن دُونِهِ فَكِيدُونِي جَمِيعًا ثُمَّ لاَ تُنظِرُونِ إِنِّي تَوَكَّلْتُ عَلَى اللَّهِ رَبِّي وَرَبِّكُم مَّا مِن دَابَّةٍ إِلاَّ هُوَ آخِذٌ بِنَاصِيَتِهَا إِنَّ رَبِّي عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ فَإِن تَوَلَّوْا فَقَدْ أَبْلَغْتُكُم مَّا أُرْسِلْتُ بِهِ إِلَيْكُمْ وَيَسْتَخْلِفُ رَبِّي قَوْمًا غَيْرَكُمْ وَلاَ تَضُرُّونَهُ شَيْئًا إِنَّ رَبِّي عَلَىَ كُلِّ شَيْءٍ حَفِيظٌ وَلَمَّا جَاءَ أَمْرُنَا نَجَّيْنَا هُودًا وَالَّذِينَ آمَنُواْ مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِّنَّا وَنَجَّيْنَاهُم مِّنْ عَذَابٍ غَلِيظٍ وَتِلْكَ عَادٌ جَحَدُواْ بِآيَاتِ رَبِّهِمْ وَعَصَوْا رُسُلَهُ وَاتَّبَعُواْ أَمْرَ كُلِّ جَبَّارٍ عَنِيدٍ وَأُتْبِعُواْ فِي هَذِهِ الدُّنْيَا لَعْنَةً وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ أَلا إِنَّ عَادًا كَفَرُواْ رَبَّهُمْ أَلاَ بُعْدًا لِّعَادٍ قَوْمِ هُودٍ ﴾ می‌‌تواند مقایسه کرد.

اجمال و تبیین (تشابه‌زدایی)

در این گونه، اجمال و پیچیدگی خاصی در مفهوم یک آیه با توضیح و شرح آیه دیگر برطرف می‌‌شود، چنان که تشابه آیه ﴿خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ ﴾ که مُهر خوردن دل‌های کافران (و بسته شدن باب هدایت بر آنان) را به خداوند نسبت می‌‌دهد، در روایتی از امام رضا(ع) به قرینه آیه ﴿بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَيْهَا بِكُفْرِهِمْ فَلَا يُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِيلًا﴾ که آن را ناشی از کفر خود آنها شمرده است، برطرف شده است؛ نیز ارجاع آیات متشابه در حوزه صفات الهی؛ به عنوان مثال تبیین و تشابه‌زدایی از مفهوم استقرار خداوند بر عرش در آیه ﴿الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى﴾ و مفهوم رؤیت الهی در آیه ﴿إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ﴾ با آیات محکم مانند آیه ﴿ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ ﴾ و آیه ﴿لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ﴾ و رفع شبهه جسمانیت و شباهت خدا به انسان در همین راستا قابل توجه‌اند.

عموم و خصوص

در این گونه، آیه حاوی بیان عامی است که خصوصیات آن در بخش‌های دیگر آمده است؛ مثلا در آیه ﴿ يَوْمٌ لَا بَيْعٌ فِيهِ وَلَا خُلَّةٌ وَلَا شَفَاعَةٌ ﴾ به نحو عموم روابط دوستانه دنیوی را در قیامت منقطع شمرده؛ ولی در آیه ﴿الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ﴾ این عموم نسبت به متقین و روابط دوستانه آنان تخصیص خورده است؛ نیز عمومیت نفی شفاعت در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ يَوْمٌ لَا بَيْعٌ فِيهِ وَلَا خُلَّةٌ وَلَا شَفَاعَةٌ وَالْكَافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾، در آیاتی چون ﴿وَكَمْ مِنْ مَلَكٍ فِي السَّمَاوَاتِ لَا تُغْنِي شَفَاعَتُهُمْ شَيْئًا إِلَّا مِنْ بَعْدِ أَنْ يَأْذَنَ اللَّهُ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَرْضَى﴾ و ﴿مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ﴾ و ﴿لَا يَمْلِكُونَ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمَنِ عَهْدًا﴾ تخصیص خورده یا عمومیت نفی علم غیب از غیر خدا در آیه ﴿قُلْ لَا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلَّا اللَّهُ وَمَا يَشْعُرُونَ أَيَّانَ يُبْعَثُونَ﴾ با آیاتی چون ﴿تِلْكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ ﴾ و ﴿ذَلِكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ ﴾ و ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا﴾، ﴿إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا﴾ به نوعی تخصیص خورده است. در مسائل فقهی نیز عمومیتحکم عده زنان مطلّقه در صدر آیه ﴿وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلَاثَةَ قُرُوءٍ ﴾ به قرینه ذیل آیه، مخصوص طلاق رجعی تلقی شده است. رابطه نسخ میان برخی آیات را که نوعی تخصیص در زمان حکم است، می‌‌توان در همین گونه مورد توجه قرار داد.

اطلاق و تقیید

در این گونه، بیان و حکم مطلق در برخی آیات، در آیه دیگر مقید می‌‌شود، چنان که اطلاق حبط عمل مرتد در آیه ﴿ وَمَنْ يَكْفُرْ بِالْإِيمَانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ ﴾ با آیه ﴿وَمَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُولَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾ به صورت مرگ او در حال کفر و ارتداد، مقیّد شده است یا اطلاق تحریم خون در آیه ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِيرِ ﴾ به قرینه آیه ﴿ أَوْ دَمًا مَسْفُوحًا ﴾ به خون جاری و بیرون آمده از بدن حیوان (دم مسفوح) مقید شده است. نکته مهم آنکه نظر به وسعت حوزه‌ها و مراتب معنایی آیات قرآن، روش تفسیر قرآن به قرآن طیف گسترده ای را در برمی گیرد و بسته به میزان ژرف اندیشی و جامع نگری مفسران، توسعه پذیر است؛ فی المثل در نگرش قرآنی پیشوایان دین که به ابعاد مختلف معانی و معارف قرآن در گذر زمان، اشراف داشته‌اند، نمونه‌های نابی از دریافت معانی باطنی و تأویلی در پرتو آیات گزارش شده‌اند که معمولاً از افق نگاه توده مفسران پنهان می‌‌مانند.

تفسیر «احیای نفس» در آیه ﴿ وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا ﴾ به هدایت معنوی و تفسیر «نظر به طعام» در آیه ﴿فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسَانُ إِلَى طَعَامِهِ﴾ به بررسی علم و مأخذ آن و تفسیر «قضای تَفَث» در آیه ﴿ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ ﴾ به دیدار مؤمنانه با امام معصوم(ع)، نمونه‌هایی از این قبیل‌اند. در مرتبه ای پایین‌تر مفسران ژرف اندیش در پرتو ارشادات کلیدی آنان، می‌‌توانند به دریافت‌های تفسیری ژرف و گسترده ای نایل آیند که کوشش‌های ارجمند بسیاری از فقیهان، حکیمان و عارفان در تحلیل معضلات معرفتی مرتبط با حوزه دانش خویش به مدد آیات قرآن در این راستایند. از نمونه‌های این امر، جستوجوی آیات کلیدی و برجسته تحت عنوان «غرر آیات» در تفسیر المیزان است که در پرتو آن، معارف فرعی و متنوعی در آیات دیگر تحلیل پذیر است.

برخی پژوهشگران، تفسیر آیات بر اساس قرائات مختلف را نیز در شمار روش‌های تفسیر قرآن به قرآن تلقی کرده‌اند. ظاهراً این امر مبتنی بر دیدگاه وحدت قرآن و قرائات و اعتبار قرائات متعدد به مثابه متن قرآن است؛ اما بر اساس دیدگاه وحدت نزول قرآن در باور شیعی و متکی به روایات اهل بیت(ع) سخن فوق استوار نیست. نهایت آنکه بتوان روایات معتبر حاوی قرائتی متفاوت با متن متواتر و مشهور قرآنی را در حکم روایات تفسیری تلقی کرد که طبعاً از این بحث بیرون‌اند.

مخالفت‌ها

مخالفت با روش تفسیر قرآن به قرآن به مثابه روشی تفسیری پیشینه ای کهن به قدمت خود این روش در تاریخ تفسیر دارد. مهم‌ترین جریان‌هایی که به این مخالفت‌ها دامن زده‌اند، جریان‌های حدیثگرای سنّی و شیعی هستند. شاخه افراطی این جریان‌ها که اساساً فهم قرآن را جز به مدد روایت روا ندانسته، هیچ یک از سه رویکرد پیش گفته تفسیری را برنمی تابد.

جریان اخباری در حوزه شیعی که بیشتر با صبغه فقهی شناخته می‌‌شود و مدعای اصلی خود را در عدم حجیت ظواهر، در مقام استنباط احکام شرعی از ظواهر قرآن مطرح ساخته از آن رو که ظواهر قرآنی را منهای روایات قابل استناد نمی‌شمارد در همین جریان به شمار می‌‌آید، هرچند از آن رو که به اعتبار دلالت‌های صریح و منصوص قرآن باور دارد و بسیاری از آیات را با وجود شواهد عقلایی و مؤیّدات عقلی قابل تمسک می‌‌شمارد، از جریان مزبور فاصله گرفته است.

در عصر اخیر، رویکرد افراطی مزبور با رویکرد نخست در روش تفسیری همراه شده و در برابر دو رویکرد دیگر قرار گرفته است.

در حوزه سنّی، گرایش‌های سلفی مهم‌ترین طیف مخالفان این دو رویکرد به شمار می‌‌آیند.

در حوزه شیعی نیز طیفی از اصولگرایان که به شیوه‌های سنّتی مفسران شیعی و نقش اصیل و محوری روایات وفا دارند، روش تفسیری مزبور را به نقد کشیده‌اند. شاید بتوان اساسی‌ترین رهیافت انتقادی مخالفان را در دو حوزه سنی و شیعی به مسئله نقش عقل در تفسیر بازگرداند، بر این اساس آنان بر پررنگ شدن نقش عقل و فراتر رفتن تفسیر در این رویکرد از حدّ ظهورات متن قرآنی انگشت نهاده و ادله نکوهش «تفسیر به رأی» را مستند انتقادات خود دانسته‌اند. طبعاً ممکن است برخی از این رویکردها یا برخی دیدگاه‌های مطرح در آنها مشمول روش نکوهیده تفسیر به رأی بوده و در عقلگروی به افراط انجامیده باشد؛ اما باید توجه داشت که تفسیر به رأی آن گونه که از شواهد روایی برمی آید، از تدبّر ضابطه مند در آیات و در پرتو هدایت‌های کلیدی پیشوایان دین در امر تفسیر، بیگانه است. افزون بر این، مشکل مزبور در واقع ناشی از عدم رعایت درست ضوابط معناشناسی و اصول عقلایی فهم قرآن است؛ نه نادیده انگاری روایات تفسیری و کاربست روش تفسیری قرآن به قرآن.

به طور خاص مخالفت برخی از دانشمندان شیعی متأخر با روش علامه طباطبایی در رویکرد سوم به برداشت نادرستی از مبانی تفسیری وی و مباحث انتزاعی پیرامون آن باز می‌‌گردد و مخالفان، دیدگاه منفی خود را به آرای تفسیری خاصی از او که بر روش مزبور متکی بوده و با نادیده گرفتن روایات تفسیری معتبر حاصل آمده باشد، مستند نکرده‌اند. اصولا به نظر می‌‌رسد، ایشان بیش از دیگران به مراجعه به روایات تفسیری اهتمام داشته و تفسیر خود را مسبوق به مطالعه روشمند و دقیق انبوه روایات تفسیری نگاشته است، منتها دلالت‌های روایی را توقفگاه و منزلگاه تفسیر نمی‌داند، بلکه معتقد است روایات اولاً باید با دلالت‌های خود قرآن سنجیده شوند. ثانیاً روش تفسیر کردن را در اختیار قرار دهند؛ نه آنکه چون آموزگاری ساده، صرفاً به معنا کردن آیات بپردازند.

تفسیر قرآن به قرآن در دانشنامه معاصر قرآن کریم

مجموعه آیات مربوط به هر موضوعی از موضوعات قرآن، آنگاه که در ردیف هم قرار گیرند، مفهومی کلی از آن موضوع به دست می‌دهند که مفسرِ قرآن را در پی جویی حقیقت آن یاری می‌دهند. مثلاً به عنوان نمونه، وقتی که آیات مربوط به شفاعت، پهلوی هم چیده شوند، این نتیجه به دست می‌آید که آیات نافیِ شفاعت مربوط به بت‌های مورد پرستش مشرکان است که آنان میپنداشتند شفاعتگران‌شان در روز قیامت خواهند بود و اما دیگر آیاتی که دلالت بر اثبات شفاعت دارند، آیاتی هستند که شفاعت را منوط به اجازه و اذن الهی می‌دانند: ﴿مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ﴾. بنابراین، عرضه آیات بر آیات و نتیجه‌گیری صحیح از آنها، نوعی تفسیر قرآن به قرآن محسوب می‌شود. از جمله پشتوانه‌های نظری تمسّک و تفسیر قرآن به قرآن، آیاتی است که قرآن را با وصف «نور» و «تبیان» معرفی نموده است. نظیر آیه ﴿وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ﴾. ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمْ بُرْهَانٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكُمْ نُورًا مُبِينًا﴾. حال، قرآنی که خود «نور» و «بیانگر» است، قطعاً روشنگر و بیانگر مفاهیم خود نیز خواهد بود. مخصوصاً تعبیر ﴿تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ﴾ یعنی بیانگر هر چیزی بودن، بی‌گمان، بیانگر خود بودن را نیز شامل می‌شود. با توجه به این‌گونه آیات، قرآن بیانگر و روشنگر معارف و مطالب گوناگون خود نیز هست. پس منطقی نخواهد بود که بگوییم قرآن بیانگر همه چیز است، اما بیانگر خود نباشد !؛ علاوه بر این، خود قرآن می‌فرماید: ﴿أَوَلَمْ يَكْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ يُتْلَى عَلَيْهِمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَرَحْمَةً وَذِكْرَى لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ﴾.

بیشتر تفاسیر از آغاز تاکنون، کم و بیش، شیوه تفسیر قرآن به قرآن در آنها مشاهده می‌شود، ولی این شیوه به صورت فراگیر و گسترده در تفاسیری چون «المیزان» علامه طباطبایی، «الفرقان» محمد صادقی تهرانی، «تسنیم» جوادی آملی، «تفسیر نمونه» ناصر مکارم شیرازی و «التحریر و التنویر» محمد طاهر بن عاشور اندلسی نمایان‌تر و آشکارتر است.

باید دانست که شیوه تفسیر قرآن به قرآن، هرگز به معنی نادیده گرفتن روایات معتبر تقسیری و نقش آنها در تبیین آیات نیست، بلکه مفسرانی که در این وادی سیر کرده‌اند نقش روایات را به مثابه کلیدهای تدبر در فهم آیات تلقّی نموده‌اند چنان که در «المیزان» و «القرقان» به روایات نبوی و اهل بیت کاملاً توجه شده است.

توصیف خود قرآن به «ام الکتاب» به عنوان محکمات و اشاره به بخش دیگر به عنوان مشابهات، خود بیانگر شیوه تفسیر متشابهات به وسیله محکمات است که مصداق بارز شیوه تفسیر قرآن به قرآن می‌باشد. از اینجا روشن می‌شود که عمده کج‌اندیشی‌هایی که اصحاب تفسیر به رأی گرفتار آن هستند ناشی از نادیده گرفتن این شیوه تفسیری است. بر اساس روایات دینی نیز آیه‌های قرآن مصدِق و مفسر یکدیگرند و میان آنها هیچ‌گونه ناهمخوانی و ناسازگاری واقعی دیده نمی‌شود.

چنان که از رسول خدا(ص) نقل است: «إِنَّ القُرآنَ لَيُصَدِّقُ‏ بَعْضُهُ‏ بَعْضاً فَلَا تُکَذِّبُوا بَعْضَهُ بِبَعْضٍ»؛ در یکی از خطبه‌های امیر مؤمنان(ع) نیز آمده است:«كِتَابُ‏ اللَّهِ‏ تُبْصِرُونَ‏ بِهِ‏ وَ تَنْطِقُونَ‏ بِهِ وَ تَسْمَعُونَ بِهِ وَ يَنْطِقُ بَعْضُهُ بِبَعْضٍ وَ يَشْهَدُ بَعْضُهُ عَلَى بَعْضٍ»؛ تعبیر مشهور "القرآن یفسر بعضه بعضا" هم، به‌گونه‌ای مضمون در حدیث فوق است.

از طرف دیگر بر اساس عرضه احادیث به قرآن و این که قرآن محک بزرگی برای تشخیص روایات درست از نادرست است، مرجع بودن قرآن را نشان می‌دهد که خود گویای درستی و صحت تفسیر قرآن به قرآن است. تفسیر قرآن به قرآن در حیطه‌های گوناگونی شکل می‌یابد که شیوه متّکی به روابط و پیوندهای لفظی و شیوه متّکی به روابط و پیوندهای معنوی از آن جمله‌اند. در شیوه اول با ملاحظه واژگان و مفاهیم مشترک میان آیات و بخش‌ها و گردآوری آنها و تحلیل و تدبر در آنها می‌توان به فهم کامل‌تری از آیه دست یافت، چنان که غالب آیاتی که رابطه عام و خاص و مطلق و مقیّد دارند در این شیوه قابل توجه‌اند. اصولاً بحث از آیات مجمل و مفصَّل، مجمل و مبیّن، عام و خاص، مطلق و مقیّد، ناسخ و منسوخ، هر کدام به نوعی مرتبط با تفسیر قرآن با قرآن، یا مصداقی از آن به حساب می‌آیند .

نمونه‌هایی از تفسیر قرآن به قرآن:

1. ﴿خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ﴾، علت مُهر نهادگی در آیه دیگر ذکر شده است: ﴿بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَيْهَا بِكُفْرِهِ﴾.
2. ﴿إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ﴾. وقتی که این آیه را با آیات ﴿لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ﴾ و ﴿لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ﴾ بسنجیم، دستِ کم شبهه جسمانیت خدا منتفی می‌شود. آنگاه یا باید مراد از ﴿نَاظِرَةٌ﴾ نگاه کردن به نعمت‌های جاودانی الهی تفسیر شود. یا مراد از ﴿نَاظِرَةٌ﴾ نوعی شهود قلبی و باطنی باشد که آن روز آدمی با چشم دل، نه با چشم سر، خدا را می‌بیند.
3. ﴿قُلْ لَا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلَّا اللَّهُ﴾، اما وقتی که این آیه را با آیاتی از قبیل ﴿فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا * إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ﴾ بسنجیم، معلوم می‌شود، علم غیب که ذاتاً در انحصار خدا است، گاهی از جانب او بر رسولی که او را برای رسالت خویش برگزیده عطا و درنتیجه، دریچه‌ای از علم غیب الهی به رویش گشوده می‌شود. چنان که فرموده است: ﴿ذَلِكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ﴾، ﴿تِلْكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ﴾.
4. ﴿وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلَاثَةَ قُرُوءٍ...﴾، ظاهر کلمه ﴿الْمُطَلَّقَاتُ﴾ که جمع مُحَلّی با الف و لام است تمام انواع زنان مطلَّقه (رجعی، خُلعی و مبارات) را شامل می‌شود. ولی قید ﴿بُعُولَتُهُنَّ﴾ که در ذیل آن ذکر گردید، نشان می‌دهد که مراد از ﴿الْمُطَلَّقَاتُ﴾ در صدر آیه، تنها زنان مطلّقه به طلاق رجعی هستند نه دو گروه دیگر. بنابراین ذیل آیه، صدر آن را تخصیص زده که خود نوعی از تفسیر قرآن به قرآن محسوب می‌شود.
5. ﴿وَمَنْ يَكْفُرْ بِالْإِيمَانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ﴾، ولی وقتی که این آیه با آیه ﴿وَمَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُولَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ﴾؛ بسنجیم، معلوم می‌شود که اطلاق حبط عمل مرتد که در آیه اول آمده، در آیه دوم به صورت مرگ او در حال کفر و ارتداد، مقیّد شده است. بنابراین، راه توبه برای مرتد باز است و حبط عملش در صورتی است که توبه نکند و با کفر بمیرد.
6. قرآن به طور سربسته و مجمل فرموده است: ﴿أَقِيمُوا الصَّلَاةَ﴾، اما در آیات دیگر این اجمال را برطرف و فرموده است: ﴿أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّيْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًا﴾، ﴿وَأَقِمِ الصَّلَاةَ طَرَفَيِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ اللَّيْلِ﴾؛ برخی گفته‌اند: این آیه اشاره به نمازهای پنج‌گانه است، ولی برخی دیگر گفته‎اند: فقط اشاره به نماز صبح و مغرب و عشا دارد. ظاهر تعبیر ﴿طَرَفَيِ النَّهَارِ﴾ (دو طرف روز) این است که نماز صبح و مغرب را بیان می‌کند که در دو طرف روز قرار گرفته و «زُلَف» جمعِ «زُلفَة» به معنی نزدیک بودن است که به قسمت‌های آغاز شب که نزدیک به روز است گفته می‌شود که بر نماز عشا منطبق است. در روایات هم همین معنا تأیید شده است.

برخی از مفسران طرفی النّهار را چنان وسیع گرفته‌اند که شامل صبح و ظهر و عصر و مغرب هم بشود و با تعبیر ﴿زُلَفًا مِنَ اللَّيْلِ﴾ که اشاره به نماز عشاء است، همه نمازهای پنج‌گانه را در بر بگیرد.

منابع

1. کوشا، محمد علی، مقاله «تفسیر قرآن به قرآن»، دانشنامه معاصر قرآن کریم
2. اسعدی، محمد، مقاله «تفسیر قرآن به قرآن»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۸

پانویس