تربت: تفاوت میان نسخه‌ها

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۴ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد)
خط ۵: خط ۵:


== تربت در فرهنگ شیعی ==
== تربت در فرهنگ شیعی ==
در فرهنگ شیعه کلمه تربت، بار محتوایی [[غنی]] و [[تاریخی]] داشته است، چه به صورتِ مهر [[نماز]]، یا خاکِ تیمّم، یا [[تسبیح]] سجاده، یا خاک [[شفابخش]] و متبرّک<ref>ر.ک: [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ زیارت (کتاب)|فرهنگ زیارت]]، ص۲۲۱-۲۲۴.</ref>. تربت یادآور [[حماسه]] و [[جهاد]] و [[شهادت]] در [[راه خدا]] و الهام‌بخش [[ایثار]] و [[فداکاری]] است.
در فرهنگ شیعه کلمه تربت، بار محتوایی [[غنی]] و [[تاریخی]] داشته است، چه به صورتِ مهر [[نماز]]، یا خاکِ تیمّم، یا [[تسبیح]] سجاده، یا خاک [[شفابخش]] و متبرّک. تربت یادآور [[حماسه]] و [[جهاد]] و [[شهادت]] در [[راه خدا]] و الهام‌بخش [[ایثار]] و [[فداکاری]] است.


[[شیعیان]] معتقدند تربت در شفای [[بیمار]] مؤثر است، از [[ترس]] ایمنی می‌بخشد، [[آدمی]] را از [[عذاب]] [[قبر]] می‌رهاند، روزی را [[برکت]] می‌دهد، مایۀ [[علم]] نافع و [[عزت]] است، [[فقر]] را می‌زداید، [[آبرو]] را پاس می‌دارد و [[آرامش]] خاطر می‌آفریند<ref>دائرة المعارف تشیع‌، ج ۳ ص ۲۰۵؛ دانشنامه جهان اسلام‌، ج ۶ ص ۸۲۶؛ صدری، مهدی، خاک بهشت‌، ۷۶.</ref>. [[شیعیان]]، بنابر [[احادیث]] [[امامان معصوم]] {{ع}} کام نوزادان خویش را با ترتب می‌گشایند، [[ارزش]] [[نماز]] بر تربت را بسی بیش‌تر از غیر آن می‌دانند و چون از [[زیارت]] [[امام حسین]] {{ع}} باز می‌گردند، تربت به سوغات می‌آورند. در [[فقه]] [[شیعه]]، نگاشتن شهادتین و نام [[امامان معصوم]] {{ع}} بر کفن میت با تربت، [[مستحب]] است و مایۀ ایمنی از [[عذاب]] [[قبر]] است<ref>دائرة المعارف تشیع‌، ج ۳ ص ۲۰۵؛ صدری، مهدی، خاک بهشت‌، ۷۶.</ref>.<ref>ر.ک: [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ زیارت (کتاب)|فرهنگ زیارت]]، ص۲۲۱-۲۲۴.</ref>
[[شیعیان]] معتقدند تربت در شفای [[بیمار]] مؤثر است، از [[ترس]] ایمنی می‌بخشد، [[آدمی]] را از [[عذاب]] [[قبر]] می‌رهاند، روزی را [[برکت]] می‌دهد، مایۀ [[علم]] نافع و [[عزت]] است، [[فقر]] را می‌زداید، [[آبرو]] را پاس می‌دارد و [[آرامش]] خاطر می‌آفریند<ref>دائرة المعارف تشیع‌، ج ۳ ص ۲۰۵؛ دانشنامه جهان اسلام‌، ج ۶ ص ۸۲۶؛ صدری، مهدی، خاک بهشت‌، ۷۶.</ref>. [[شیعیان]]، بنابر [[احادیث]] [[امامان معصوم]] {{ع}} کام نوزادان خویش را با ترتب می‌گشایند، [[ارزش]] [[نماز]] بر تربت را بسی بیش‌تر از غیر آن می‌دانند و چون از [[زیارت]] [[امام حسین]] {{ع}} باز می‌گردند، تربت به سوغات می‌آورند. در [[فقه]] [[شیعه]]، نگاشتن شهادتین و نام [[امامان معصوم]] {{ع}} بر کفن میت با تربت، [[مستحب]] است و مایۀ ایمنی از [[عذاب]] [[قبر]] است<ref>دائرة المعارف تشیع‌، ج ۳ ص ۲۰۵؛ صدری، مهدی، خاک بهشت‌، ۷۶.</ref>.<ref>ر.ک: [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ زیارت (کتاب)|فرهنگ زیارت]]، ص۲۲۱-۲۲۴؛ [[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ۱۸۹.</ref>


== سجده بر تربت ==
== سجده بر تربت ==
یکی از کاربردهای مهم تربت نزد [[شیعیان]]، سجدۀ بر آن هنگام [[نماز]] است. استفاده از تربت برای [[سجده]]، از قرن ۴ ق. پس از مکاتبه حِمیری با [[امام زمان]] {{ع}} به صورت سنتی فراگیر نزد [[شیعه]] در آمد<ref>دائرة المعارف تشیع‌، ج ۳ ص ۲۰۵؛ صدری، مهدی، خاک بهشت‌، ۷۶.</ref>. از آنجا که آمیختن تربت با [[آب]] و سپس، حرارت دادن و خشکاندن آن، بر ماندگاری‌اش می‌افزاید، مسئله‌ای [[فقهی]] بدین موضوع می‌پردازد و از [[سجده]] بر "تربت پخته"[[سخن]] می‌گوید<ref>ر.ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۱۸۱.</ref>. چنانچه برخی از [[فقها]] آن را جایز و برخی دیگر آن را [[مکروه]] دانسته‌اند<ref>من لایحضره الفقیه‌، ج ۱ ص ۱۸۹.</ref>. همۀ [[مسلمانان]] معتقدند هنگام [[نماز]] می‌توان بر [[زمین]] و آنچه از آن می‌روید، [[سجده]] کرد؛ ولی دربارۀ مفهوم [[زمین]] و آنچه از آن می‌روید، به [[اختلاف]] افتاده‌اند. این نیز محل اتفاق مسلمانان است که [[سجده]] بر خاک، [[برترین]] مصداق [[سجده]] است و اگر خاک با [[آب]] بیامیزد و سپس خشک شود، [[سجده]] بر آن صحیح است. در نظر [[شیعه]] بنابر قول و فعل [[امامان معصوم]] {{ع}} [[برترین]] خاکی که می‌توان بر آن [[سجده]] کرد، تربت [[حسینی]] {{ع}} است<ref>امینی، عبدالحسین، السجود علی الترتبة الحسینیه‌، ۹۷- ۱۲۰.</ref>. [[شیعه]]، [[سجده]] بر پشم و کرک و ابریشم را روا نمی‌شمارد و بر خاک [[سجده]] می‌کند و از میان خاک‌ها تربت امام حسین {{ع}} را [[برگزیده]] است<ref>ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات‌، ۷۰؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ۴/ ۲۹۵.</ref>.<ref>ر.ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۱۸۱.</ref>  
یکی از کاربردهای مهم تربت نزد [[شیعیان]]، سجدۀ بر آن هنگام [[نماز]] است. استفاده از تربت برای [[سجده]]، از قرن ۴ ق. پس از مکاتبه حِمیری با [[امام زمان]] {{ع}} به صورت سنتی فراگیر نزد [[شیعه]] در آمد<ref>دائرة المعارف تشیع‌، ج ۳ ص ۲۰۵؛ صدری، مهدی، خاک بهشت‌، ۷۶.</ref>. از آنجا که آمیختن تربت با [[آب]] و سپس، حرارت دادن و خشکاندن آن، بر ماندگاری‌اش می‌افزاید، مسئله‌ای [[فقهی]] بدین موضوع می‌پردازد و از [[سجده]] بر "تربت پخته"[[سخن]] می‌گوید. چنانچه برخی از [[فقها]] آن را جایز و برخی دیگر آن را [[مکروه]] دانسته‌اند<ref>من لایحضره الفقیه‌، ج ۱ ص ۱۸۹.</ref>. همۀ [[مسلمانان]] معتقدند هنگام [[نماز]] می‌توان بر [[زمین]] و آنچه از آن می‌روید، [[سجده]] کرد؛ ولی دربارۀ مفهوم [[زمین]] و آنچه از آن می‌روید، به [[اختلاف]] افتاده‌اند. این نیز محل اتفاق مسلمانان است که [[سجده]] بر خاک، [[برترین]] مصداق [[سجده]] است و اگر خاک با [[آب]] بیامیزد و سپس خشک شود، [[سجده]] بر آن صحیح است. در نظر [[شیعه]] بنابر قول و فعل [[امامان معصوم]] {{ع}} [[برترین]] خاکی که می‌توان بر آن [[سجده]] کرد، تربت [[حسینی]] {{ع}} است<ref>امینی، عبدالحسین، السجود علی الترتبة الحسینیه‌، ۹۷- ۱۲۰.</ref>. [[شیعه]]، [[سجده]] بر پشم و کرک و ابریشم را روا نمی‌شمارد و بر خاک [[سجده]] می‌کند و از میان خاک‌ها تربت امام حسین {{ع}} را [[برگزیده]] است<ref>ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات‌، ۷۰؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ۴/ ۲۹۵.</ref>.<ref>ر.ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۱۸۱.</ref>


== [[ادله]] سجده بر تربت ==
== [[ادله]] سجده بر تربت ==
برخی از [[دلایل]] سجده بر تربت و [[فضیلت]] آن عبارتند از:  
برخی از [[دلایل]] سجده بر تربت و [[فضیلت]] آن عبارتند از:  
# فعل [[معصوم]]: [[امام صادق]] {{ع}} خریطه (کیسه و دستمال) زردی داشت که در آن، تربت حضرت [[سیدالشهدا]] {{ع}} بود. وقت [[نماز]] که می‌شد، همان تربت را در موضع سجودش می‌ریخت و [[سجده]] بر آن می‌کرد<ref>ر.ک: نطنزی، معین الدین، منتخب التواریخ، ص ۲۹۸، به نقل از «مصباح المتهجّدین».</ref>. آیا این، جز تجدید عهد و [[پیمان]] با [[آیین]] و آرمان و راه و خط [[حسین]] {{ع}} است.
# فعل [[معصوم]]: [[امام صادق]] {{ع}} خریطه (کیسه و دستمال) زردی داشت که در آن، تربت حضرت [[سیدالشهدا]] {{ع}} بود. وقت [[نماز]] که می‌شد، همان تربت را در موضع سجودش می‌ریخت و [[سجده]] بر آن می‌کرد<ref>ر.ک: نطنزی، معین الدین، منتخب التواریخ، ص ۲۹۸، به نقل از «مصباح المتهجّدین».</ref>. آیا این، جز تجدید عهد و [[پیمان]] با [[آیین]] و آرمان و راه و خط [[حسین]] {{ع}} است.
# قول [[معصوم]]: [[امام صادق]] {{ع}} می‌فرمود: «[[سجده]] بر گِلِ [[قبر]] [[حسین]] {{ع}}، تا [[زمین]] هفتم را [[نورانی]] می‌کند»<ref>{{متن حدیث|السُّجُودُ عَلَی طِینِ قَبْرِ الْحُسَیْنِ {{ع}}یُنَوِّرُ إِلَی الْأَرْضِ السَّابِعَةِ}}؛ شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص ۲۶۸.</ref><ref>ر.ک: [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ زیارت (کتاب)|فرهنگ زیارت]]، ص۲۲۱-۲۲۴.</ref>  
# قول [[معصوم]]: [[امام صادق]] {{ع}} می‌فرمود: «[[سجده]] بر گِلِ [[قبر]] [[حسین]] {{ع}}، تا [[زمین]] هفتم را [[نورانی]] می‌کند»<ref>{{متن حدیث|السُّجُودُ عَلَی طِینِ قَبْرِ الْحُسَیْنِ {{ع}}یُنَوِّرُ إِلَی الْأَرْضِ السَّابِعَةِ}}؛ شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص ۲۶۸.</ref>.<ref>ر.ک: [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ زیارت (کتاب)|فرهنگ زیارت]]، ص۲۲۱-۲۲۴.</ref>  


بنابراین [[شیعه]]، تربت را [[معبود]] خویش نمی‌داند و جز [[خدا]] را شایسته [[عبادت]] نمی‌شمارد. همان طور که همۀ نمازگزاران رو به سوی‌ [[کعبه]] می‌کنند بی آنکه آن را [[معبود]] خویش بدانند، [[شیعیان]] نیز بر تربت امام حسین {{ع}} [[نماز]] می‌گزارند بی آنکه غیر [[خدا]] را سزاوار [[پرستش]] بدانند. بدین‌سان، سجده بر تربت، از باب [[فرمانبرداری]] از [[خدا]] و [[تقرب]] به اوست<ref>ر.ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۱۸۳.</ref>.
بنابراین [[شیعه]]، تربت را [[معبود]] خویش نمی‌داند و جز [[خدا]] را شایسته [[عبادت]] نمی‌شمارد. همان طور که همۀ نمازگزاران رو به سوی‌ [[کعبه]] می‌کنند بی آنکه آن را [[معبود]] خویش بدانند، [[شیعیان]] نیز بر تربت امام حسین {{ع}} [[نماز]] می‌گزارند بی آنکه غیر [[خدا]] را سزاوار [[پرستش]] بدانند. بدین‌سان، سجده بر تربت، از باب [[فرمانبرداری]] از [[خدا]] و [[تقرب]] به اوست<ref>ر.ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۱۸۳.</ref>.
==[[تربت امام حسین]]{{ع}}==
تربت امام حسین{{ع}} دارای [[ارزش]] زیادی است؛ توصیه شده با آن نماز خوانده شود<ref>شیخ صدوق، من لا‌یحضره الفقیه، ج‌۱، ص‌۲۶۸: {{متن حدیث|السُّجُودُ عَلَى طِينِ قَبْرِ الْحُسَيْنِ‌{{ع}} يُنَوِّرُ إِلَى الْأَرْضِ السَّابِعَةِ}}.</ref>. خوردن اندک آن اشکال ندارد و دوای هر دردی معرفی شده است<ref>شیخ صدوق، من لا‌یحضره الفقیه، ج‌۲، ص‌۵۹۹: {{متن حدیث|قَالَ الصَّادِقُ{{ع}}: فِي طِينِ قَبْرِ الْحُسَيْنِ{{ع}} شِفَاءٌ مِنْ كُلِّ دَاءٍ وَ هُوَ الدَّوَاءُ الْأَكْبَرُ}}.</ref> و باعث رفع [[ترس]] و [[نگرانی]] می‌شود<ref>ابن‌قولویه، کامل الزیارات، ص‌۲۸۲: {{متن حدیث|عَنْ تُرْبَةِ الْحُسَيْنِ{{ع}} فَإِنَّ فِيهَا الشِّفَاءَ مِنْ كُلِّ دَاءٍ وَ الْأَمْنَ مِنْ كُلِّ خَوْفٍ}}.</ref>. [[روایت]] است که کام فرزندانتان را با [[آب فرات]] و [[تربت]] قبر امام حسین{{ع}} باز کنید؛ اگر نبود، با آب [[باران]]<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۶، ص۲۴؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۷، ص۴۳۶: {{متن حدیث|‌حَنِّكُوا أَوْلَادَكُمْ بِمَاءِ الْفُرَاتِ وَ بِتُرْبَةِ قَبْرِ الْحُسَيْنِ{{ع}} فَإِنْ لَمْ يَكُنْ فَبِمَاءِ السَّمَاءِ}}.</ref>.
در [[تهذیب الأحکام]] محدوده تربت [[حسینی]] مشخص شده است. امام صادق{{ع}} آن را از [[قبر]] حضرت تا ده میلی آن معرفی کرده است<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۶، ص‌۷۲: {{متن حدیث|التُّرْبَةُ مِنْ قَبْرِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ{{ع}} عَشَرَةُ أَمْيَالٍ‌}}.</ref>. در کتاب [[من لایحضره الفقیه]] [[حریم]] قبر حضرت پنج فرسخ از چهار جهت معرفی شده است<ref>شیخ صدوق، من لا‌یحضره الفقیه، ج‌۲، ص‌۶۰۰.</ref>. موضع قبر حضرت [[باغی]] از باغ‌های [[بهشت]] است<ref>شیخ صدوق، من لا‌یحضره الفقیه، ج‌۲، ص‌۶۰۰: {{متن حدیث|مَوْضِعُ قَبْرِ الْحُسَيْنِ{{ع}} مُنْذُ يَوْمَ دُفِنَ فِيهِ رَوْضَةٌ مِنْ رِيَاضِ الْجَنَّةِ}}.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ۱۸۹</ref>.


== منابع ==
== منابع ==

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۵ اکتبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۲:۲۷

معناشناسی

"تربت" به معنای خاک، خاک مزار، مدفن و مقبره است[۱]. در اصطلاح شیعه، خاک حرم امام حسین (ع) در کربلا را "تربت" گویند، البته به خاک قبور مقدس پیامبران، امامان معصوم (ع) شهیدان و صالحان نیز اطلاق می‌گردد[۲]. احتمالاً مراد از کلمه "الطین" و "طین القبر" در منابع روایی نیز تربت امام حسین (ع) است[۳].

تربت در فرهنگ شیعی

در فرهنگ شیعه کلمه تربت، بار محتوایی غنی و تاریخی داشته است، چه به صورتِ مهر نماز، یا خاکِ تیمّم، یا تسبیح سجاده، یا خاک شفابخش و متبرّک. تربت یادآور حماسه و جهاد و شهادت در راه خدا و الهام‌بخش ایثار و فداکاری است.

شیعیان معتقدند تربت در شفای بیمار مؤثر است، از ترس ایمنی می‌بخشد، آدمی را از عذاب قبر می‌رهاند، روزی را برکت می‌دهد، مایۀ علم نافع و عزت است، فقر را می‌زداید، آبرو را پاس می‌دارد و آرامش خاطر می‌آفریند[۴]. شیعیان، بنابر احادیث امامان معصوم (ع) کام نوزادان خویش را با ترتب می‌گشایند، ارزش نماز بر تربت را بسی بیش‌تر از غیر آن می‌دانند و چون از زیارت امام حسین (ع) باز می‌گردند، تربت به سوغات می‌آورند. در فقه شیعه، نگاشتن شهادتین و نام امامان معصوم (ع) بر کفن میت با تربت، مستحب است و مایۀ ایمنی از عذاب قبر است[۵].[۶]

سجده بر تربت

یکی از کاربردهای مهم تربت نزد شیعیان، سجدۀ بر آن هنگام نماز است. استفاده از تربت برای سجده، از قرن ۴ ق. پس از مکاتبه حِمیری با امام زمان (ع) به صورت سنتی فراگیر نزد شیعه در آمد[۷]. از آنجا که آمیختن تربت با آب و سپس، حرارت دادن و خشکاندن آن، بر ماندگاری‌اش می‌افزاید، مسئله‌ای فقهی بدین موضوع می‌پردازد و از سجده بر "تربت پخته"سخن می‌گوید. چنانچه برخی از فقها آن را جایز و برخی دیگر آن را مکروه دانسته‌اند[۸]. همۀ مسلمانان معتقدند هنگام نماز می‌توان بر زمین و آنچه از آن می‌روید، سجده کرد؛ ولی دربارۀ مفهوم زمین و آنچه از آن می‌روید، به اختلاف افتاده‌اند. این نیز محل اتفاق مسلمانان است که سجده بر خاک، برترین مصداق سجده است و اگر خاک با آب بیامیزد و سپس خشک شود، سجده بر آن صحیح است. در نظر شیعه بنابر قول و فعل امامان معصوم (ع) برترین خاکی که می‌توان بر آن سجده کرد، تربت حسینی (ع) است[۹]. شیعه، سجده بر پشم و کرک و ابریشم را روا نمی‌شمارد و بر خاک سجده می‌کند و از میان خاک‌ها تربت امام حسین (ع) را برگزیده است[۱۰].[۱۱]

ادله سجده بر تربت

برخی از دلایل سجده بر تربت و فضیلت آن عبارتند از:

  1. فعل معصوم: امام صادق (ع) خریطه (کیسه و دستمال) زردی داشت که در آن، تربت حضرت سیدالشهدا (ع) بود. وقت نماز که می‌شد، همان تربت را در موضع سجودش می‌ریخت و سجده بر آن می‌کرد[۱۲]. آیا این، جز تجدید عهد و پیمان با آیین و آرمان و راه و خط حسین (ع) است.
  2. قول معصوم: امام صادق (ع) می‌فرمود: «سجده بر گِلِ قبر حسین (ع)، تا زمین هفتم را نورانی می‌کند»[۱۳].[۱۴]

بنابراین شیعه، تربت را معبود خویش نمی‌داند و جز خدا را شایسته عبادت نمی‌شمارد. همان طور که همۀ نمازگزاران رو به سوی‌ کعبه می‌کنند بی آنکه آن را معبود خویش بدانند، شیعیان نیز بر تربت امام حسین (ع) نماز می‌گزارند بی آنکه غیر خدا را سزاوار پرستش بدانند. بدین‌سان، سجده بر تربت، از باب فرمانبرداری از خدا و تقرب به اوست[۱۵].

منابع

پانویس

  1. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ۲۲۷؛ دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه دهخدا، ۴/ ۵۷۷۱.
  2. ر.ک: فرهنگ شیعه، ص ۱۸۱.
  3. دانشنامه جهان اسلام‌، ج ۶، ص ۸۲۳.
  4. دائرة المعارف تشیع‌، ج ۳ ص ۲۰۵؛ دانشنامه جهان اسلام‌، ج ۶ ص ۸۲۶؛ صدری، مهدی، خاک بهشت‌، ۷۶.
  5. دائرة المعارف تشیع‌، ج ۳ ص ۲۰۵؛ صدری، مهدی، خاک بهشت‌، ۷۶.
  6. ر.ک: محدثی، جواد، فرهنگ زیارت، ص۲۲۱-۲۲۴؛ ذاکری، علی اکبر، سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه، ص ۱۸۹.
  7. دائرة المعارف تشیع‌، ج ۳ ص ۲۰۵؛ صدری، مهدی، خاک بهشت‌، ۷۶.
  8. من لایحضره الفقیه‌، ج ۱ ص ۱۸۹.
  9. امینی، عبدالحسین، السجود علی الترتبة الحسینیه‌، ۹۷- ۱۲۰.
  10. ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات‌، ۷۰؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ۴/ ۲۹۵.
  11. ر.ک: فرهنگ شیعه، ص ۱۸۱.
  12. ر.ک: نطنزی، معین الدین، منتخب التواریخ، ص ۲۹۸، به نقل از «مصباح المتهجّدین».
  13. «السُّجُودُ عَلَی طِینِ قَبْرِ الْحُسَیْنِ (ع)یُنَوِّرُ إِلَی الْأَرْضِ السَّابِعَةِ»؛ شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص ۲۶۸.
  14. ر.ک: محدثی، جواد، فرهنگ زیارت، ص۲۲۱-۲۲۴.
  15. ر.ک: فرهنگ شیعه، ص ۱۸۳.