حضرت موسی علیه السلام: تفاوت میان نسخه‌ها
(←منابع) |
|||
| خط ۸۷: | خط ۸۷: | ||
[[مفسرین]] همچنین در توجیه ارتکاب خطا توسط [[موسی]]، واژه «ظلال» را این گونه معنا کرده‌اند: [[ضلال]] در اینجا به معنای [[گناه]] و خطا نیست، بلکه به معنای خطای غیرعمد و ندانسته است و در اصل به معنای رها کردن [[راه مستقیم]] است؛ از این رو معنای گسترده‌ای دارد و تنها به معنای [[گمراهی]] از [[دین]] و [[آیین حق]] نیست. بلکه این تعبیر در مورد شخصی مانند موسی{{ع}} که با کشتن آن [[مرد]] فرعونی [[جان]] خود را به خطر انداخت نیز [[صدق]] می‌کند و به تعبیر دیگر او [[سلامت]] را رها کرد و به راه پر دردسری گام نهاد؛ از این رو بعد از آن حادثه نتوانست در [[مصر]] بماند و آواره بیابان‌ها شد تا به [[سرزمین]] [[مدین]] رسید و سرانجام [[لطف الهی]] شامل حال او شد و سالها در خدمت [[شعیب]]{{ع}} پرورش یافت و آماده [[پذیرش مسئولیت]] خطیر [[رسالت]] گردید<ref>. پیام قرآن، ج۷، ص۱۲۲.</ref>. | [[مفسرین]] همچنین در توجیه ارتکاب خطا توسط [[موسی]]، واژه «ظلال» را این گونه معنا کرده‌اند: [[ضلال]] در اینجا به معنای [[گناه]] و خطا نیست، بلکه به معنای خطای غیرعمد و ندانسته است و در اصل به معنای رها کردن [[راه مستقیم]] است؛ از این رو معنای گسترده‌ای دارد و تنها به معنای [[گمراهی]] از [[دین]] و [[آیین حق]] نیست. بلکه این تعبیر در مورد شخصی مانند موسی{{ع}} که با کشتن آن [[مرد]] فرعونی [[جان]] خود را به خطر انداخت نیز [[صدق]] می‌کند و به تعبیر دیگر او [[سلامت]] را رها کرد و به راه پر دردسری گام نهاد؛ از این رو بعد از آن حادثه نتوانست در [[مصر]] بماند و آواره بیابان‌ها شد تا به [[سرزمین]] [[مدین]] رسید و سرانجام [[لطف الهی]] شامل حال او شد و سالها در خدمت [[شعیب]]{{ع}} پرورش یافت و آماده [[پذیرش مسئولیت]] خطیر [[رسالت]] گردید<ref>. پیام قرآن، ج۷، ص۱۲۲.</ref>. | ||
پس سخن موسی{{ع}} چنین معنا می‌شود که من از روی غیر عمد یا ندانسته، مرتکب چنین عملی شدم. در این صورت از [[حضرت موسی]]{{ع}} [[ترک اولی]] سرزده است که در نحوه عمل و (نه در اصل عمل او) وجود داشته؛ یعنی بهتر بود این کار را نکند و بهانه به دست [[دشمنان]] ندهد<ref>. محمدتقی مصباح یزدی، راه و راهنما‌شناسی، ص۱۷۳.</ref>.<ref>[[مهدی سازندگی|سازندگی، مهدی]]، [[عصمت پیامبران اولوالعزم در دائرةالمعارف قرآن لیدن (کتاب)|عصمت پیامبران اولوالعزم]] ص ۳۲۰.</ref>. | پس سخن موسی{{ع}} چنین معنا می‌شود که من از روی غیر عمد یا ندانسته، مرتکب چنین عملی شدم. در این صورت از [[حضرت موسی]]{{ع}} [[ترک اولی]] سرزده است که در نحوه عمل و (نه در اصل عمل او) وجود داشته؛ یعنی بهتر بود این کار را نکند و بهانه به دست [[دشمنان]] ندهد<ref>. محمدتقی مصباح یزدی، راه و راهنما‌شناسی، ص۱۷۳.</ref>.<ref>[[مهدی سازندگی|سازندگی، مهدی]]، [[عصمت پیامبران اولوالعزم در دائرةالمعارف قرآن لیدن (کتاب)|عصمت پیامبران اولوالعزم]] ص ۳۲۰.</ref>. | ||
===توبه حضرت موسی=== | |||
آنچه موجب [[شبهه]] [[ارتکاب گناه]] و درخواست [[توبه]] از جانب [[موسی]] شده، [[آیه]] ۱۴۳ [[سوره اعراف]] است که چنین آمده است: موسی{{ع}} از [[خداوند]] تقاضا کرد او را با چشم ظاهر ببیند! و پاسخ شنید که: «هرگز مرا نخواهی دید». در این هنگام به او دستور داده شد که به [[کوه]] نگاه کن؛ اگر در جای خود ثابت ماند، مرا خواهی دید. در این [[زمان]] خداوند به کوه جلوه‌ای کرد و کوه متلاشی شد و موسی{{ع}} مدهوش بر [[زمین]] افتاد». چون به [[هوش]] آمد، عرض کرد خداوندا، منزّهی تو! من به سوی تو بازگشتم، و من نخستین مؤمنانم. | |||
اولا، چرا موسی{{ع}} با آن [[مقام]] [[معرفت]] و ایمانش چنین تقاضایی از خداوند کرد؟ | |||
ثانیا، لابد کار خلافی کرده بود که گرفتار آن صحنه گشت و بیهوش افتاد؟ | |||
ثالثا، جمله {{متن قرآن|تُبْتُ إِلَيْكَ}}<ref>«و چون موسی به وعده‌گاه ما آمد و پروردگارش با وی سخن سر کرد، گفت: پروردگارا! خویش را به من بنمای تا در تو بنگرم، فرمود: مرا هرگز نخواهی دید اما در این کوه بنگر! اگر بر جای خود استوار ماند مرا نیز خواهی دید و همین که پروردگارش بر آن کوه تجلّی کرد آن را با خاک یکسان ساخت و موسی بیهوش افتاد و چون به خویش آمد، گفت: پاکا که تویی! به پیشگاهت توبه آوردم و من نخستین مؤمنم» سوره اعراف، آیه ۱۴۳.</ref> نشان می‌دهد که از کار خلافش توبه کرد. | |||
[[مفسران]] در این جا پاسخ‌های گوناگونی دارند، ولی از همه روشن‌تر این است که [[آیات قرآن]] به خوبی نشان می‌دهد این تقاضای موسی{{ع}} نبود، بلکه تقاضای [[بنی اسرائیل]] بود که مصرّانه از او خواستند [[خدا]] را به آنها نشان دهد. بنابراین موسی{{ع}} آنچه را گفت، در راه یک [[مأموریت الهی]] بود، و فرود آمدن [[صاعقه]] نیز جنبه [[مجازات]] نداشت، بلکه [[هدف]] این بود که به تمام بنی اسرائیل نشان داده شود؛ وقتی شما [[قادر]] نیستید، جرقّه کوچکی از [[قدرت]] نمایی خدا را ببینید و از [[وحشت]] به روی [[زمین]] می‌افتید، بعضی مدهوش می‌شوید و بعضی هلاک می‌‌گردید، چگونه [[انتظار]] دارید ذات با [[عظمت]] او را [[مشاهده]] کنید. | |||
بر این اساس نیز جمله {{متن قرآن|إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ}}<ref>«و به آدمی سپرده‌ایم که به پدر و مادرش نیکی کند؛ مادرش او را به دشواری آبستن بوده و به دشواری زاده است- و بارداری و از شیر گرفتنش سی ماه است- تا چون به رشد کامل رسد و چهل ساله شود بگوید: پروردگارا در دلم افکن تا نعمتت را که به من و پدر و مادرم بخشیده‌ای سپاس بگزارم و کردار شایسته‌ای که تو را خشنود کند به جای آرم و برای من، در دودمانم شایستگی نه که من به سوی تو بازگشته‌ام و من از فرمانبردارانم» سوره احقاف، آیه ۱۵.</ref> از طرف [[بنی اسرائیل]] بوده؛ همان گونه که جمله {{متن قرآن|رَبِّ أَرِنِي أَنْظُرْ إِلَيْكَ}}<ref>«و چون موسی به وعده‌گاه ما آمد و پروردگارش با وی سخن سر کرد، گفت: پروردگارا! خویش را به من بنمای تا در تو بنگرم، فرمود: مرا هرگز نخواهی دید اما در این کوه بنگر! اگر بر جای خود استوار ماند مرا نیز خواهی دید و همین که پروردگارش بر آن کوه تجلّی کرد آن را با خاک یکسان ساخت و موسی بیهوش افتاد و چون به خویش آمد، گفت: پاکا که تویی! به پیشگاهت توبه آوردم و من نخستین مؤمنم» سوره اعراف، آیه ۱۴۳.</ref> نیز از طرف آنها بود<ref>. پیام قرآن، ج۷، ص۱۲۵.</ref>.<ref>[[مهدی سازندگی|سازندگی، مهدی]]، [[عصمت پیامبران اولوالعزم در دائرةالمعارف قرآن لیدن (کتاب)|عصمت پیامبران اولوالعزم]] ص ۳۲۴.</ref>. | |||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||
نسخهٔ ۹ مهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۲:۰۳
این مدخل زیرشاخهٔ بحث پیامبران است. حضرت موسی علیه السلام از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حضرت موسی در قرآن - حضرت موسی در علوم قرآنی - حضرت موسی در نهج البلاغه - حضرت موسی در تاریخ - حضرت موسی در معارف مهدویت - پرسش مرتبط نداردحضرت موسی (ع) فرزند عمران، یکی از پیامبران اولوالعزم است که در سرزمین مصر و در میان بنی اسرائیل به دنیا آمد. به دلیل آنکه فرعون پسران را می‌‌کشت، مادر موسی فرزند خود را در صندوقی نهاد و به دستور خدا به رود نیل افکند. درباریان فرعون آن را از آب گرفتند. موسی در دربار فرعون بزرگ شد، ولی هجرت کرد و چند سالی به خدمتکاری نزد حضرت شعیب پرداخت، با یکی از دختران شعیب ازدواج کرد، سپس در چهل سالگی در کوه طور به پیامبری مبعوث شد و مردم و فرعون و درباریان را به خدای یگانه دعوت کرد. معجزه او عصای او بود و کتاب آسمانی‌اش تورات نام داشت. بنی اسرائیل را از چنگ فرعون نجات داد و به سرزمین موعود برد. دین او را "یهودیت" گویند.
نام و نسب
حضرت موسی (ع) فرزند عمران، یکی از پیامبران بزرگ و اولوالعزم است که در سرزمین مصر و در میان بنی اسرائیل به دنیا آمد. چون فرعون که طاغوت زمان او بود، پسران را می‌‌کشت تا مبادا آن موسای موعود که زوال حکومتش به دست او خواهد بود به دنیا آید، مادر موسی فرزند خود را در صندوقی نهاد و به دستور خدا به رود نیل افکند. درباریان فرعون آن را از آب گرفتند. موسی در دربار فرعون بزرگ شد، ولی هجرت کرد و چند سالی به خدمتکاری نزد حضرت شعیب پرداخت، با یکی از دختران شعیب ازدواج کرد، سپس در چهل سالگی در کوه طور به پیامبری مبعوث شد و مردم و فرعون و درباریان را به خدای یگانه دعوت کرد. معجزه او عصای او بود و کتاب آسمانی‌اش تورات نام داشت. بنی اسرائیل را از چنگ فرعون نجات داد و به سرزمین موعود برد. دین او را "یهودیت" گویند. چون از لقب‌های او کلیم بود (موسای کلیم الله) پیروان او را کلیمی و یهودی گویند. در قرآن کریم، داستان‌های متعددی از او در ارتباط با قوم بنی اسرائیل، فرعون، هامان، قارون، جادوگران، سامری، عبور از نیل، خضر و... آمده است. برادرش هارون در دعوت دینی او را کمک می‌کرد. سرانجام حدود ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد، در نزدیکی کوه‌های طور سینا در مصر درگذشت و همان جا به خاک سپرده شد. برخی هم معتقدند قبر او در فلسطین است[۱].
سرگذشت تاریخی
تولد و کودکی
دستگاه فرعون برنامۀ وسیعی برای کشتن «نوزادان پسر» از بنی‌اسرائیل ترتیب داده بود، و حتی قابله‌های فرعون مراقب زنان باردار بنی‌اسرائیل بودند. در این میان یکی از این قابله‌ها با مادر موسی دوستی داشت (حمل موسی مخفیانه صورت گرفت و چندان آثاری از حمل در مادر نمایان نبود) هنگامی که احساس کرد تولد نوزاد نزدیک شده به سراغ قابلۀ دوستش فرستاد و گفت: ماجرای من چنین است فرزندی در رحم دارم و امروز به محبت و دوستی تو نیازمندم. هنگامی که موسی تولد یافت از چشمان او نور مرموزی درخشید، چنانکه بدن قابله به لرزه درآمد و برقی از محبت در اعماق قلب او فرو نشست و تمام زوایای دلش را روشن ساخت[۲].
برخی از اهل تاریخ، مثل عبدالوهاب نجار در کتاب قصص الانبیاء گفته‌اند: موسی(ع) سه ماه نزد مادر بود و آنگاه مادرش ترسید که مطلب فاش شود و به دستور خدای تعالی او را به دریا افکند. در سوره مبارکه طه آمده است که خدای تعالی در زمره نعمت‌هایی که به موسی(ع) عنایت فرموده، بدو می‌گوید: «بار دیگر نیز به تو منت نهادیم، آنگاه که به مادرت آنچه لازم بود، وحی کردیم که او را در تابوت (و صندوق) بگذار و آن را به دریا افکن تا دریا او را به ساحل افکند و دشمن من و دشمن او وی را برگیرد...»[۳].
مادر موسی(ع) طبق فرمان الهی، در صدد تهیه صندوقی بر آمد تا موسی را در آن بگذارد و به رود نیل افکند. طبق برخی از روایات طرز ساختن آن صندوق را نیز خداوند به او الهام کرد. به گفته برخی از مورخان، برای ساخت آن صندوق، از حزقیل یا حزبیل که از قبطیان بود، ولی به خدای جهان ایمان داشت و شغل او نجاری بود، کمک خواست تا برای وی صندوقی بسازد و پس از اینکه صندوق ساخته شد، موسی را میان پارچه و پنبه پیچید و در آن صندوق گذاشت و اطراف آن را قیر اندود کرد و سوراخ‌های آن را با قیر گرفت. آنگاه طبق گفته برخی شبانه به کنار رود نیل آمد و صندوق را به آب انداخت[۴].[۵]
افتادن در رود نیل
مادر موسی(ع) فرزندش را به امواج نیل سپرد، اما بعد از این ماجرا طوفانی شدید در قلب او وزیدن گرفت، جای خالی نوزاد که تمام قلبش را پر کرده بود، کاملاً محسوس بود. نزدیک بود فریاد کشد و اسرار درون دل خود را برون افکند. نزدیک بود نعره زند و از جدایی فرزند ناله سر دهد. اما لطف الهی به سراغ او آمد و چنانکه قرآن گوید: «قلب مادر موسی از همه چیز جز یاد فرزندش تهی گشت، و اگر ما قلب او را با نور ایمان و امید محکم نکرده بودیم، نزدیک بود مطلب را افشا کند»[۶].
مادر بر اثر این لطف پروردگار آرامش خود را بازیافت، ولی می‌خواهد از سرنوشت فرزندش با خبر شود؛ لذا «به خواهر موسی سفارش کرد که وضع حال او را پیگیری کن»[۷]، خواهر موسی دستور مادر را انجام داد «و از دور ماجرا را مشاهده کرد»[۸] دید که صندوق نجاتش را فرعونیان از آب می‌گیرند. و موسی را از صندوق بیرون آورده در آغوش دارند. «اما آنها از وضع این خواهر بی‌خبر بودند»[۹].
به هر حال اراده خداوند به این تعلق گرفته بود که این نوزاد به مادرش به زودی برگردد و قلب او را آرام بخشد؛ لذا می‌فرماید: «ما همۀ زنان شیرده را از قبل بر او حرام کردیم»[۱۰].
دوران نوجوانی و جوانی
از تفسیر علی بن ابراهیم چنین استفاده می‌شود که موسی با نهایت احترام تا دوران بلوغ در کاخ فرعون ماند، ولی سخنان توحیدی او، فرعون را سخت ناراحت می‌کرد، تا آنجا که تصمیم قتل او را گرفت، موسی کاخ را رها کرد و وارد شهر شد که با نزاع دو نفر که یکی از قبطیان و دیگری از سبطیان بود روبرو گشت. این شهر کدام شهر بوده؟ روشن نیست، اما به احتمال قوی پایتخت مصر بوده است و به گفتۀ بعضی موسی بر اثر مخالفت‌هایی که با فرعون و دستگاه او داشت و روز به روز اوج می‌گرفت محکوم به تبعید از پایتخت مصر شد، ولی او با استفاده از فرصت خاصی که مردم در حال غفلت بودند وارد پایتخت گردید.
به هرحال موسی وارد شهر شد و در آنجا با صحنه‌ای روبرو گردید «دو نفر مرد را دید که سخت با هم گلاویز شده‌اند و مشغول زد و خورد هستند که یکی از آنها از شیعیان و پیروان موسی بود و دیگری از دشمنانش»[۱۱].
هنگامی که مرد بنی‌اسرائیلی چشمش به موسی افتاد «از موسی (که جوانی نیرومند و قوی پنجه بود) در برابر دشمنش تقاضای کمک کرد»[۱۲]. موسی(ع) به یاری او شتافت تا او را از چنگال این دشمن ظالم ستمگر که بعضی گفته‌اند یکی از طباخان فرعون بود و می‌خواست مرد بنی‌اسرائیلی را برای حمل هیزم به بیگاری کشد نجات دهد «در اینجا موسی مشتی محکم بر سینۀ مرد فرعونی زد اما همین یک مشت کار او را ساخت و بر زمین افتاد و مرد». بدون شک موسی قصد کشتن مرد فرعونی را نداشت و از ادامۀ این داستان نیز به خوبی این معنی روشن می‌شود، نه به خاطر اینکه آنها مستحق قتل نبودند، بلکه به خاطر پیامدهایی که این عمل ممکن بود برای موسی و بنی‌اسرائیل داشته باشد. لذا بلافاصله موسی «گفت: این از عمل شیطان بود؛ چراکه او دشمن و گمراه‌کنندۀ آشکاری است»[۱۳].
هجرت به مدین
موسی تصمیم گرفت که به سوی سرزمین «مدین» که شهری در جنوب شام و شمال حجاز بود و از قلمرو مصر و حکومت فرعونیان جدا محسوب می‌شد برود[۱۴].
ازدواج در مدین
موسی به خانه شعیب آمد، خانه‌ای ساده و روستایی، خانه‌ای پاک و مملو از معنویت، بعد از آنکه سرگذشت خود را برای شعیب بازگو کرد، یکی از دخترانش زبان به سخن گشود و با این عبارت کوتاه و پرمعنی به پدر پیشنهاد استخدام موسی برای نگهداری گوسفندان کرد «گفت: ای پدر! این جوان را استخدام کن،؛ چراکه بهترین کسی که می‌توانی استخدام کنی آن کسی است که قوی و امین باشد»[۱۵] او هم امتحان نیرومندی خود را داده هم پاکی و درستکاری را. شعیب از پیشنهاد دخترش استقبال کرد، رو به موسی نموده چنین «گفت: من می‌خواهم یکی از این دو دخترم را به همسری تو درآورم به این شرط که هشت سال برای من کار کنی!»[۱۶]. سپس افزود «و اگر هشت سال را تا ده سال افزایش دهی محبتی کرده‌ای، اما بر تو واجب نیست!». موسی به عنوان موافقت و قبول این عقد «گفت: این قراردادی میان من و تو باشد» البته «هر کدام از این دو مدت (هشت سال یا ده سال) را انجام دهم ستمی بر من نخواهد بود و در انتخاب آن آزادم»[۱۷] و به همین سادگی موسی داماد شعیب شد! نام دختران شعیب را «صفوره» (یا صفورا) و «لیا» نوشته‌اند که اولی با موسی ازدواج کرد[۱۸].
دعوت فرعون به دین الهی
احتجاج با فرعون
موسی و هارون سخن را از اینجا آغاز کردند و گفتند: «ما فرستاده پروردگار جهانیانیم بنی‌اسرائیل را با ما بفرست و از قید اسارت و ستم رها ساز». فرعون برای تحقیر موسی و تکذیب سخن او نخست در جواب آن حضرت گفت: «مگر ما نبودیم که تو را در کودکی نزد خود تربیت کردیم و سالها از عمر خویش را در میان ما به سر بردی؟» سپس به داستان قتل آن مرد قبطی اشاره کرد و ادامه داد: و... «آن کاری را که نباید بکنی کردی و (سپاس ما را نداشتی) کفران نعمت ما کردی!»[۱۹] بدین ترتیب خواست بگوید که سابقه تو نزد ما به خوبی روشن است و ما تو را از کودکی بزرگ کردیم و وضع تو را می‌دانیم. پس از کجا به رسالت رسیدی و فرستاده پروردگار جهانیان گشتی؟ موسی در جواب او فرمود: «آن روز که من آن کار را کردم (و آن مرد را کشتم) از سرانجام آن آگاه نبودم (و نمی‌دانستم منجر به قتل آن مرد می‌شود و من ناچار به ترک وطن می‌شوم) و چون از شما ترسیدم فرار کردم و پروردگارم به من حکم (و فرزانگی) بخشید و از پیغمبرانم قرار داد...»[۲۰].
به دنبال آن در پاسخ آن قسمت که گفته بود: «ما تو را در کودکی نزد خود تربیت کردیم...» و می‌خواست ضمن تحقیر موسی منتی هم بر سر آن حضرت بگذارد فرمود: «مگر این نعمتی است که منت آن را بر من می‌نهی در حالی که بنی‌اسرائیل را به بردگی گرفته‌ای؟»[۲۱].
فرعون که تا آن روز خود را در برابر چنین منطق نیرومند و زبان گویایی ندیده بود و هر چه می‌گفت، اطرافیان چاپلوس بدون چون و چرا تصدیق می‌کردند و بلکه جنایات و بیدادگری‌های او را پرده‌پوشی کرده و برای هر کدام بهانه‌ای تراشیده و به صورت حق جلوه می‌دادند و به صورت معبودی او را می‌پرستیدند، یکه‌ای خورد و قبل از آنکه راه خشونت و تهدید پیش گیرد، خواست تا از همان راه تحقیر و احیاناً استهزا و تهمت موسی را از میدان بیرون برد و اگر این حربه‌ها کارگر نیفتاد، آنگاه با اسلحه تهدید و خشونت به میدان موسی بیاید. به همین منظور از موسی که گفته بود: «ما فرستاده پروردگار جهانیانیم» توضیح خواسته و پرسید: «پروردگار جهانیان چیست؟»[۲۲]. موسی در جواب گفت: «پروردگار آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آنهاست، اگر اهل یقین هستید»[۲۳].
فرعون که خود را پروردگار مردم معرفی کرده بود و شاید خود او و بندگانش عقیده داشتند که در جهانی پروردگاری دارد، آسمان‌ها هر کدام پروردگاری دارد و زمین هم دارای پروردگار جدایی است و همه پروردگارها نیز در فرمان خدای جهان هستند[۲۴]، نمی‌توانستند معنای سخن موسی را درک کنند و چنین پروردگاری به طور مستقل و جدا برای آنها مصداق و مفهومی نداشت.
موسی(ع) که می‌خواست تا در همان نخستین برخورد با فرعون خدای یکتا را به او و اطرفیانش معرفی کند و به اشتباهی که از نظر پرستش داشتند واقفشان سازد، به تحقیر فرعون اهمیتی نداد و گفت: «پروردگار شما و پروردگار پدران گذشته‌تان»[۲۵]. موسی(ع) از سخن بازنایستاد و باز هم دنباله سخن را ادامه داد و فرمود: «پروردگار مشرق و مغرب و هر چه میان آنهاست، اگر می‌فهمید»[۲۶].
فرعون که دید با این هوچی‌گری‌ها نمی‌تواند موسی را از سخن باز دارد و حربه تهمت هم کارگر نیفتاد، به زور و تهدید متوسل شد و به موسی گفت: «اگر معبودی جز من بگیری (و غیر مرا پرستش کنی) تو را در زمره زندانیان قرار خواهیم داد»[۲۷].
و اینکه نگفت تو را به زندان می‌افکنم و گفت «تو را در زمره زندانیان قرار می‌دهم»، شاید برای آن بود که وضع سخت زندانیان و شکنجه‌های عجیب مأموران فرعون، برای همه روشن بود و مردم می‌دانستند اگر کسی زندانی شود و نامش در لیست زندانیان در آید، چه سرنوشت شومی در پیش دارد و چگونه در زیر دست و پای دژخیمان فرعون به بدترین وضع جان می‌دهد.
موسی(ع) که گویا انتظار همین گفتار را می‌کشید و می‌خواست تا دشمن را با منطق نیرومند خویش از غرور و نخوت به زیر آورد وعجز و زبونی‌اش را بر وی آشکار سازد. در این جا دنباله سخن را رها کرد و فرمود: «اگرچه برای تو حجتی آشکار (و معجزه و دلیلی روشن بر صدق مدعای خویش) بیاورم؟»[۲۸]. فرعون گفت: «آن را بیاور اگر راست می‌گویی»[۲۹].[۳۰]
ارائه معجزات به فرعون
بدون شک پیامبران برای اثبات ارتباط خود با خدا نیاز به معجزه دارند و گرنه هر کس می‌تواند دعوی پیامبری کند، بنابراین شناخت پیامبران راستین از دروغین جز از طریق معجزه میسر نیست، این معجزه می‌تواند در محتوای خود دعوت و کتاب آسمانی پیامبر(ص) باشد، و نیز می‌تواند امور دیگری از قبیل معجزات حسی و جسمی باشد به علاوه معجزه در روح خود پیامبر(ص) نیز مؤثر است و به او قوت قلب و قدرت ایمان و استقامت می‌بخشد.
به هر حال موسی(ع) پس از دریافت فرمان نبوت باید سند آن را هم دریافت دارد؛ لذا در همان شب پر خاطره، موسی(ع) دو معجزۀ بزرگ از خدا دریافت داشت. قرآن این ماجرا را بیان می‌کند: خداوند از موسی سؤال کرد: «چه چیز در دست راست تو است ای موسی»؟![۳۱]. این سؤال ساده که توأم با لطف و محبت است علاوه بر اینکه موسی را که طبعاً در آن حال غرق طوفان‌های روحانی شده بود آرامش بخشید، مقدمه‌ای بود برای بازگو کردن یک حقیقت بزرگ.
موسی در پاسخ «گفت این قطعه چوب عصای من است»[۳۲] و از آنجا که مایل بود سخنش را با محبوب خود که برای نخستین بار در را به روی او گشوده است ادامه دهد و نیز از آنجا که شاید فکر می‌کرد تنها گفتن این عصای من است کافی نباشد، بلکه منظور بازگو کردن آثار و فوائد آنست، اضافه کرد: «من بر آن تکیه می‌کنم و برگ درختان را با آن برای گوسفندانم فرو می‌ریزم علاوه بر این فوائد و نتایج دیگری نیز در آن دارم»[۳۳].
«به موسی ندا داده شد که عصایت را بیفکن، و هنگامی که موسی عصا را افکند، به آن نگاه کرد دید همچون ماری است که با سرعت و شدت حرکت می‌کند، موسی ترسید و به عقب برگشت و حتی پشت سر خود را نگاه نکرده!»[۳۴].
سپس به او دستور داده می‌شود که به سراغ معجزۀ دیگرش برود که آیتی از نور و امید است و مجموع آن دو ترکیبی از «انذار» و «بشارت» خواهد بود، به او فرمان داده شد «دست خود را در گریبانت فروبر و بیرون آور، هنگامی که خارج می‌شود سفید و درخشنده است، بدون عیب و نقص»[۳۵].
آری این گروه از طاعت پروردگار خارج شده‌اند، و طغیان را به حد اعلی رسانده‌اند، وظیفه تو است که آنها را نصیحت کنی و اندرز گویی، و اگر مؤثر نشد با آنها مبارزه نمایی[۳۶].
رحلت و محل دفن
درباره مدت عمر موسی و هارون و همچنین کیفیت وفات آن دو اختلافی در روایات و تواریخ دیده می‌شود. مشهور آن است که عمر موسی هنگام رحلت ۱۲۰ و عمر هارون ۱۲۳ سال بوده و در روایتی که صدوق در اکمال الدین از رسول خدا(ص) روایت کرده عمر موسی(ع) ۱۲۶ و عمر هارون ۱۲۳ سال ذکر شده است. قبر موسی(ع) را عموماً در کوه نیا یا نبو در کنار جاده اصلی، کنار تل قرمز رنگ ذکر کرده و قبر هارون را در کوه هور در طور سینا نوشته‌اند[۳۷].
مطابق حدیثی که صدوق از امام صادق(ع) روایت کرده، داستان وفات هارون این گونه بود که موسی با هارون به طور سینا رفتند و در آنجا به خانه‌ای برخوردند که بر آن درختی بود و دو جامه بر آن درخت آویزان بود. موسی به هارون گفت: جامه‌ات را بیرون آر و این دو جامه را بپوش و داخل این خانه شو و روی تختی که در آن قرار دارد بخواب. هارون چنان کرد و چون روی تخت خوابید خدای تعالی قبض روحش کرد و مرگش فرا رسید.
موسی نزد بنی‌اسرائیل بازگشت و داستان قبض روح هارون را به آنها خبر داد. بنی‌اسرائیل موسی را تکذیب کردند و گفتند: تو او را کشته‌ای و آن حضرت را متهم به قتل هارون کردند. موسی را برای رفع این اتهام به خدای تعالی پناه برد و خداوند به فرشتگان دستور داد جنازه هارون را روی تختی در هوا حاضر کردند و بنی‌اسرائیل او را دیدند و دانستند که هارون از دنیا رفته است[۳۸].
شیخ طوسی در کتاب تهذیب روایت کرده که رحلت موسی(ع) در شب بیست و یکم ماه رمضان اتفاق افتاد، چنانکه حضرت عیسی(ع) را نیز در همان شب به آسمان بردند. در روایتی که صدوق نقل کرده، مرگ یوشع بن نون وصی حضرت موسی نیز در همان شب اتفاق افتاد[۳۹].[۴۰]
شبهات عصمت
از سوی مفسرین پاسخ‌های گوناگونی به این شبهه داده شده است؛ از جمله این که گفته‌اند:
تفسیر معنای ظلم: نخست چنین به نظر می‌رسد که موسی(ع) به ظاهر فریب شیطان را خورد و مرتکب کردار شیطانی شد و به خودش ستم کرد. اما حقیقت آن است که «ظلم» در این آیه به معنایی غیر از معنای مصطلح آن است و ناظر به معنای لغوی آن یعنی «قرار دادن یک شیء در غیر مکان خود» است و از این رو در این آیه موسی(ع) از آمدن در شهر اظهار پشیمانی می‌کند، نه این که خود را از بابت کشتن شخص، ظالم قلمداد کند و به همین دلیل طلب آمرزش او نیز از خداوند، به معنای طلب در امان ماندن از دست دشمنان بوده است. به نظر می‌رسد منظور موسی(ع) از ظلم برخویشتن همین معنی بوده که با این عمل، خودش را به زحمت انداخته؛ چراکه قتل یک قبطی (فرعونی) به وسیله موسی(ع) چیزی نبود که فرعونیان به آسانی از آن بگذرند. همین معنا در کلام از امام رضا(ع) نیز وارد شده است. مأمون در مورد همین معنا از امام رضا(ع) پرسید و ایشان اینگونه پاسخ داد: موسی(ع) فرمود: به درستی که من خود را در جایی قرار دادم که نباید قرار می‌دادم؛ یعنی نباید به این شهر وارد می‌شدم، پس مرا ببخش؛ یعنی مرا از دشمنان خودت مخفی گردان؛ چراکه مرا پیدا کرده و می‌‌کشند. پس خداوند نیز او را بخشید، یعنی او را از دشمنان پنهان کرد[۴۱].
تفسیر معنای ضالّین: درست است که موسی(ع) در آن زمان هنوز به مقام نبوّت نرسیده بود، ولی با توجه به اینکه انبیا باید حتی پیش از نبوت و رسالت نیز دارای مقام عصمت باشند، تعبیر به «ضالّین» مناسب به نظر نمی‌رسد. قبل از هر چیز باید حساب کرد آیا این قتل هر چند با قصد و تصمیم قبلی نبوده و به اصطلاح قتل خطا محسوب می‌شده، آیا مجاز بوده است یا ممنوع؟ بی‌شک با توجه به وضعیت قوم ستمگر فرعون به ویژه در برابر بنی اسرائیل، که نوزادان پسر آنها را می‌‌کشتند و دختران را برای خدمت زنده نگه می‌داشتند، و بنی اسرائیل را در همه چیز تحت ظلم و فشار قرار داده بودند و به تعبیر آیات قرآن «مفسد فی الارض» بودند، این کار، کار خلافی نبوده؛ خاصه اینکه در مقام یاری مظلوم و دفاع از او انجام شده، حداقل احتمال جایز القتل بودن این مرد ظالم فرعونی، کاملا پذیرفته است.
مفسرین همچنین در توجیه ارتکاب خطا توسط موسی، واژه «ظلال» را این گونه معنا کرده‌اند: ضلال در اینجا به معنای گناه و خطا نیست، بلکه به معنای خطای غیرعمد و ندانسته است و در اصل به معنای رها کردن راه مستقیم است؛ از این رو معنای گسترده‌ای دارد و تنها به معنای گمراهی از دین و آیین حق نیست. بلکه این تعبیر در مورد شخصی مانند موسی(ع) که با کشتن آن مرد فرعونی جان خود را به خطر انداخت نیز صدق می‌کند و به تعبیر دیگر او سلامت را رها کرد و به راه پر دردسری گام نهاد؛ از این رو بعد از آن حادثه نتوانست در مصر بماند و آواره بیابان‌ها شد تا به سرزمین مدین رسید و سرانجام لطف الهی شامل حال او شد و سالها در خدمت شعیب(ع) پرورش یافت و آماده پذیرش مسئولیت خطیر رسالت گردید[۴۲]. پس سخن موسی(ع) چنین معنا می‌شود که من از روی غیر عمد یا ندانسته، مرتکب چنین عملی شدم. در این صورت از حضرت موسی(ع) ترک اولی سرزده است که در نحوه عمل و (نه در اصل عمل او) وجود داشته؛ یعنی بهتر بود این کار را نکند و بهانه به دست دشمنان ندهد[۴۳].[۴۴].
توبه حضرت موسی
آنچه موجب شبهه ارتکاب گناه و درخواست توبه از جانب موسی شده، آیه ۱۴۳ سوره اعراف است که چنین آمده است: موسی(ع) از خداوند تقاضا کرد او را با چشم ظاهر ببیند! و پاسخ شنید که: «هرگز مرا نخواهی دید». در این هنگام به او دستور داده شد که به کوه نگاه کن؛ اگر در جای خود ثابت ماند، مرا خواهی دید. در این زمان خداوند به کوه جلوه‌ای کرد و کوه متلاشی شد و موسی(ع) مدهوش بر زمین افتاد». چون به هوش آمد، عرض کرد خداوندا، منزّهی تو! من به سوی تو بازگشتم، و من نخستین مؤمنانم. اولا، چرا موسی(ع) با آن مقام معرفت و ایمانش چنین تقاضایی از خداوند کرد؟ ثانیا، لابد کار خلافی کرده بود که گرفتار آن صحنه گشت و بیهوش افتاد؟ ثالثا، جمله ﴿تُبْتُ إِلَيْكَ﴾[۴۵] نشان می‌دهد که از کار خلافش توبه کرد.
مفسران در این جا پاسخ‌های گوناگونی دارند، ولی از همه روشن‌تر این است که آیات قرآن به خوبی نشان می‌دهد این تقاضای موسی(ع) نبود، بلکه تقاضای بنی اسرائیل بود که مصرّانه از او خواستند خدا را به آنها نشان دهد. بنابراین موسی(ع) آنچه را گفت، در راه یک مأموریت الهی بود، و فرود آمدن صاعقه نیز جنبه مجازات نداشت، بلکه هدف این بود که به تمام بنی اسرائیل نشان داده شود؛ وقتی شما قادر نیستید، جرقّه کوچکی از قدرت نمایی خدا را ببینید و از وحشت به روی زمین می‌افتید، بعضی مدهوش می‌شوید و بعضی هلاک می‌‌گردید، چگونه انتظار دارید ذات با عظمت او را مشاهده کنید. بر این اساس نیز جمله ﴿إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ﴾[۴۶] از طرف بنی اسرائیل بوده؛ همان گونه که جمله ﴿رَبِّ أَرِنِي أَنْظُرْ إِلَيْكَ﴾[۴۷] نیز از طرف آنها بود[۴۸].[۴۹].
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی، ص۲۰۷.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، قصه‌های قرآن ص ۲۲۲.
- ↑ ﴿وَلَقَدْ مَنَنَّا عَلَيْكَ مَرَّةً أُخْرَى * إِذْ أَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّكَ مَا يُوحَى * أَنِ اقْذِفِيهِ فِي التَّابُوتِ فَاقْذِفِيهِ فِي الْيَمِّ فَلْيُلْقِهِ الْيَمُّ بِالسَّاحِلِ يَأْخُذْهُ عَدُوٌّ لِي وَعَدُوٌّ لَهُ وَأَلْقَيْتُ عَلَيْكَ مَحَبَّةً مِنِّي وَلِتُصْنَعَ عَلَى عَيْنِي﴾ «و ما باری دیگر بر تو منّت نهادیم * آن هنگام که به مادرت آنچه (بایست) وحی می‌شد وحی کردیم * که او را در صندوقی بگذار و در دریا بیفکن! آنگاه دریا باید او را به ساحل اندازد تا دشمن من و دشمن او (فرعون) او را بر دارد و بر تو از خویش مهری افکندم و (خواستم) تا زیر نظر من پرورده شوی» سوره طه، آیه ۳۷-۳۹.
- ↑ عرائس الفنون، ص۱۰۵ - ۱۱۴؛ بحارالانوار، ج۱۳، ص۵۲.
- ↑ رسولی محلاتی، سید هاشم، تاریخ انبیاء ص ۳۶۵.
- ↑ ﴿وَأَصْبَحَ فُؤَادُ أُمِّ مُوسَى فَارِغًا إِنْ كَادَتْ لَتُبْدِي بِهِ لَوْلَا أَنْ رَبَطْنَا عَلَى قَلْبِهَا لِتَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾ «و دل مادر موسی خالی شد (چندان که) اگر دلش را استوار نمی‌داشتیم تا از باورکنندگان باشد به راستی نزدیک بود که آن (راز) را فاش کند» سوره قصص، آیه ۱۰.
- ↑ ﴿وَقَالَتْ لِأُخْتِهِ قُصِّيهِ فَبَصُرَتْ بِهِ عَنْ جُنُبٍ وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ﴾ «و به خواهر موسی گفت: او را دنبال کن! و از دور چشم بر او داشت و آنان درنمی‌یافتند» سوره قصص، آیه ۱۱.
- ↑ ﴿وَقَالَتْ لِأُخْتِهِ قُصِّيهِ فَبَصُرَتْ بِهِ عَنْ جُنُبٍ وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ﴾ «و به خواهر موسی گفت: او را دنبال کن! و از دور چشم بر او داشت و آنان درنمی‌یافتند» سوره قصص، آیه ۱۱.
- ↑ ﴿وَقَالَتْ لِأُخْتِهِ قُصِّيهِ فَبَصُرَتْ بِهِ عَنْ جُنُبٍ وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ﴾ «و به خواهر موسی گفت: او را دنبال کن! و از دور چشم بر او داشت و آنان درنمی‌یافتند» سوره قصص، آیه ۱۱.
- ↑ ﴿وَحَرَّمْنَا عَلَيْهِ الْمَرَاضِعَ مِنْ قَبْلُ فَقَالَتْ هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى أَهْلِ بَيْتٍ يَكْفُلُونَهُ لَكُمْ وَهُمْ لَهُ نَاصِحُونَ﴾ «و پیش از آن، (پستان) دایگان را از او بازداشتیم؛ (خواهر موسی) گفت: می‌خواهید شما را به خانواده‌ای رهنمون شوم که او را برای شما نگه‌دارند و خیراندیش او باشند؟» سوره قصص، آیه ۱۲.
- ↑ ﴿وَدَخَلَ الْمَدِينَةَ عَلَى حِينِ غَفْلَةٍ مِنْ أَهْلِهَا فَوَجَدَ فِيهَا رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلَانِ هَذَا مِنْ شِيعَتِهِ وَهَذَا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغَاثَهُ الَّذِي مِنْ شِيعَتِهِ عَلَى الَّذِي مِنْ عَدُوِّهِ فَوَكَزَهُ مُوسَى فَقَضَى عَلَيْهِ قَالَ هَذَا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبِينٌ﴾ «و هنگام بی‌خبری مردم وارد شهر شد و در آن دو مرد را یافت یکی از گروه خویش و دیگری از دشمنانش که با هم کارزار می‌کردند؛ آنکه از گروه (خود) او بود در برابر آنکه از دشمنانش بود از وی یاری خواست، پس موسی مشتی بر او زد که او را کشت، (موسی) گفت: این از کار شیطان است که او دشمن گمراه‌کننده آشکاری است» سوره قصص، آیه ۱۵.
- ↑ سوره قصص، آیه ۱۵.
- ↑ سوره قصص، آیه ۱۵.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، قصه‌های قرآن ص ۲۲۷-۲۳۵.
- ↑ سوره قصص، آیه ۲۶.
- ↑ سوره قصص، آیه ۲۷.
- ↑ سوره قصص، آیه ۲۸.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، قصه‌های قرآن ص ۲۴۰؛ رسولی محلاتی، سید هاشم، تاریخ انبیاء ص ۳۸۶.
- ↑ سوره شعراء، آیه ۱۶-۱۹.
- ↑ سوره شعراء، آیه ۲۰-۲۱.
- ↑ سوره شعراء، آیه ۲۲.
- ↑ ﴿قَالَ فِرْعَوْنُ وَمَا رَبُّ الْعَالَمِينَ﴾ «فرعون گفت: و «پروردگار جهانیان» چیست؟» سوره شعراء، آیه ۲۳.
- ↑ ﴿قَالَ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا إِنْ كُنْتُمْ مُوقِنِينَ﴾ «(موسی) گفت: پروردگار آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آنهاست اگر اهل یقین باشید» سوره شعراء، آیه ۲۴.
- ↑ اقتباس از تفسیر المیزان، ج۱۵، ص۲۷۰ به بعد.
- ↑ ﴿قَالَ رَبُّكُمْ وَرَبُّ آبَائِكُمُ الْأَوَّلِينَ﴾ «(موسی) گفت: پروردگار شما و پروردگار نیاکان شماست» سوره شعراء، آیه ۲۶.
- ↑ ﴿قَالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَمَا بَيْنَهُمَا إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ﴾ «(موسی) گفت: پروردگار خاور و باختر و آنچه میان آنهاست اگر خرد بورزید» سوره شعراء، آیه ۲۸.
- ↑ ﴿قَالَ لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلَهًا غَيْرِي لَأَجْعَلَنَّكَ مِنَ الْمَسْجُونِينَ﴾ «(فرعون) گفت: اگر خدایی جز من بگزینی تو را زندانی خواهم کرد» سوره شعراء، آیه ۲۹.
- ↑ سوره شعراء، آیه ۳۰.
- ↑ ﴿قَالَ فَأْتِ بِهِ إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ﴾ «(فرعون) گفت: اگر راست می‌گویی آن را بیاور» سوره شعراء، آیه ۳۱.
- ↑ رسولی محلاتی، سید هاشم، تاریخ انبیاء ص ۳۹۶.
- ↑ ﴿وَمَا تِلْكَ بِيَمِينِكَ يَا مُوسَى﴾ «و آن چیست در دست راست تو، ای موسی؟» سوره طه، آیه ۱۷.
- ↑ سوره طه، آیه ۱۸.
- ↑ سوره طه، آیه ۱۸.
- ↑ سوره قصص، آیه ۳۱.
- ↑ سوره قصص، آیه ۳۲.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، قصه‌های قرآن ص ۲۴۴.
- ↑ تفسیر قمی، ص۱۵۳.
- ↑ بحارالانوار، ج۱۳، ص۳۶۸؛ راوندی، قصص الانبیاء، ص۱۷۰ – ۱۷۴.
- ↑ امالی، ص۱۹۲؛ بحارالانوار، ج۱۳، ص۳۷۹.
- ↑ رسولی محلاتی، سید هاشم، تاریخ انبیاء ص ۴۸۰.
- ↑ . عیون أخبار الرضا، ج۱، ص۱۹۹ و ۲۰۰.
- ↑ . پیام قرآن، ج۷، ص۱۲۲.
- ↑ . محمدتقی مصباح یزدی، راه و راهنما‌شناسی، ص۱۷۳.
- ↑ سازندگی، مهدی، عصمت پیامبران اولوالعزم ص ۳۲۰.
- ↑ «و چون موسی به وعده‌گاه ما آمد و پروردگارش با وی سخن سر کرد، گفت: پروردگارا! خویش را به من بنمای تا در تو بنگرم، فرمود: مرا هرگز نخواهی دید اما در این کوه بنگر! اگر بر جای خود استوار ماند مرا نیز خواهی دید و همین که پروردگارش بر آن کوه تجلّی کرد آن را با خاک یکسان ساخت و موسی بیهوش افتاد و چون به خویش آمد، گفت: پاکا که تویی! به پیشگاهت توبه آوردم و من نخستین مؤمنم» سوره اعراف، آیه ۱۴۳.
- ↑ «و به آدمی سپرده‌ایم که به پدر و مادرش نیکی کند؛ مادرش او را به دشواری آبستن بوده و به دشواری زاده است- و بارداری و از شیر گرفتنش سی ماه است- تا چون به رشد کامل رسد و چهل ساله شود بگوید: پروردگارا در دلم افکن تا نعمتت را که به من و پدر و مادرم بخشیده‌ای سپاس بگزارم و کردار شایسته‌ای که تو را خشنود کند به جای آرم و برای من، در دودمانم شایستگی نه که من به سوی تو بازگشته‌ام و من از فرمانبردارانم» سوره احقاف، آیه ۱۵.
- ↑ «و چون موسی به وعده‌گاه ما آمد و پروردگارش با وی سخن سر کرد، گفت: پروردگارا! خویش را به من بنمای تا در تو بنگرم، فرمود: مرا هرگز نخواهی دید اما در این کوه بنگر! اگر بر جای خود استوار ماند مرا نیز خواهی دید و همین که پروردگارش بر آن کوه تجلّی کرد آن را با خاک یکسان ساخت و موسی بیهوش افتاد و چون به خویش آمد، گفت: پاکا که تویی! به پیشگاهت توبه آوردم و من نخستین مؤمنم» سوره اعراف، آیه ۱۴۳.
- ↑ . پیام قرآن، ج۷، ص۱۲۵.
- ↑ سازندگی، مهدی، عصمت پیامبران اولوالعزم ص ۳۲۴.