امنیت در فقه سیاسی

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

امنیت در قرآن - امنیت در حدیث - امنیت در نهج البلاغه - امنیت در معارف دعا و زیارات - امنیت در عرفان اسلامی - امنیت در اخلاق اسلامی - امنیت در معارف مهدویت - امنیت در روان‌شناسی اسلامی - امنیت در فقه سیاسی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل اأمن (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• أمن: اطمینان نفس و زوال خوف، اطمینان نفس هنگام خوف، ضد خوف، آسایش و امان و ایمن‌ بودن.
• ﴿وَإِذَا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُوا بِهِ﴾.
• امنیت دو جنبه دارد: امنیت فردی و امنیت اجتماعی. مسئولیت برقراری هر دو بُعد از امنیت را نظام سیاسی و دولت بر عهده دارند؛ امّا در جامعه قرآنی مؤمنان با آراستگی به صفت ایمان، در وجود خود امنیت ایجاد می‌کنند تا کسی از تجاوز و تعدّی آنان، دچار ظلم نگردد ؛ بدین ترتیب امنیت اجتماعی در درون و باطن آحاد و اعضای جامعه خاستگاه می‌یابد که بسیار استوار و خدشه‌ناپذیر خواهد بود.

امنیت در واژه‌نامه فقه سیاسی

برخورداری از امنیت در زندگی اجتماعی، یکی از آرمان‌های دیرین بشری است. امنیت در اسلام، از اصول مهمّ زندگی و عنصر ضروری، در بهره‌وری از مواهب حیات بشر تلقی شده است. موارد زیر گواه بر گفتار فوق است:

1. ایمان همراه با عمل- که مورد تأکید اسلام است - برای انسان، امنیت به ارمغان می‌آورد.
2. قرآن، مقدس‌ترین مکان (کعبه) را به صفت "امن" توصیف می‌کند.
3. قرآن، از شهری که برخوردار از امنیت باشد، به عنوان "شهر نمونه" نام می‌برد.
4. امنیت، پاداش تقوا در روز سرنوشت است.
5. هدف از اقامه حکومت نیز، تأمین امنیت جامعه است.

امنیت، همواره از سوی عواملی چون تجاوز، ستم‌گری و ستم‌پذیری و ارعاب و استکبار مورد تهدید بوده و هست.

امنیت فراگیر

یکی از مؤلفه‌های عدالت سیاسی بهره‌مندی همه شهروندان از امنیت فراگیر است، منظور آن است که افراد جامعه، از همه ساحت‌های امنیت مانند امنیت سیاسی، امنیت فرهنگی، امنیت روانی، امنیت اقتصادی و امنیت اندیشگی برخوردار باشند. اولین وظیفه قدرت حاکم، بازداشتن کسانی است که امنیت جامعه را بر هم می‌زنند. در امنیت سیاسی، بر رهایی از ترس، خطر و احساس دوری از هر گونه تهدید تأکید می‌شود. در اصل این واژه نیز آرامش، رفع ترس، وحشت و دلهره وجود دارد، فرد ایمن، یعنی مصون از ترس. در «مفردات» نیز آرامش و نبود ترس، معنا شده است.

شیخ طوسی در تفسیر تبیان می‌نویسد که «امن»، نقیض «خوف» و ترس است و آرامش نفس برای برانداختن ضرر و تباهی است. وی به آرامش روانی و براندازی ستم و تباهی اشاره می‌کند. در گستره امنیت، بیش از هر چیز، آرامش روانی و درونی، دارای ارزش و اهمیت می‌شود، امنیتی که رابطه فرد و جامعه، شهروندان و حاکم اسلامی را رابطه‌ای محبت‌آمیز، قانونی و سنجیده می‌سازد و نقشی پیش‌گیرانه در برابر عوامل ناامنی دارد و بستر را فراهم می‌کند تا امنیت سیاسی و بیرونی آسان و همه‌گیر شود؛ در قرآن کریم با تأکید بر آرامش درونی آمده است: ﴿أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ﴾. با آرامش درونی، همگان، احساس امنیت می‌کنند، امری که خواسته جامعه است. با امنیت روانی، امنیت فکری و اندیشگی نیز در جامعه شکل می‌گیرد، امری که برای نمونه بستر را برای کشمکش علمی و چالش فکری برای اجرایی کردن عدالت و راهکارهای دستیابی به آن آماده می‌کند. احساس امنیت در همه ساحت‌های آن به ویژه عرصه سیاسی - اجتماعی، با حکمران عادل، قانون‌گذاری، سیاست‌گذاری‌های شایسته، اجرای قوانین و خط‌مشی‌های عدل‌محور، در نظر داشتن مصالح جامعه اسلامی و جلوگیری از تجاوزطلبی فردی و جمعی به دست می‌آید.

هنگامی که در جامعه، امنیت سیاسی- فکری فراهم باشد یعنی امکانات اندیشه‌ورزی آماده است، اراده، فکر و نظریه قدرت مسلط بر جامعه تحمیل نمی‌شود، سخن از یک نظریه و دیدگاه خاص نیست، نظریه‌ای که در جهت منافع و خواست‌های جناحی، گروهی، حزبی و طبقاتی خاصی باشد. با این آرامش فکری و رویکرد به آن، تحریف حقایق و اختناق فکری در جامعه بی‌معنی می‌شود، بستر برای تولید علم و نظریه‌پردازی فراهم می‌گردد و در تضارب آرا و امنیت فکری به وجود آمده، اندیشه‌ای که از استواری بیشتری برخوردار باشد، رشد می‌کند و می‌بالد، با آن امنیت، هر کس آزادانه، می‌اندیشد، آگاهانه و با احساس امنیت، بر می‌گزیند، لذا امیرالمؤمنین علی(ع) می‌فرماید: «اضرب بَعْضَ الرَّأْيِ علی بَعْضٍ يَتَوَلَّدُ مِنْهُ‏ الصَّوَابُ‏». همان‌گونه که قبلاً اشاره کردیم، قانون‌محوری یکی از مؤلفه‌های عدالت سیاسی است، امری که با عملی شدن آن، یکی از گام‌های مهم در امنیت سیاسی فراهم می‌گردد. هنگامی که قانون، مدار امور باشد، جلوی رفتارهای خودسرانه گرفته می‌شود؛ امری که در احساس امنیت روانی و درونی تأثیری بنیادین دارد، با مقید بودن امور به قانون، می‌توان جامعه را به ملاک و سنجه‌ای فراتر از میل و خواسته‌های شخصی مطمئن کرد. در قرآن کریم می‌خوانیم: ﴿لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا﴾.

آن شریعت و روش، گویی مسیری است که افراد، دلخواهانه به هر وسیله و ابزاری چنگ نزنند، تا به هدف خود برسند. مسلط شدن ملاک‌ها و نه خواسته‌های شخصی، امری است که در گام اول، زمینه‌سازی امنیت روانی، در گام دوم امنیت سیاسی و در مرحله سوم، عدالت سیاسی را فراهم می‌کند.

امنیت از تهدید و تحدید

با فراگیر شدن امنیت سیاسی، همه افراد در نسبت با قدرت یکسانند، اگر کسی که به میز قدرت، نزدیک است با کسی که در حزبی مستقل فعالیت سیاسی دارد، همسان نباشند و فرد مستقل با توجه به آن تکاپوی سیاسی از حقوق اجتماعی - سیاسی، امنیت شغلی، مالی و عرضی برخوردار نباشد، آن جامعه گرفتار ناعدالتی است. با حضور امنیت سیاسی در جامعه، همگان در تعامل با قدرت، صاحب حقند و هر کس که در آن دایره قرار گیرد و اصل آن را بپذیرد و انکار نکند، دارای مصونیت و امنیت است. با این امنیت، نباید افرادی از امکانات قدرت و سیاست برخوردار باشند و هر گونه که دوست دارند با شهروندان و منتقدان قدرت سیاسی، رفتار کنند، آرامش و امنیت دیگران را سلب کنند و دیگرانی هماره در ترس و ناامنی سر کنند، تهدید شوند و حقوق، امتیازها و فرصت‌های آنان، تحدید گردد. در کلام خداوند، بر امنیت و اهمیت آن تأکید شده است، خداوند از ﴿بَلَدًا آمِنًا﴾ یا ﴿قَرْيَةً كَانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً﴾ یعنی شهری که در آن امنیت و آرامش است و هر گونه، ترس، وحشت و اضطرابی وجود ندارد، صحبت کرده است. چشمگیر است که «امنیت» و «اطمینان و آرامش» در کنار هم قرار گرفته‌اند. حضرت ابراهیم یکی از دعاهایش به درگاه خداوند آن بود: ﴿رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِنًا﴾.

نکته ظریف آنکه خداوند در آیه قبل به نعمت‌های خود به بندگان اشاره دارد و اینکه اگر نعمت‌های خدا را بشمارید، هرگز آنها را شماره نتوانید کرد؛ گویی این آیه می‌خواهد به خواننده، بفهماند که یکی از نعمت‌های بزرگ خداوند، امنیت است، هر چند انسان، گاه به این نعمت، کم توجه و گاه بی‌اعتناست. آیه، حکایت از آن دارد که نعمت امنیت، ضرورت زندگی انسان است که او بزرگی و عظمت آن را در می‌یابد. در تفسیر آیه ﴿إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ﴾ «امانت»، از ریشه لغت «امن» گرفته شده است؛ در روایات تفسیری شیعی آمده است که منظور از امانت، ولایت علی ابن ابی طالب(ع) است، در روایتی از امام رضا(ع) آمده است که فرمود: «الْأَمَانَةُ الْوَلَايَةُ مَنِ‏ ادَّعَاهَا بِغَيْرِ حَقٍّ‏ كَفَرَ».

برخی دیگر معتقدند منظور از «امانت»، توحید، عدالت، عقل، دین، اختیار، اراده، مسئولیت‌پذیری یا نعمت‌های مادی مانند چشم و گوش است. اما به نظر می‌رسد هیچ از این اقوال، با هم تضاد و ناهماهنگی ندارند و می‌تواند هر کدام از این موارد، ذکر مصداق از آن امانت الهی باشد؛ برای نمونه اگر منظور «عدالت» باشد، از یک نگاه، تأکید می‌شود که دادگری را تنها کسی می‌تواند، عملیاتی کند و سرپرستی جامعه را بر عهده گیرد که دارای مقام ولایت باشد، از دیگر سو، با فراگیری آن، جامعه، روی امنیت به خود خواهد دید. جامعه‌ای که در آن، امانت به امانتدار واقعی واگذار شود، عدالت و امنیت را در کنار هم تجربه خواهد کرد؛ زیرا ریشه همه ناامنی‌ها، بی‌عدالتی‌هاست، وقتی عدالتی برقرار بشود که منطبق با فطرت و سرشت بشری است، ناامنی از جامعه رخت برخواهد بست. همچنین در قرآن کریم، آمده است که امنیت و آرامش از آن کسانی است که ایمان خود را با ظلم در هم نیامیخته باشند: ﴿الَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يَلْبِسُوا إِيمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولَئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ﴾.

در این آیه، ظلم که بیرون رفتن از اعتدال و میانه‌روی است، نکره آورده شده و در سیاق نفی است که افاده عمومیت می‌کند و هر گونه ستمی را شامل می‌شود، اما از سیاق این آیه و آیات قبل به دست می‌آید که ظلم، مانع از ظهور ایمان و آثار نیک آن می‌شود و مراد، ظلمی است که ایمان را می‌پوشاند، با این همه، به نظر می‌رسد ظلم، حوزه اجتماعی را که دایره وسیع‌تر و خطرناک‌تر از ظلم فردی دارد را شامل می‌شود. گویی با ایمان واقعی که به ستم آلوده نشده باشد، حقیقت امن و آرامش دست می‌یابد، امنیتی که به قدرت پایان‌ناپذیر خداوند متصل می‌شود. در تفسیر «من هدی القرآن»، ذیل این آیه آمده است جامعه‌ای را تصور کنیم که ریاست آن با طاغوت است و از طبیعت می‌ترسد و قربانیانش را به خدایگان دریا، جنگ یا بهار پیشکش می‌کند، آن‌گونه که در مصر چنین می‌کردند، همچنین جامعه‌ای را که بر آن حکومتی دادگر، فرمان می‌راند، با طبیعت، مبارزه می‌کند و آن را مغلوب خود می‌کند، آیا کدام یک از این دو جامعه، دارای امن و آرامش است. آیا ستم طاغوتی، بیشتر امنیت می‌آورد یا جامعه عادلانه همراه با تمدن؟ آزادی از ترس ستمگر، ما را بر آن می‌دارد تا آزادانه در کمال آرامش، به جست‌وجوی حقیقت پردازیم، از آن نترسیم و توان یابیم، در این موقعیت است که به هدایت می‌رسیم، آغاز هر دانشی، با احساس امنیت است، گویی از همین روی است که در آیه مبارک، هدایت بعد از امنیت است؛ پس در این آیه، ایمان، ستم نکردن، امنیت و هدایت در کنار هم قرار می‌گیرند، امری که جامعه را به سوی عدالت می‌رساند.

امنیت و حرمت انسان

جلوه‌ای از این امنیت فراگیر که در بردارنده همه افراد جامعه خواهد بود، آن است که در ادبیات قرآن کریم، انسان به معنای مطلق آن، بدون آنکه به کمیت او نگریسته شود، دارای حرمت و امنیت است: ﴿مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا﴾.

این آیه، یکی از کلیدی‌ترین و مبنایی‌ترین آیات امنیت است، تا زمانی که در نرم افزار یک نظام سیاسی و فکری، چنین اندیشه‌ای وجود نداشته باشد، امنیت و حرمت انسان هم در حاشیه خواهد بود. در مکتب اسلام، انسان، بدون در نظر گرفتن رنگ، نژاد، جنسیت و مذهب، دارای کرامت و احترام است؛ امری که مبنای امنیتی همه جانبه است و می‌تواند ما را به جامعه عدالت‌مدار رساند. به تعبیر علامه طباطبایی، بیان آیه کنایه از آن است که همه مردم دارای یک حقیقت انسانی‌اند که در همگان وجود دارد و همه در آن حق برابر و مساویند، پس کسی که یکی از افراد انسانی را بکشد، همانند کسی است که همه را کشته است و این امر تجاوز به حق ذاتی زندگی است که همه انسان‌ها در آن مشترکند، همچنین است شخصی که قتل را از نفسی دور کند، گویی همه انسان‌ها را زنده کرده است.

در آیه‌ای دیگر بر امنیت جان مؤمنان، سفارش بسیار می‌شود و قاتل به عذابی دردناک، انذار می‌گردد: ﴿وَمَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُتَعَمِّدًا فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِيهَا وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِيمًا﴾. این رویکرد ما را به همه‌گیر شدن امنیت در جامعه بشارت می‌دهد، امنیتی فراگیر که همه افراد را در سطوح مختلف جامعه در بر می‌گیرد، طبعاً این امنیت در ارتباط با قدرت سیاسی که هماره در معرض نقد، بررسی و چالش است، از شدتی بیشتر برخوردار است و همین امر است که آن را به شاخص در عدالت سیاسی تبدیل می‌کند. سهم عمده‌ای از ایجاد آرامش یا ناآرامی سیاسی - اجتماعی را قدرت سیاسی به وجود می‌آورد؛ با رویکرد امنیت فراگیر، مدارا و هم‌دلی قدرت با شهروندان و منتقدان، می‌توان امید داشت تا گام‌های اولیه حرکت به سوی عدالت سیاسی برداشته شود.

وقتی از این عنصر تشکیل‌دهنده سخن به میان می‌آید، شهروندانی که نظام سیاسی موجود را پذیرفته‌اند و خواهان رسیدن به عدالت و مزایای آن از مسیر تعریف شده آن هستند، باید در دایره امنیت قرار گیرند و از همه مزایای آن به ویژه در عرصه امنیت سیاسی، روانی و فکری برخوردار باشند و افراد بی‌آنکه احساس ناامنی و خطر کنند، با قدرت، مواجهه انتقادی داشته باشند، بتوانند آزادانه دیدگاه خود را بیان کنند و حتی در عرصه امنیت روانی و موقعیتی، وضعیت به نحوی نباشد که اندیشه‌ور منتقد، دچار خودسانسوری گردد. به نظر می‌رسد این وظیفه بیش از هر فرد یا سازمانی، بر عهده حکومت و قدرت حاکم است تا بکوشد، این عنصر بنیادین عدالت سیاسی در جامعه، دست‌یافتنی گردد. طبیعی است که در این حیطه، کسانی که محارب، یاغی یا براندازند، خود عامل ناامنی به شمار می‌روند و در چرخه امنیت قرار نمی‌گیرند و عقل سلیم نیز امنیت آنان را قبول نمی‌کند، زیرا ایجاد امنیت برای آنان، به معنای نا امنی برای جامعه است.

منابع

1. نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم
2. فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی
3. سیدباقری، سید کاظم، عدالت سیاسی در قرآن کریم

پانویس