بلال بن رباح حبشی در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث بلال بن رباح حبشی است. بلال بن رباح حبشی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بلال بن رباح حبشی در قرآن - بلال بن رباح حبشی در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

از وی به ابن حمامه، ابوعبدالله، ابوعبدالکریم، ابوعمرو و ابو عبدالرحمن نیز یاد ‌‌شده است.

گفته‌‌اند: وی در سراة (منطقه‌‌ای بین یمن و طائف) یا مکّه حدود سه سال بعد از عام‌‌الفیل به دنیا آمد. پدرش رباح و مادرش حمامه از اسیران حبشه بودند و پیش از اسلام برده‌‌ای بود که در اطراف مکه برای مولایش چوپانی می‌‌کرد. مشهور است که بلال پیش از آزادی غلام امیة بن خلف بود؛ ولی در برخی نقل‌ها از عبدالله بن جدعان و یتیمانی تحت سرپرستی ابوجهل به عنوان مولای بلال یاد شده است که احتمالا ناشی از تعدد مالکیت بلال در دوره‌‌های متعدد است.

روایت ضعیفی از همراهی بلال با پیامبر (ص) پیش از بعثت در ماجرای سفر آن حضرت به شام در ۱۲ سالگی خبر می‌‌دهد که بنا به سفارش بحیرای راهب، ابوطالب آن حضرت را به همراه ابوبکر و بلال به مکه بازگرداند؛ ولی محققان با توجّه به ضعف سند، اضطراب متن، سنّ کم ابوبکر و بلال در آن زمان، خریداری شدن بلال به وسیله ابوبکر بعد از اسلام و... در صحت روایت مزبور تردید کرده‌‌اند. بلال از نخستین گروندگان به پیامبر (ص) بود.

در حال چرانیدن گوسفندان مولایش بود که در کوه‌های پیرامون مکه با رسول‌‌خدا (ص) آشنا شد و اسلام آورد و به فرمان آن حضرت ایمانش را مخفی می‌‌کرد. روزی قریش او را در حال انداختن آب دهان به بتها دیدند و به ‌‌مولایش اعتراض کردند و او بلال را برای مجازات در اختیار امیة بن خلف و ابوجهل قرار داد. مؤرخان او را با چهره‌‌ای سیاه چرده، کم‌‌مو، ‌‌قامتی بلند، پشتی خمیده و دارای قلبی پاک، ایمانی راستین و سخنوری فصیح وصف کرده‌‌اند.

وی از نخستین مسلمانانی است که ایمانش را آشکار کرد و از این‌‌رو به سختی به‌‌دست مشرکان شکنجه شد؛ ولی بر ایمانش پایداری کرد و هرگز سخنی که آنها را خشنود سازد بر زبانش جاری نکرد. خودش می‌‌گوید: یک شبانه روز مرا تشنه نگه داشتند. سپس در زمین تفتیده شکنجه‌‌ام دادند. امیّة ‌‌بن خلف ریسمان به گردنش می‌‌افکند و به دست نوجوانان مکه داده، او را در میان درّه‌‌های مکه می‌‌کشیدند. همو نیمروز که هوا به شدّت گرم می‌‌شد بلال را به سنگلاخ‌های پیرامون مکه برده، سنگی بزرگ بر سینه‌‌اش می‌‌نهاد و به وی می‌‌گفت: یا به خدای محمد کافر می‌‌شوی یا به همین حال می‌‌میری. ابوجهل نیز او را به رو، بر صخره‌‌های سوزان می‌‌خوابانید و سنگ بزرگی بر او نهاده، می‌‌گفت: باید به خدای محمد کافر شوی؛ ولی او با گفتن "اَحَد، اَحَد" جواب ردّ به آنها می‌‌داد.

از عمرو بن عاص گزارش شده است: بلال را در زمین تفتیده و سوزانی شکنجه می‌‌کردند که اگر تکه گوشتی بر آن می‌‌گذاشتند می‌‌پخت؛ ولی او فریاد می‌‌زد: من به لات و عُزّی کافرم و امیّه بر شکنجه وی می‌‌افزود و هرچند گاه بر اثر شدّت شکنجه از هوش می‌‌رفت. ورقة بن نوفل ضمن اعتراض به شکنجه وی به مشرکان می‌‌گفت: اگر بلال با این حال بمیرد من قبرش را زیارتگاه خود می‌‌کنم. عمار یاسر با یاد کردن پایداری بلال در ضمن اشعاری او را ستوده است. هرچند آزادی بلال توسط ابوبکر شهرت دارد؛ لکن برخی برآن‌‌اند که پیامبر (ص) او را آزاد کرده است. ابن ‌‌ابی ‌‌الحدید ضمن استناد این سخن به استادش آن را مطابق نقل ابن اسحاق، واقدی و غیر ایشان می‌‌داند. بلال از نخستین (سومین) مهاجران به مدینه بود. بنا به روایت واقدی رسول خدا (ص) بین او و عبیدة بن حارث پیمان برادری بست؛ ولی به نقل ابن‌‌اسحاق آن حضرت او را با ابورویحه (ابوزرعه) برادر کرد. ابن‌‌ حبیب با تأیید هر دو جریان، پیمان نخست را در مکه و دومی را در مدینه می‌‌داند. برخی از پیمان برادری بین او و ابوذر خبر داده‌‌اند. ابن اثیر می‌‌نویسد: پیامبر (ص) بین بلال و ابوعبیده جراح پیمان برادری بست. از نظر محقق تستری پیمان اخوت بین افراد با مراعات تناسب روحی آنها بود و هماهنگ نبودن روحیات بلال و ابوعبیده دلیل نادرستی این قول است. بلال خدمتگزار و خزانه‌‌دار رسول خدا (ص) و همواره ملازم آن حضرت بود، به گونه‌‌ای که پیامبر او را از رفقا، نجبا و وزرای خود دانست. هرگاه آن گرامی برای برپاداشتن نمازهای عید و باران به مصلا می‌‌رفت او عصای مخصوص آن حضرت (عنزه) را می‌‌آورد و در برابرش می‌‌نهاد. بلال در بدر، اُحد، ‌‌خندق و دیگر جنگ‌های رسول خدا (ص) حضور فعال داشت. در جنگ بدر زمانی که بلال متوجه شد عبدالرحمن بن عوف امیّه را دستگیر کرده و می‌‌خواهد او را با تبانی، زنده از معرکه بیرون برد فریاد برآورد: ای یاران خدا! امیه از سران شرک است و نباید زنده بماند که با فریاد او مسلمانان امیّه را از پای درآوردند. برخی معتقدند وی شخصاً مولا و شکنجه‌‌گر پیشین خود را کشت. بنا به نقلی با ضربه او، امیّه بر زمین افتاد و دیگران او را کشتند. در عمرة القضاء و فتح مکه به فرمان پیامبر (ص) بر بام کعبه اذان گفت که برای سران شرک به حدی گران آمد که برخی از آنها آرزوی مرگ کردند. او از معدود افرادی بود که پس از فتح آن شهر به همراه رسول خدا (ص) وارد کعبه شد. بلال در فتوحات شام در دوره خلافت ابوبکر و عمر از جمله در فتح مَرْجُ الصُفَّر (منطقه‌‌ای نزدیک دمشق)، محاصره دمشق و حمص شرکت داشت. وقتی مسلمانان عراق را فتح کردند، برخلاف رأی عمر بر تقسیم اراضی آن پافشاری داشت. مسلمانان برایش احترام ویژه‌‌ای قائل بودند. عمر از او به "سیّدنا" یاد می‌‌کرد.

درباره زندگی زناشویی وی نقل‌هایی چون ازدواج با خواهر عبدالرحمن ‌‌بن عوف، زنی از قبیله بنی زهره، دختر بُکیر با وساطت پیامبر (ص) و هند خولانیه گزارش شده است که احتمالاً مورد اخیر مربوط به اواخر عمر او در شام بوده است، به هر روی مشهور است که از بلال نسلی نماند؛ ولی از بعضی منابع جز این برداشت‌‌ می‌‌شود. در زمان و مکان وفات بلال و نیز محل دفن وی بین تاریخنگاران اختلاف است. بلال به هنگام مرگ از اینکه به ملاقات پیامبر و یاران او می‌‌شتابد بسیار شادمان بود و شادمانی خود را با سرودن اشعاری ابراز کرده، می‌‌گفت: فردا با دوستانم محمد (ص) و یارانش ملاقات می‌‌کنم بلال در دوره خلافت عمر و در سال ۱۷، ۱۸، ۱۹، ۲۰ یا ۲۱ هجری در شام (حلب، داریا یا عمواس) از دنیا رفت و در باب ‌‌الأربعین، باب کیسان یا باب‌‌ الصغیر دفن شد؛ ولی بنا به نقل مشهور در سال بیستم از دنیا رفت و در باب‌‌الصغیر به خاک سپرده شد.

رسول خدا (ص) علاقه فراوانی به بلال داشت. او را به بهشت بشارت و از رستگاریش خبر داد و برایش دعا کرد. در ماجرایی، از ابوذر به سبب سرزنش بلال روی برگرداند و به ابوبکر درباره ناراحت کردن او و جمعی دیگر هشدار داد. و خطاب به همسر بلال فرمود: هرچه او از من نقل می‌‌کند راست می‌‌گوید. او را ناراحت نکن که هیچ عملی از تو پذیرفته نمی‌‌شود. بنابر روایات نبوی بلال مردی نیکو و سید مؤذّنان، از حبشیان پیشتاز در اسلام، از بهترین سیاه چهرگان و اولین شفیع مؤمنان حبشه است. او نخستین مؤذنی است که وارد بهشت می‌‌شود و بهشت مشتاق اوست. او بنده صالح خدا و از نخستین کسانی است که پس از پیامبر و شهیدان در ‌‌قیامت لباس بهشتی بر تن می‌‌کنند

بلال از دوستداران و علاقه‌‌مندان اهل بیت (ع) بود. روزی با تأخیر به مسجد آمد. پیامبر (ص) راز آن را جویا شد. او گفت: برای کمک کردن به فاطمه (س) رفته بودم که آن حضرت برایش دعا کرد. با شنیدن خبر شهادت یگانه دختر پیامبر (ص) به شدّت گریست. امیرمؤمنان (ع) و امام سجاد از او ستایش کردند امام صادق (ع) درباره‌‌اش فرمود: خدا رحمت کند بلال را که همواره اهل بیت (ع) را دوست می‌‌داشت. بلال‌‌ از راویان حدیث پیامبر (ص) است. بسیاری از صحابه و تابعان از او روایت نقل کرده‌‌اند. احمد‌‌ حنبل شماری از احادیثش را در مسند خود جمع‌‌آوری کرده است.

روایت مشهوری درباره اذان در منابع امامیه از او نقل شده است. عبدالله بن عمر درباره‌‌اش گفت: بلالِ رسول الله بهترین بلالهاست، با این حال بسیار فروتن بود. هرگاه در حضور وی از فضایلش یاد می‌‌شد با فروتنی می‌‌گفت: من همان حبشی هستم که تا دیروز برده بودم. به ندرت اشعاری به زبان عربی و حتی چند بیت حبشی در مدح رسول خدا (ص) از بلال نقل شده است..

اذان گویی بلال

همزمان با تشریع اذان از طرف خداوند در سال دوم هجری، بلال افتخار مؤذّنی رسول خدا (ص) را یافت و نخستین کسی بود که برای آن حضرت اذان گفت و تا پایان عمر آن حضرت همواره، در مدینه یا بیرون آن مؤذن آن بزرگوار بود. او مؤذنی وقت‌‌شناس بود، از این‌‌رو پیامبر (ص) به یارانش توصیه کرد که با اذان وی افطار و امساک کنند؛ نه اذان ابن امّ‌‌مکتوم که به سبب نابینایی چندان دقیق نبود. برخی نقلها از طریق اهل سنّت عکس این معنا را دلالت دارد که آن را جعلی و از روی غرض‌‌ورزی دانسته‌‌اند. بلال پس از رحلت پیامبر (ص) حاضر به اذان گفتن برای خلفا نشد و برای جهاد به شام رفت و در پی اصرار ابوبکر که از او خواست برایش اذان بگوید گفت: پس از پیامبر خدا (ص) برای هیچ‌‌کس اذان نمی‌‌گویم. برخی گزارش کرده‌‌اند که بلال برای ابوبکر و حتّی عمر اذان گفت؛ لکن داده‌‌های تاریخی این رأی را رد می‌‌کند، از این رو مُزی آن را به لفظ "قیل" نقل کرده است و ابن کثیر دیدگاه نخست را صحیح‌‌تر و مشهور می‌‌داند. سید محسن امین این روایات را با روایات دیدگاه اوّل که در نظرش صحیح‌‌تر و بیشتر است و نیز شواهد تاریخی دیگر معارض می‌‌داند و قول مشهور را برمی‌‌گزیند.

بعضی نقلها حکایت دارد که اذان نگفتن بلال برای خلیفه به سبب اعتراض به انحراف مسیر خلافت بوده است. شاید بتوان لحن تند بلال در ردّ درخواست خلیفه برای ماندنش در مدینه که به او گفت: اگر برای خدا آزادم کرده‌‌ای مرا رها کن تا بروم وگرنه نزد خودت نگهدار تأییدی بر این نکته دانست. بعضی معتقدند که رفتن بلال به شام به میل خودش نبود، بلکه به سبب مخالفت با بیعت، او را به نوعی از مدینه بیرون راندند، زیرا رفتن به جهاد که سبب حضور وی در شام شده است با سکونت در مدینه منافاتی نداشت، چنان‌‌که بسیاری از صحابه چنین کردند. برخی نقلها نیز این معنا را تأیید می‌‌کند. از روایات استفاده می‌‌شود که بلال پس از رسول خدا (ص) فقط ۴ بار اذان گفت و هر بار مسلمانان با شنیدن اذان وی به یاد پیامبر (ص) افتاده، به شدّت گریستند: نخستین بار پیش از خاک سپاری آن حضرت و مرتبه دوم بنا به درخواست حضرت فاطمه (س) که با بی‌‌هوش شدن آن حضرت بلال اذان را ناتمام گذاشت و بار سوم پس از آنکه بلال به شام رفت رسول خدا (ص) را در خواب دید که به او می‌‌گوید: این چه جفایی است که در حقّ ما روا داشته‌‌ای؟ آیا زمان آن نرسیده که به زیارت ما بیایی؟ از این رو بلال از شام برای زیارت پیامبر (ص) به مدینه آمد و بنا به درخواست حسن و حسین (ع) و صحابه اذان گفت . مزی می‌‌نویسد: این بار نیز بلال به سبب گریه شدید مردم اذان را ناتمام گذاشت. آخرین اذان وی در سفر عمر به شام بود که از وی تقاضای اذان کرد. بنا به روایتی از آن روز که بلال اذان نگفت «حَيَّ عَلَى خَيْرِ اَلْعَمَلِ» را از اذان حذف کردند

بلال در شأن نزول

مفسران جز آیه ۴۹ سوره حجرات که به روایتی اختصاصاً در شأن بلال نازل شده است آیات متعدد دیگری را هم درباره جمعی دانسته‌‌اند که بلال از جمله آنها بوده است. در برخی روایات، آیاتی که در مورد مؤمنان تهیدست و مستضعف نازل شده بر او تطبیق شده‌‌است:

1. پس از فتح مکه، پیامبر (ص) به بلال فرمان داد بر پشت بام کعبه رفته، اذان بگوید. عتاب‌‌ بن اُسید گفت: سپاس خدا را که پدرم مُرد و امروز را ندید. حارث بن هشام گفت: آیا محمد (ص) غیر از این کلاغ سیاه کسی نیافت تا برایش اذان بگوید. ابوسفیان گفت: می‌‌ترسم چیزی بگویم و خدای محمد (ص) به او خبر دهد. در پی این ماجرا جبرئیل فرود آمد و رسول خدا را از گفتار آنان باخبر کرد و آیه ﴿ا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ﴾ نازل شد و آنان را از ناسزا گفتن، عیبجویی و فخرفروشی به نسب و ثروت باز داشت
2. از مقاتل و کلبی و نقاش روایت شده است که برخی از مشرکان به سبب موقعیت اجتماعی خود بر این باور بودند که با پذیرش اسلام با فرودستانی چون بلال همسان خواهند شد و آنان بر اثر پیشینه خود بر نو مسلمانان برتری می‌‌جویند! که آیه ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ مِنَ الْمُرْسَلِينَ إِلَّا إِنَّهُمْ لَيَأْكُلُونَ الطَّعَامَ وَيَمْشُونَ فِي الْأَسْوَاقِ وَجَعَلْنَا بَعْضَكُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً أَتَصْبِرُونَ وَكَانَ رَبُّكَ بَصِيرًا﴾ نازل شد.
3. به نقل مقاتل در پی تمسخر مسلمانان فقیر از ‌‌جمله بلال توسط بنی ‌‌تمیم آیه ﴿بَلْ كَذَّبُوا بِالسَّاعَةِ وَأَعْتَدْنَا لِمَنْ كَذَّبَ بِالسَّاعَةِ سَعِيرًا﴾ نازل شد و خداوند مؤمنان را از تمسخر یکدیگر بازداشت.
4. ابن عباس می‌‌گوید: ابوجهل و دیگر سران قریش، ضمن تمسخر برخی از مؤمنان از جمله بلال ایمان آنان را مبنای انکار رسالت پیامبر می‌‌دانستند و می‌‌گفتند: اگر آیین او حق بود اشراف ما از او پیروی می‌‌کردند نه اینان، که آیه ﴿زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَيَسْخَرُونَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَاللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ﴾ و‌‌جایگاه مؤمنان فقیر را در قیامت برتر از کافران‌‌ دانست.
5. جمعی از مفسران آورده‌‌اند که ابوجهل، ولید‌‌بن مغیره و دیگر سران مشرک هنگامی که در جهنّم عمّار، صهیب، بلال و... را در کنار خود نمی‌‌بینند می‌‌گویند: چرا کسانی را که از اشرار می‌‌پنداشتند در آتش دوزخ نمی‌‌بینند ﴿وَقَالُوا مَا لَنَا لَا نَرَى رِجَالًا كُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرَارِ﴾، ﴿أَتَّخَذْنَاهُمْ سِخْرِيًّا أَمْ زَاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصَارُ﴾
6. بنا به نقل کلبی ذیل آیه ﴿أَهَؤُلَاءِ الَّذِينَ أَقْسَمْتُمْ لَا يَنَالُهُمُ اللَّهُ بِرَحْمَةٍ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لَا خَوْفٌ عَلَيْكُمْ وَلَا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ﴾، در قیامت به سران شرک خطاب می‌‌شود که آیا بلال و دیگر مؤمنان فقیر نبودند که سوگند یاد می‌‌کردید مشمول رحمت الهی نمی‌‌شوند.
7. هنگامی که گروهی از کافران بعد از مرگ با دیدن عذابهای الهی از خداوند درخواست بازگشت به دنیا برای جبران گذشته می‌‌کنند به آنان خطاب می‌‌شود که شما گروندگان به مرا مسخره می‌‌کردید: ﴿ إِنَّهُ كَانَ فَرِيقٌ مِّنْ عِبَادِي يَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَأَنتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِيًّا حَتَّى أَنسَوْكُمْ ذِكْرِي وَكُنتُم مِّنْهُمْ تَضْحَكُونَ إِنِّي جَزَيْتُهُمُ الْيَوْمَ بِمَا صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفَائِزُونَ﴾ از مقاتل و مجاهد روایت شده است که مراد از ﴿فَرِيقٌ﴾ در این آیه شریفه بلال و خباب و دیگر مؤمنانی هستند که برخی سران شرک آنها را مسخره می‌‌کردند.
8. بنا به نظر طبرسی در ذیل آیه ﴿إِنَّ الَّذِينَ أَجْرَمُوا كَانُوا مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا يَضْحَكُونَ﴾ مقصود از ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾ یاران پیامبر (ص) مانند عمّار، خباب و بلال‌‌اند که مشرکان آنها را مسخره می‌‌کردند؛ ولی در قیامت این مؤمنان هستند که به کافران می‌‌خندند: ﴿فَالْيَوْمَ الَّذِينَ آمَنُوا مِنَ الْكُفَّارِ يَضْحَكُونَ﴾
9. به گفته قتاده مقصود از ﴿لِلَّذِینَ آمَنُوا﴾ در آیه ﴿وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا لَوْ کَانَ خَیْرًا مَا سَبَقُونَا إِلَیْهِ وَإِذْ لَمْ یَهْتَدُوا بِهِ فَسَیَقُولُونَ هَذَا إِفْکٌ قَدِیمٌ﴾ بلال و دیگر فقیران هستند که در آغاز دعوت پیامبر (ص) به آن حضرت ایمان آوردند و سران خودخواه و متکبّر قریش می‌‌گفتند: اگر اسلام آیین خوبی بود هرگز آنها (در پذیرش آن) بر ما پیشی نمی‌‌گرفتند
10. مفسران آورده‌‌اند که پیامبر (ص) در جمع بلال و دیگر مؤمنان تهیدست نشسته بود. اشراف قریش خطاب به آن حضرت گفتند: ای محمد! آیا به این افراد راضی شده‌‌ای و خداوند بر آنها منّت گذاشته است و ما باید دنباله‌‌رو آنان باشیم؟ هرگز! اینها را از خود دور کن. شاید از تو پیروی کنیم، که آیه ذیل نازل شد:﴿وَلاَ تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَيْكَ مِنْ حِسَابِهِم مِّن شَيْءٍ وَمَا مِنْ حِسَابِكَ عَلَيْهِم مِّن شَيْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِمِينَ وَكَذَلِكَ فَتَنَّا بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لِّيَقُولُوا أَهَؤُلاء مَنَّ اللَّهُ عَلَيْهِم مِّن بَيْنِنَا أَلَيْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاكِرِينَ وَإِذَا جَاءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِنَا فَقُلْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَن عَمِلَ مِنكُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِن بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴾ بعضی روایات نزول آیه ﴿وَأَنْذِرْ بِهِ الَّذِينَ يَخَافُونَ أَنْ يُحْشَرُوا إِلَى رَبِّهِمْ لَيْسَ لَهُمْ مِنْ دُونِهِ وَلِيٌّ وَلَا شَفِيعٌ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ﴾ را نیز در این ماجرا می‌‌دانند سدّی می‌‌گوید: نزول این آیات در پی پیشنهاد جمعی از "مؤلفة قلوبهم" بود که از آن حضرت خواستند تا جایگاه ویژه‌‌ای برای آنها قرار دهد که مؤمنان فقیر در آن حضور نداشته باشند. مکّی بودن سوره انعام شأن نزول نخست را تأیید می‌‌کند. شبیه این دو روایت نیز در سبب نزول آیات ﴿وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ وَلَا تَعْدُ عَيْنَاكَ عَنْهُمْ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَكَانَ أَمْرُهُ فُرُطًا﴾، ﴿وَقُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْيَكْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ نَارًا أَحَاطَ بِهِمْ سُرَادِقُهَا وَإِنْ يَسْتَغِيثُوا يُغَاثُوا بِمَاءٍ كَالْمُهْلِ يَشْوِي الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرَابُ وَسَاءَتْ مُرْتَفَقًا﴾ نقل شده است که خداوند در پی طرح این پیشنهاد خطاب به پیامبر (ص) فرمود: و خودت را با کسانی شکیبا بدار که پروردگارشان را بامداد و شبانگاه می‌‌خوانند و ذات یا خشنودی او را می‌‌خواهند و دیدگانت از آنان برنگردد از آن رو که آرایش زندگانی این جهان بخواهی، و از آن کس فرمان مبر که دل او را از‌‌یادمان غافل کرده‌‌ایم و از خواهش و هوس خویش پیروی کرده و کارش گزافکاری است ابن عطیّه و ابوحیّان می‌‌گویند: مکی بودن سوره دلیل بر این است که این پیشنهاد سران مشرک مکّه بوده است، لکن آلوسی می‌‌گوید: هرچند سوره مکی است؛ ولی این دو آیه در مدینه نازل شده است، زیرا بیشتر روایات، این پیشنهاد را از طرف "مؤلّفة قلوبهم" می‌‌دانند؛ ولی علامه طباطبایی سیاق آیات را با مدنی بودن آنها سازگار نمی‌‌داند. احتمالاً آیه یاد شده در مکه در پی پیشنهاد اشراف قریش به پیامبر برای طرد مؤمنان تهیدست نازل شده است و مفسران نخستین بعد آن را بر جریانی مشابه که در مدینه رخ داده است تطبیق کرده‌‌اند.
11. بعضی گفته‌‌اند: مقصود از ﴿النَّاسُ﴾ در آیه شریفه ﴿أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ﴾ عمّار، خباب، بلال و دیگر کسانی هستند که در مکه به پیامبر (ص) ایمان آورده و به دست مشرکان شکنجه شدند. خداوند با بیان اینکه این شکنجه‌‌ها آزمایش الهی است آنان را به بردباری و مقاومت تشویق کرده‌‌است.
12. آیه ﴿مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ وَلَكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾ درباره مسلمانانی نازل شده که زیر فشار شکنجه مشرکان بر خلاف ایمان قلبی خود به زبان کفر می‌‌گفتند تا مشرکان از شکنجه آنها دست بردارند و ذیل این آیه روایات پرشماری نقل شده است که بلال حتی از اقرار زبانی به کفر هم امتناع ورزید.
13. بنا به نقلی آیه ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ﴾ که بر اساس روایات فراوان در لیلة‌‌المبیت و درباره علی ‌‌بن ابی‌‌طالب نازل شده بر مؤمنانی چون بلال که مورد آزار و شکنجه مشرکان قرار می‌‌گرفتند و مقاومت می‌‌کردند نیز تطبیق شده است.
14. بلال و دیگر یارانش پس از تحمّل شکنجه‌‌های فراوان برای ایمنی از آزار مشرکان به‌‌ مدینه هجرت کردند. قرآن کریم در وصف آنها می‌‌گوید: آنها که پس از ستم دیدن، در راه خدا هجرت کردند، در این دنیا جایگاه و مقام خوبی به آنها می‌‌دهیم و پاداش آخرت، از آن هم بزرگ‌‌تر است: ﴿وَالَّذِينَ هَاجَرُوا فِي اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَلَأَجْرُ الْآخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ﴾ میبدی روایت می‌‌کند که نزول آیه﴿ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ هَاجَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا فُتِنُوا ثُمَّ جَاهَدُوا وَصَبَرُوا إِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ نیز درباره بلال و دیگر مؤمنانی است که پس از تحمل شکنجه در راه خدا هجرت کردند.
15. به موجب روایت ابن عباس آیه شریفه ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ﴾، درباره جمعی از جمله بلال نازل شده است.
16. بغوی نزول آیه ﴿وَإِمَّا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ ابْتِغَاءَ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّكَ تَرْجُوهَا فَقُلْ لَهُمْ قَوْلًا مَيْسُورًا﴾ را در پی درخواست کمک گروهی از مؤمنان چون بلال از پیامبر دانسته است که حضرت چون چیزی در اختیار نداشت شرم کرده، روی از آنها برمی‌‌گردانید. خداوند در این آیه از پیامبر خواست چنانچه امید به گشایشی داری، روی از آنها بر مگردان و با نرمی با آنان سخن بگو.
17. هنگامی که پیامبر از سختی قیامت سخن می‌‌گفت گروهی از اصحاب تصمیم گرفتند خود را از لذات دنیوی محروم کرده، رهبانیت در پیش گیرند. بر اساس روایت امام صادق، بلال تصمیم گرفته بود همه روزها را روزه بدارد که آیات ۸۷﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحَرِّمُوا طَيِّبَاتِ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ﴾، ﴿وَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ حَلَالًا طَيِّبًا وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ﴾ نازل شد.
18. به نقل ابن عباس بلال از جمله صالحانی است که در آیه ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا﴾ مشمول نعمت الهی شمرده شده است.

منابع

• حسینی‌زاده، سید عبدالرسول، مقاله «بلال بن رباح حبشی»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۶