بحث:امام در کلام اسلامی

مقدمه

• واژه "امام" در مفهوم خاص خود، برای پیامبران و جانشینان آنان به کار می‌رود که از سوی خداوند به منصب امامت و ولایت رسیده‌اند. امام، با این معنا، دارای ولایت مطلق در امر دین و دنیا، و معصوم از گناه و خطا و اشتباه و فراموشی است. او حجت و خلیفه خدا در زمین است. امامت، با خلافت متفاوت است. خلیفه کسی است که فقط حکومت می‌کند و رهبری اجتماعی و سیاسی را برعهده دارد؛ اما امامت، مقامی دینی است و در ادامه مناصب پیامبری. امام رهبر جامعه در امور دنیوی و اخروی است. برخی پیامبران، امام نیز بوده‌اند و برخی نبوده‌اند. پیامبر اسلام(ص) و حضرت ابراهیم(ع) از دسته نخست‌اند. امام همه وظایف، مقامات و اختیارات پیامبر را دارا است مگر نبوت. بنابر اعتقادات شیعه، وجود امام برای بقای جهان لازم است. اگر او از دنیا برود و امام دیگری جایش را نگیرد، جهان نابود می‌شود.

نصب امام

• شرط رسیدن به امامت، عصمت است و چون عصمت، امری باطنی است و جز خدا، کسی نمی‌داند که چه کس معصوم است، فقط او می‌تواند شخص شایسته امامت را بشناسد و به این مقام بگمارد. بنابر اعتقادات شیعه، نصب امام بر خدا لازم است. خداوند به پیامبرش وحی می‌کند و به او می‌گوید که چه کسی امام است. آن گاه فرمان می‌دهد که او را به مردم معرفی کند.

مرجعیت دینی امام

• از وظایف و مقام‌های بسیار والایی که خداوند به پیامبرانش عطا کرده است، تفسیر و تبیین و بیان فروع دین است. چون امام در همه وظایف و مقام‌های پیامبری- جز نبوت- جانشین پیامبر است، همانند او معارف دینی را از منبع خطاناپذیر می‌گیرد و به مردم می‌دهد و احکامی نیز که در ظاهر وحی نیامده‌اند، برای آنان بیرون می‌کشد.
• بنابراین، امام، مرجعیتِ تام دینی دارد و گفتار و کردار و تقریر او در فهم دین، منبعی اصیل و سندی خدشه‌ناپذیر تلقی می‌شود. او مفسر راستین دین است.

تعریف امام

برخی از متکلمان و فیلسوفان به صراحت به تعریف امامت نپرداخته‌اند، ولی امام را تعریف کرده‌اند:

1. تعریف شیخ مفید (۳۳۶-۴۱۳): «امامان جانشینان پیامبران در اجرای احکام، برپا داشتن حدود، پاسداری شریعت و تعلیم مردم هستند و همانند پیامبران [از گناه و خطا] پیراسته‌اند». گرچه محور سخن شیخ مفید اثبات عصمت برای امامان است، ولی در ضمن آن، امام نیز تعریف شده است. وی امام را جانشین پیامبر دانسته و اجرای احکام، برپا داشتن حدود، پاسداری شریعت و تعلیم مردم را از وظایف عمده امام شمرده و برای عهده‌داری این مقام، عصمت را شرط دانسته است.
2. قاضی عبدالجبار همدانی معتزلی (؟- ۴۱۵): «امام به کسی گویند که بر مردم ولایت و سرپرستی دارد و می‌تواند در امور آنان تصرف کند؛ به گونه‌ای که هیچ قدرتی فراتر از قدرت او نیست». وی ولایت و تصرف در امور امت را در مفهوم امام و امامت سهیم می‌داند و بخش اخیر سخن او احتراز از ولایت قاضی و کسانی است که از سوی امام منصوب می‌گردند؛ زیرا تصرف آنان به سبب اذن و نصب امام است.
3. ابن سینا (۳۷۰- ۴۲۸) امام را این گونه تعریف کرده است: «امام کسی است که از استقلال در سیاست، اصالت در عقل و فضایل اخلاقی (همچون شجاعت، عفت و حسن تدبیر) برخوردار و آگاه به کل شریعت است؛ چندان که کسی آگاه‌تر از او نیست». شیخ الرئیس پنج ویژگی را در امام شرط دانسته است: «استقلال در سیاست»، «اصالت در عقل»، «اخلاق نیکو و برخورداری از فضایل اخلاقی»، «حسن تدبیر» و آگاهی از دین؛ چندان که کسی آگاه‌تر از او نباشد». راجع به اصالت در عقل که در عبارت شیخ الرئیس از آن به «اصیل العقل» تعبیر شده است، دو گونه تفسیر را می‌توان ارائه داد:
   1. امام اصالت عقل داشته باشد؛ یعنی دارای عقل محض باشد و احساس عاطفه و خیال در دانش امام و موضع‌گیری‌های او دخیل نباشد.
   2. عقل امام مکتسب از دیگران نباشد، بلکه برترین و کامل‌ترین عقل‌ها باشد.
4. تعریف شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰): «امام کسی است که رهبری دینی و دنیایی را با هم بر عهده دارد».
5. تعریف خواجه نصیرالدین طوسی: «امام رهبر چیره، فرمان دهنده به خوبی‌ها، بازدارنده از بدی‌ها، بیان کننده پیچیدگی‌های شرع (که بر امت پوشیده است) و برپادارنده احکام شرع است» چنان که مردم به صلاح نزدیک‌تر و از فساد دورتر و از وقوع در فتنه‌ها در امان باشند.
6. صدرالدین محمد شیرازی (۹۷۹-۱۰۵۰): «امام نزد ما اهل حقیقت، کسی است که از جانب رسول خدا(ص) در تمامی آنچه امت در کار دین و دنیایشان به آن نیازمندند، نیابت داشته باشد و نزد او علم ظاهر و باطن و تفسیر و و تأویل قرآن و علوم انبیا و رسولان جمع باشد».
7. محمد باقر مجلسی (۱۰۳۷-۱۱۱۰): «مراد از امام کسی است که در جمیع امور دنیا و دین، مقتدا و پیشوای امت باشد؛ به نحوی که پیغمبر(ص) بود، اما به نیابت و جانشینی پیغمبر(ص) و بر سبیل استقلال»..

شرایط و ویژگی‌های امام از دیدگاه شیعه

چنان که پیش‌تر اشاره شد، شیعه معتقد است که امام باید از سوی خدا تعیین و معرفی شود. پس شیعه در مورد امامت قائل به نص است و گزینش امام از سوی مردم را مردود می‌داند؛ در نتیجه سخن گفتن در مورد شرایط امامت نزد شیعیان سالبه به انتفاء موضوع است. البته شیعه معتقد است که امام تعیین شده از سوی خدا باید ویژگی‌هایی نیز داشته باشد تا او را از دیگران ممتاز گرداند و شاهدی بر صدق ادعای امامت او باشد. این ویژگی‌ها عبارتند از: علم الهی، معجزه و عصمت. به علاوه برخی گفته‌اند از نظر شیعه، هاشمی بودن نیز از شرایط امامت است. در ادامه به بررسی هر یک از این ویژگی‌ها خواهیم پرداخت و از آنجا که عصمت بحث بسیار مهمی است آن را در انتها به صورت مستقل و مفصل مورد بررسی قرار خواهیم داد.

۱. هاشمی بودن: این شرط به شیعه نسبت داده شده است؛ اما از آنجا که شیعه در امامت قائل به نص است، بحث در این باره -با وجود نص- بی‌مورد است. انتخاب و نصب امام بر عهده خداست و مردم در این باره حقی ندارند. خدای تعالی می‌فرماید: ﴿وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ﴾. همچنین از آنجا که امامت جانشینی و نیابت رسول خداست، پس ما يعتبر في النبي، يعتبر في الإمام بعد النبي و خدای تعالی می‌فرماید: ﴿اللَّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ﴾.

بنابراین چنان که انتخاب رسول بر عهده خداست، امام نیز از سوی خداوند متعال تعیین می‌شود و احدی حق ندارد در این باره نظر دهد. از سوی دیگر با توجه به نصوص و ادله درمی‌یابیم که خدای تعالی امامان و خلفای خود را از میان بنو هاشم و بلکه از اهل بیت رسالت انتخاب کرده است؛ پس هاشمی بودن امام شرطی نیست که شیعه برای امام تعیین کند بلکه نص از این حقیقت حکایت دارد که امامان الهی از قریش، از بنو هاشم و از اهل بیت رسالت‌اند.

۲. عالم بودن به مسائل دین، قرآن و نیازمندی‌های مردم: شیعه معتقد است که امام به حکم عقل و نقل باید به جمیع مسائل دینی، علوم قرآن و بلکه تمام آن چه بشر بدان نیازمند است عالم باشد. رسول خدا(ص) شهر علم است و علوم نخستین و و آخرین نزد اوست؛ پس جانشینان ایشان نیز باید دارای چنین علمی باشند، تمام مسائل دین را بدانند و به قرآن عالم باشند تا دین الهی و کتاب خدا را از تحریفات و زیاده و نقصان حفظ کنند. محکم و متشابه، ظاهر و باطن و تفسیر قرآن و حقایق دین را بدانند و برای مردم بیان کنند. به آن چه که مورد نیاز بشر است عالم باشند و در پاسخ هیچ سؤالی فرو نمانند. در غیر این صورت امام تابع خواهد بود نه متبوع؛ چراکه تبعیت جاهل از عالم به حکم عقل است و پیش انداختن عالم و پس زدن جاهل در زمره سیره عقلاست. به عنوان مثال چنان چه شخص بی‌سوادی مدعی پزشکی شود و در عمل از علاج بیماران ناتوان باشد، قطعاً مردم وی را از منصب پزشکی عزل می‌کنند. همچنین اگر کسی مدعی مرجعیت دینی شود، اما از پاسخ به سؤالات شرعی دین‌داران در ماند، هرگز مرجعیت وی پذیرفته نخواهد شد. حال چگونه ممکن است کسی که از وجود یا عدم وجود آیه‌ای در قرآن بی‌اطلاع است، خلیفه و جانشین رسول خدا(ص) گردد؟!

در زمان حکومت عمر شخصی مصحفی داشت که در آن آیه النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَ هُوَ أَبٌ لَهُمْ آمده بود. عمر به شدت اعتراض کرد و گفت: وَ هُوَ أَبٌ لَهُمْ را از کجا آوردی؟ گفت این آیه در مصحف ابی بن کعب چنین است. عمر اُبی را خواند و ضمن اعتراض به او، درباره این آیه سؤال کرد. اُبی در پاسخ گفت: هنگامی که تو در بازار مشغول خرید و فروش بودی من به یادگیری قرآن اشتغال داشتم. همچنین نقل شده است که از عمر درباره معنای واژۀ «أبّاً» در آیه شریفه ﴿وَفَاكِهَةً وَأَبًّا﴾ سؤال شد و او از پاسخ درماند. این در حالی است که قرآن به زبان عربی مبین نازل شد و کلمه «أبا» واژه‌ای عربی است که حتی یک عرب بادیه‌نشین نیز معنای آن را می‌داند علاوه بر این که از آیه بعد نیز می‌توان معنای کلمه یاد شده را فهمید؛ چراکه خداوند در ادامه می‌فرماید: ﴿مَتَاعًا لَكُمْ وَلِأَنْعَامِكُمْ﴾. پس «فاکهه -یعنی میوه- متاع انسان است و «أب» -یعنی علوفه- متاع چارپایان.

از این امور که بیان‌گر جهل حاکمان پس از رسول خدا(ص) است، نمونه‌های فراوانی در کتب و منابع مرتبط وجود دارد. اکنون از عقلا و اهل انصاف می‌پرسیم که آیا کسی که علم ندارد مستحق جانشینی پیامبر اکرم(ص) است یا آن کسی که می‌فرمود: «سَلُونِي قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِي فَلَأَنَا بِطُرُقِ السَّمَاءِ أَعْلَمُ مِنِّي بِطُرُقِ الْأَرْضِ»؛ بپرسید قبل از آنکه مرا از دست بدهید؛ چراکه من به راه‌های آسمان آگاه‌ترم از راه‌های زمین. بدیهی است که هیچ عاقلِ منصفی در شایستگی و برتری عالم بر جاهل تردید نخواهد کرد.

۳. معجزه: چنان که مکرر بیان شد، تعیین و نصب امام بر عهده خدای تعالی است، اما برای شناخت امامی که از سوی خداوند سبحان نصب شده است به دلیل نیازمندیم و دلیل نیز اعم از آیه، روایت و معجزه است. مرحوم شیخ طوسی در کتاب تلخیص الشافی فصلی در این باره و با عنوان فصل في إيجاب النص على الإمام أو ما يقوم مقامه من المعجز الدال على إمامته باز نموده است.

«مِن» در عبارت شیخ طوسی که أو ما يقوم مقامه من المعجز «بیانیه» است، پس مراد از «نص»، اعم از هر دلیلی است که امامت شخص را اثبات کند؛یعنی برای شناخت امام الهی به دلیل نیاز داریم. این دلیل، یا آیه قرآن و روایت است و یا ظهور معجزه به دست امام الهی است؛ چراکه معجزه گواه صدقی بر امامت اوست، به همان سان که شاهد صدق مدعی نبوت است. مرحوم علامه حلی در این باره می‌نویسد: الإمام يجب أن يكون منصوصا عليه؛ لأن العصمة من الأمور الباطنة التي لا يعلمها إلا الله تعالى فلابد من نص من يعلم عصمته عليه، أو ظهور معجزة على يده تدل على صدقه؛ واجب است که بر امامت امام نص وجود داشته باشد؛ زیرا عصمت از امور باطنی است که کسی جز خدای تعالی بر آن عالم نیست. پس ناگزیر از نص هستیم از کسی که عالم به عصمت او است، و یا معجزه‌ای به دست او ظاهر شود که بر صدق وی دلالت کند. پس ما تابع دلیل هستیم و اگر برای اثبات امامت شخصی دلیلی به دست نیاید، امامت وی را نخواهم پذیرفت.

۴. عصمت: یکی از شرایط امامت عصمت است. به حکم روشن عقل و تصریح کتاب و سنت، تنها کسی شایستگی امامت و آمریت را دارد که معصوم باشد. پس عصمت یکی از ویژگی‌هایی است که برای ثبوت امامت ضرورت دارد..

منابع

1. عارفی، محمد اسحاق، خاتمیت و پرسش‌های نو ج۲