زینب بنت جحش

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث پیامبر خاتم است. "زینب بنت جحش" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

زینب بنت جحش در حدیث | زینب بنت جحش در نهج البلاغه | زینب بنت جحش در تاریخ اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل زینب بنت جحش (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• زینب بنت جحش، مکنّی به ام‌الحکم، یکی از زنان مشهور صدر اسلام و از همسران رسول خدا(ص) بود. او پیش از ازدواج با پیامبر اکرم(ص) "بره" نام داشت؛ اما پس از آن، حضرت، وی را زینب نام نهاد. او، زنی زیبا، پارسا و بخشنده بود. وی در سال بیست هجری در مدینه وفات کرد و در بقیع به خاک سپرده شد.

نسب ایشان

• نسب کامل او، زینب بنت جحش بن رئاب بن قیس بن یعمر بن صبره بن مره بن کبیر بن غنم بن دودان بن اسد بن خزیمه است. مادرش نیز امیمه دختر عبدالمطلب و عمه پیغمبر(ص) بود.

ازدواج با رسول خدا(ص)

• او از متقدمان اسلام و از اول مهاجران به شمار می‌رود. پیامبر او را که از خانواده‌ای متمول و بزرگ در مکه بود برای پسر خوانده‌اش، زید بن حارثه خواستگاری کرد؛ اما وی از ازدواج با زید امتناع ورزید؛ تا اینکه آیه ۳۶ سوره احزاب نازل شد: ﴿وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُبِينًا﴾.
• پس از نزول این آیه، زینب به ازدواج با زید رضایت داد؛ اما اختلاف و مشاجره‌هایشان، زندگی را به کام آنان تلخ کرد و باعث شکایت مکرر زید از زینب به رسول خدا(ص) شد. گویا منشأ این اختلاف، تفاخر زینب و تکبر و زبان‌درازی و بداخلاقی او بود؛ اما پیامبر(ص) هر بار زید را به مدارا و نگهداری همسر توصیه می‌کرد﴿وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَيْهِ أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَاتَّقِ اللَّهَ وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ فَلَمَّا قَضَى زَيْدٌ مِنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاكَهَا لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْوَاجِ أَدْعِيَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا﴾ .
• سرانجام در پی این ناسازگاری‌ها، زید، صلاح خویش و زینب را در جدایی دانست؛ از این‌رو، او را طلاق داد. پس از پایان عده زینب، رسول خدا(ص) به فرمان الهی برای از بین بردن این رسم جاهلی از زینب خواستگاری کرد. آن رسم، این بود که همسر پسر خوانده را عروس شخص می‌شمردند؛ از این‌رو، او را به پدر شوهر محرم می‌دانستند.
• زمانی که زینب از نزول این آیات و خواستگاری حضرت از ایشان باخبر شد از فرط شادی، سجده شکر به جا آورد و به شکرانه این نعمت الهی دو ماه روزه گرفت.
• برادرش، ابواحمد بن جحش او را با مهریه چهارصد درهم به عقد پیامبر در آورد. بدین ترتیب زینب بنت جحش در اواخر سال پنجم هجرت در سن ۳۵ سالگی به خانه رسول خدا(ص) وارد شد. حضرت در روز عروسی‌اش غذایی از گوشت و نان تدارک دید و همه مردم را دعوت کرد.
• برخی مفسران و مؤرخان در باب چگونگی ازدواج رسول الله(ص) با زینب بنت جحش، روایات سخیف، ضعیف و مذمومی را نقل کرده‌اند که بی‌تردید، وجود مقدس آن حضرت از این اتهامات، بری بوده است.
• زینب، همواره به ازدواجش با رسول خدا(ص) افتخار می‌کرد. او گاهی خطاب به پیامبر(ص) می‌گفت: "من به سه جهت مثل دیگر زنانت نیستم: اول اینکه جد من و تو یکی است؛ دوم اینکه عقد من و تو را خداوند در آسمان بسته است و سوم اینکه جبرئیل، فرستاده این امر بود". او به زنان دیگر پیامبر(ص) نیز می‌بالید و می‌گفت: "شما را پدرانتان به مَهر به ازدواج حضرت در آوردند؛ اما مرا خدا به مِهر".
• واقدی در باب تفاخرهای زینب به دیگر زنان، از زینب دختر ام‌سلمه روایت کرده است: "مادرم، ام‌سلمه، سخن از زینب دختر جحش به میان آورد. پس بر او رحمت فرستاد و پاره‌ای از بگومگوهایی را که میان عایشه و زینب اتفاق افتاده بود نقل کرد و گفت: زینب، در پاسخ عایشه گفته است: به خدا سوگند! من مانند دیگر همسران پیامبر(ص) نیستم؛ چراکه ایشان با پرداخت مهریه و با اجازه اولیایشان آنان را به همسری گرفته است؛ حال آنکه خداوند مرا به همسری رسول خود در آورده و درباره‌ام قرآن نازل فرموده است که مسلمانان آن را بدون هیچ تغییر و تبدیل می‌خوانند و سپس آیه ۳۷ سوره احزاب را تلاوت کرد...".

اوصاف اخلاقی ایشان

• او زنی کریم، شریف‌النسب، پارسا و پاکدامن و به جود و بخشش شهره بود؛ به همین لحاظ از کریم‌ترین زنان پیامبر(ص) شمرده می‌شود؛ طوری که گفته‌اند: هنگام مرگ، دینار و درهمی از خود به جا نگذاشته و همه را در راه خدا صدقه داده بود.
• به نقل از ام‌سلمه، حضرت رسول خدا(ص) از حالات و اخلاق زینب خوشش می‌آمد و فراوان، پیش او می‌رفت. آن حضرت درباره او می‌فرمود: «إِنَّ زَيْنَبَ بِنْتَ جَحْشٍ أَوَّاهٌ‌» مردی پرسید: "اوّاه چیست؟" فرمود: "خاشع و متضرع" و سپس قسمتی از آیه ۷۵ سوره هود را خواند: ﴿إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَحَلِيمٌ أَوَّاهٌ مُنِيبٌ﴾.
• عایشه نیز در وصف او چنین می‌گوید: "من زنی دیندارتر، باتقواتر، راستگوتر، ارحام‌پرست‌تر، امین‌تر و صدقه‌دهنده‌تر از او ندیدم". او پس از مرگ زینب نیز گفته است: "زن ستوده‌ای که پناه یتیمان و بیوه‌زنان بود از دست رفت". سپس افزود: "من زنی به خوبی او در دین و پاکیزگی و متقی‌تر از او در بارگاه خدای عزوجل و راستگوتر از وی در گفتار ندیدم".
• زینب بسیار نماز می‌خواند و روزه می‌گرفت و خیاطی ورزیده و کارآمد بود و از درآمد حاصله در راه خدا صدقه می‌داد. نقل شده است که روزی رسول خدا(ص) با همسران خود نشسته بود و خطاب به آنان فرمود: "از میان شما آن کس که دستش از دیگران بلندتر است شتابان‌تر به من خواهد پیوست". از عایشه همسر پیامبر(ص) نقل شده است که پس از این فرموده حضرت، هرگاه در خانه‌های هم جمع می‌شدیم کنار دیوار می‌ایستادیم و دست‌هایمان را دراز می‌کردیم و اندازه می‌گرفتیم. این کار همواره انجام می‌شد تا آنکه زینب بنت جحش که خدایش رحمت کند از دنیا رفت. او بانویی نسبتاً کوتاه قامت بود و از ما بلند قامت‌تر نبود. پس دانستیم که مقصود خاتم انبیا(ص) از بلندی دست، فراوانی صدقه دادن بود. آورده‌اند که عمر بن خطاب برای او دوازده‌هزار درهم مقرری سالیانه در نظر گرفته بود. زمانی که این پول را برای او فرستادند، فوراً همه را بین فقرا و بینوایان مدینه تقسیم کرد. چون این خبر به عمر رسید به در خانه زینب رفت و گفت که این پول، خرجی سال اوست. سپس هزار درهم دیگر به او داد که هزینه خود کند. زینب این پول را نیز به یتیمان و مستمندان بخشید.
• با این حال او از عیوب و نواقص اخلاقی مبرا نبوده است. گفته‌اند که در جریان نفقه خواستن زنان پیامبر(ص)، وی سخنانی گفت که خاطر رسول خدا(ص) را آزرد. او به آن حضرت گفت: "تو رسول خدایی و حال آنکه عدالت نمی‌ورزی". سپس او و به نقلی حفصه بنت عمر بن خطاب ادامه داد: "اگر طلاقمان دهی، امید است از قوم خود کفوهایی بیابیم". این سخنان، ناراحتی و تأثر شدید حضرت را در پی داشت؛ طوری که مدتی از زنان خود کناره گرفت؛ تا اینکه آیات نخست سوره تحریم نازل شد.
• نقل کرده‌اند که او و سوده بنت زمعه، تنها زنان پیامبر(ص) بودند که در حجة الوداع شرکت نکردند. از دیگر جاهایی که نام او در تاریخ مطرح شده، وقایع ایام بیماری رسول خداست. وی زمانی که پیامبر(ص) در بستر بیماری، قلم و دوات طلب کرد به عمر و اطرافیانش عتاب کرد که گوش فرا دهید. مگر نمی‌خواهید وصیت و عهد رسول‌الله را به جا آورید؟ چرا از دستور آن حضرت سرپیچی می‌کنید.

وفات

• زینب سرانجام در تابستان سال بیست هجری در سن ۵۳ سالگی در مدینه درگذشت. عمر بن خطاب بر او نماز خواند و او را در قبرستان بقیع به خاک سپرد. او نخستین زن از زنان رسول خدا(ص) بود که پس از ایشان رحلت کرد.

شخصیت روایی زینب بنت جحش

• بزرگانی چون شیخ طوسی، ابن‌عبدالبر، ابن‌اثیر و ابن‌حجر عسقلانی او را از اصحاب و راویان پیغمبر خدا(ص) شمرده‌اند. وی یازده حدیث از رسول خدا(ص) روایت کرده است که در صحاح سته، نقل شده است. برادرزاده‌اش محمد بن عبدالله بن جحش و ام‌حبیبه دختر ابوسفیان و کلثوم دختر مصطلق و دیگران از جمله راویان حدیث وی بوده‌اند.

جستارهای وابسته

منابع

• حسینی ایمنی، سید علی اکبر، زینب بنت جحش، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۱

پانویس